Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------131------------------------------------ BİLİKLƏRİN TƏQDİM EDİLMƏSİ Hesablayıcı texnikanın yaradılması və istifadə edilməsi ənənəvvi olaraq proqram və verilən kimi iki anlayışla bağlı olmuşdur. Həm də proqram veriləni emal etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. İlk vaxtlarda proqramçı proqram tərtib edir və lazımi verilənləri maşına özü daxil edirdi. Sonra böyük dəyişiklik baş verdi. Belə ki, verilənləri proqramlardan ayırdılar. Müxtəlif strukturlu (relyasiyalı, yəni cədvəlli, iyerarxik, şəbəkə) verilənlər bazaları (VB) və verilənlər bazalarını idarəetmə sistemləri (VBİS) meydana çıxdı. Verilənləri proqramlardan ayırmaq üçün proqramlaşdırma dillərində olan verilənlərin təsviri vasitələrindən istifadə edildi. FORTRAN və ALQOL kimi dillər nisbətən sadə verilən strukturlarını EHM yaddaşında təsvir etməkdən ötrü olan təsvir vasitələrinə malikdir. KOBOL, PL/1 və PASKAL dillərində daha mürəkkəb strukturların - verilənlərin iyerarxik strukturlarının təsviri üçün vasitələr vardır. PASKAL dilində, həmçinin istifadəçinin özü tərəfindən verilənlər strukturu yaratmaq üçün də vasitələr vardır. Paralel olaraq, bəlkə bir qədər gecikməklə, EHM-in xarici yaddaşında verilənlərin təsvir edilməsi sahəsində aparılan tədqiqat işləri inkişaf etdirilirdi. Burada informasiya massivi (fayl) fundamental anlayış kimi işlədilirdi. Bu anlayış, yəni, fayl sistemin işlədiyi müxtəlif . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------132------------------------------------ obyektlərə aid verilənlərin bütün zəruri strukturlaşdırılmış yazılarını müvafiq ad altında saxlamağa imkan verir. Bu baxımdan, fayla obyektin informasiya modeli kimi baxmaq olar. Verilənlərin EHM-in xarici yaddaşında təqdimatı aşağıdakı mərələlərdən keçmişdir: • Verilən yazılarının fayllarda formalaşdırılması üsulları, faylların işlədilməsi və onlara müraciətin təşkili istifadəçilərin konkret proqramlarında tamamilə təyin edilmişdi; • Faylların idarə edilməsi və onlara müraciətin təşkili EHM-in əməliyyat sisteminə həvalə olundu; • V erilənlər bazaları və inkişaf etmiş verilənlər bazalarını idarəetmə sistemlərinin yaradılması, tətbiqi məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulan böyük v erilənlər bazaları ilə işləmək imkanı yarandı. Verilənlərin yaradılması, saxlanması, müraciətin təşkili həm məntiqi, həm də fiziki səviyyədə bütövlükdə hər bir proqramın tərtibçisi və istifadəçisinin işi idi. Proqramın verilənləri ilə iş və xüsusilə də onların digər proqramlarda istifadə edilməsi olduqca böyük zəhmət tələb edən, amma az səmərə verən iş idi. İkinci mərələdə EHM-in xarici yaddaşındakı verilənlərlə işi (əsasən fiziki səviyyədə) əməliyyat sistemi (ƏS) öz üzərinə götürdü. Lakin inteqrasiya edilmiş verilənlərlə iş yalnız üçüncü mərhələdə gerçəkləşə bildi. Çünki yalnız bu mərhələdə mürəkkəb strukturlu verilənlər bazalarını səmərəli təşkil etmək mümkün oldu və verilənlər bazalarını idarəetmə sistemləri çərçivəsində verilənlər üçün güclü emaledici . