Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6

 
SEMANTİK ŞƏBƏKƏLƏR 
Semantik şəbəkədə 
təpələr anlayışları (obyektləri, 
hadisələri, prosesləri), 
qövslər anlayışlar çoxluğundakı 
münasibətləri göstərir. Bu səbəbdəndir ki, semantik 
şəbəkələrin dili relyasiya dili adlandırılır. Münasibətlər 
olduqca müxtəlif ola biləndir. Odur ki, semantik 
şəbəkələrdə əlaqəlilik əlaməti kifayət qədər təmin olunur. 
Ümumi halda, bu o deməkdir ki, təbii dildə yazılmış 
mətndəki bilikləri də semantik şəbəkədə əks etdirmək 
mümkündür. 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------136------------------------------------ 
Misal üçün aşağıdakı cümləni nəzərdən keçirək: 
“Balıqçı qayığa əyləşib, digər sahilə keçdi və oradakı balıq 
səbətini götürdü”. 
Bu cümlədə 5 obyekt vardır: balıqçı (
1
a
), qayıq (
2
a
), 
digər sahil (
3
a
), səbət (
4
a
) və balıq (
5
a
). Münasibətlər isə 
bunlardır: əyləşib (
1
r
), keçdi (
2
r
), götürdü (
3
r
) və oradakı 
(
4
r
). 
Beləliklə, baxılan cümlə üçün semantik şəbəkə 1saylı 
şəkildə verilən kimi olacaqdır: 
Şəkil 1. Frazaların (ibarələrin) semantik şəbəkəsi 
1 saylı şəkildə münasibətlər bütöv xətlərlə, mətndəki 
“oradakı” sözü isə münasibət kimi göstərilmişdir. Yəni, 
səbətin digər sahildə olduğu vurğulanır. Bu, nə ilə 
bağlıdır? 
İş burasındadır ki, gerçək dünyanın məntiqindən və 
bu dünyadakı situasiyaların qəbul edilmiş təsviri 
üsullarından çıxış etməklə, buradakı verilənlərin və 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------137------------------------------------ 
münasibətlərin bəzilərini mətndəki kimi oxumamaq da 
olar. Məsələn, şəkil 1-dəki bütöv xətlərlə göstərilmiş 
münasibətləri qırıq xətlərlə göstərilən münasibətlərlə 
tamamlamaqla, yuxarıda baxdığımız mətni bu şəklə 
salmaq olar: “Balıqçı qayığa əyləşdi və qayıqla digər sahilə 
keçdi. Digər sahhildə balıq vardı. Balıq səbətdə idi. Balıqçı 
balıq səbətini götürdü”. 
Bir vacib cəhəti xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır: 
hind-Avropa dillərində aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir 
ki, bu dillərdə 200-dən artıq olmayan müxtəlif, bir-birinə 
uyğun gəlməyən münasibətlər var ki, bunlar da baza 
münasibətləri olaraq müxtəlif kombinasiyalarda digər 
münasibətlərin yaradılmasında iştirak edirlər. Məhz bu, 
situasion idarəetmənin təməlini təşkil edir. Bundan əlavə, 
baza münasibətlərinin sonlu çoxluq təşkil etməsi ümid 
etməyə imkan verir ki, biliklər bazasında istənilən predmet 
oblastını təqdim etmək olar və hətta mətnin bilavasitə 
özünə əsasən semantik şəbəkəni avtomatik qaydada 
qurmaq olar. 
Semantik şəbəkələrin xüsusi halı ssenarilər və ya 
bircins semantik şəbəkələrdir. Bu şəbəkələrdə müxtəlif 
semantikalı obyektlər ciddi və ya qeyri-ciddi dərəcəli 
yeganə münasibətlə əlaqələndirilir. 
Məsələn, əgər obyektlər arasında yalnız ciddi 
dərəcəli izləmə münasibəti varsa, onda “fransız təqdimatı” 
adlanan məşhur şəbəkə qrafikindəki işlər kompleksi alınır. 
Aydındır ki, ssenari plan tərtibi üçün ən münasib vasitədir. 
Ümumi növ semantik şəbəkə timsalında verilənlər 
bazası ilə biliklər bazası (BB) arasındakı fərqi təyin etmək 
mümkündür. 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------138------------------------------------ 
Predmet oblastı öz komponentlərinin mümkün 
vəziyyətlərinin çoxluğudur. Ümumi anlayışlar (obyektlər) 
və onların arasındakı münasibətlər vasitəsilə təqdim 
edilən bu çoxluq intensional semantik şəbəkə şəklində 
olan biliklər bazası yaradır. 
Digər tərəfdən, situasiyadan asılı olaraq predmet 
oblastının komponentləri konkret qiymətlər, xassələr, 
xarakteristikalar nümayiş etdirə biləndir. Bütün bu konkret 
verilənlər predmet oblastının ekstensional semantik 
şəbəkəsində və ya şəbəkə strukturlu verilənlər bazasında 
əks etdirilir.
Şəkil 2. Biliklərin təqdim edilməsi sistemi