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------133------------------------------------ vasitələr meydana çıxdı. Bunun nəticəsində verilənlərin tətbiqi proqramlardan asılılığı tamamilə aradan qaldırıldı və verilənləri yaradan, dəstəkləyən və istifadə edən proqramları texnoloji cəhətdən bir-birindən ayırmaq mümkün oldu. Nəticədə verilənə görə proqramı tələb etmək imkanı yarandı, halbuki əvvəllər proqrama görə verilən tələb olunurdu. Nəhayət, verilənlər bazalarını idarəetmə sistem- lərinin tərkibində hər bir proqram kompleksində ayrıca aralıq riyazi təminat qatı yaradan vasitələr nəzərdə tutuldu ki, bunlar da veriləni istifadə edən tətbiqi proqramları və müvafiq proqramçıları verilən axtarışından, verilənin yerləşdirilməsindən və verilənlərin idarə edilməsi ilə bağlı olan digər əməliyyatlardan azad etdi. Yəni bu halda verilənlərin idarə edilməsi daha səmərəli təşkil edilə bildi. Sözü edən riyazi təminat qatı qismən verilənlər bazalarını idarəetmə sistemlərinin sistem proqramlarından, qismən də istifadəçinin verilənlər bazalarını idarəetmə sistemlərinə qoşduğu verilənlərin təsviri (VTD) və verilənlərin manipulyasiyası dili (VMD) vasitələrindən ibarət oldu. Bu dillər ənənəvi proqramlaşdırma dillərini verilənlərin iri qruplarını təşkiletmə vasitələri ilə tamamladılar. Bundan sonra yeni mərhələ başladı. Bu mərhələdə kollektiv istifadə edilən paylanmış verilənlər bazaları yaradıldı. Süni intellekt sistemlərinin meydana çıxması “biliklər bazası” adlanan yeni anlayış gətirdi. Ənənəvi “verilənlər və verilənlər bazası” anlayışı ilə “biliklər və biliklər bazası” anlayışını müqayisə etdikdə, xeyli oxşarlıqlar olduğunu . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------134------------------------------------ yəqin etmək mümkün olsa da, müəyyən fərqlər də görünməkdədir. Şübhəsizdir ki, verilənlər verilənlər bazalarının strukturu, predmet oblastı və onun strukturu barədə müəyyən bilikləri əks etdirir. Lakin verilənlə bilik arasında ciddi əlamət fərqləri də vardır. Bilikləri fərqləndirən əlamətlər bunlardır: • Daxili şərhedilənlik; • Strukturluluq; • Əlaqəlilik; • Aktivlik. Strukturlaşdırılmış verilənlərə diqqət yetirdikdə, biliklərə aid edilən bəzi əlamətlərin verilənlərə də xas olduğu aydın olur. Məsələn, şərhedilənlik relyasiyalı verilənlər bazalarında cədvəl sütunlarının adı münasibət atributlarıdır ki, bunların da adları sətirlərdə göstərilir. İkinci əlamət – strukturluluq – mürəkkəb obyektlərin daha sadə obyektlərə bölünməsi (dekompozisiya) və onların arasındakı əlaqələri “hissə-tam”, “sinif-altsinif”, “cins-növ” və s. münasibətləri ilə təsvir etməyə xidmət edir. Bu münasibətlərə iyerarxik və şəbəkə verilənlər bazalarında rast gəlinir. Üçüncü əlamət - əlaqəlilik – iyerarxik və şəbəkə verilənlər bazalarında praktiki olaraq rast gəlinmir. Bizim biliklərimiz yalnız strukturların məzmunu ilə əlaqəli deyildir. Onlar həm də faktlara, proseslərə, hadisələrə aid qanunauyğunluqları və səbəb-nəticə münasibətlərini əks etdirir. O ki, qaldı, dördüncü əlamətə - aktivlik – EHM istifadə edildikcə yeni biliklər yaransa da, verilənlər EHM yaddaşında passiv surətdə saxlanmaqda davam edir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------135------------------------------------ İnsana dərketmə aktivliyi xasdır, yəni insan biliyyi aktivdir. Bu, biliyi veriləndən prinsipial surətdə fərqləndirir. Məsələn, bilikdə ziddiyyət aşkar edildikdə, bu, həmin ziddiyyətin aradan qaldırılması üçün səbəbə çevrilir və nəticədə yeni bilik meydana çıxır. Biliklərin natamamlığı da aktivliyi stimullaşdırır. Yəni biliklərdəki çatışmazlıqların aradan qaldırılması zərurəti aktivliyə səbəb olur. Verilənlər və verilənlərin strukturu predmet oblastının xüsusiyyətlərini heç də həmişə tam, bitkin əks etdirmir. Hal-hazırda biliklərin təqdim edilməsi üçün 4 dil (model) tətbiq edilir ki, bunlar da aşağıdakılardan ibarətdir: • Semantik şəbəkələr dili (modeli); • Freymlər sistemi; • Məntiqi dillər (modellər); • Produksion sistemlər. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|