Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
x
y R y g Q x P ∨ ∧ Əgər x və y dəyişənlərinin qiymətləri göstərilməyibsə, bu düsturun doğru (D) və ya yalan (Y) olması barədə heç nə demək mümkün deyildir. Adətən, bu düsturun bütün obyektlər üçün və ya əksinə, heç olmazsa, bir obyekt üçün doğru olub-olmadığı maraq doğurur. Bütün obyektlər üçün doğru olmaq ümumilik kvantoru ( ∀ ) ilə, heç olmazsa, bir obyekt üçün doğru olmaq isə varlıq kvantoru ( ∃ ) ilə ifadə edilir və bu işarələr düsturun başlanğıcında yazılır: ]] , ( )) , ( ( [ ) ( [~ x y R y x g Q x P y x ∨ ∧ ∃ ∀ Bu, o deməkdir ki, hər bir x üçün y-in heç olmazsa, bir D qiyməti varsa, düstur D qiymət alacaqdır. Bütün dəyişənləri kvantorlarla bağlanmış düsturlar qapalı düstur adlanır. Bu düstur özünü mülahizə kimi təqdim edir. Deduktiv modellər Р 1 , Р 2 , …, Р п kimi bir sıra ilkin şərtlərdən (aksiomlardan - bunlar həm də, mahiyyətcə, düzgün qurulmuş düsturlardır) məntiqi cəhətdən doğru olan hökmlər almaq üçün lazımdır. Р 1 ∧ Р 2 ... ∧ Р п ifadəsinin yalnız və yalnız doğru qiymət aldığı halda В doğru qiymət alırsa, onda B Р 1 , Р 2 , ..., Р п şərtlərinin nəticəsi hesab edilir. Predikat hesablamalarının dili relyasiya bazalarına sorğu dili kimi istifadə edilə bilər. Adi verilənlər bazaları (məsələn, relyasiya bazaları) estensional verilənlər bazalarıdır. Bu halda istifadəçi sorğusunu predikat . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------145------------------------------------ hesablarının müəyyən yarımdilində tərtib edir. Adi verilənlər bazaları ilə yanaşı, deduktiv verilənlər bazaları da vardır. Bunlar intensional və ekstensional hissələri birləşdirməklə, əslində, verilənlər bazaları ilə biliklər bazalarının kombinasiyası kimi fəaliyyət göstərir. Deduktiv bazalarda aksiomdan fakt çıxarmaq üçün teorem isbatı metodlarından istifadə edilir. İnduktiv modellər. İnduktiv nəticəçıxarma sistemləri M – formal sistemləri sinfinə aiddir ki, burada da nəticəçıxarma qaydası hissəvi hökmlər çoxluğundan ümumi nəticə çıxarılması prosesində meydana çıxır. İnduktiv nəticəçıxarma eksperimental müşahidələr əsasında ümumi qanunauyğunluq aşkarlamağa imkan verir. Bu cür qanunauyğunluqların alınmasının 2 üsulu vardır: • Ehtimallı-statistik üsul; • Məntiqi üsul. Ehtimallı-statistik üsul hadisə və ya müşahidə edilən verilənlərin kifayət qədər çoxsaylı təkrarlananlığı halında mümkün olur. Lakin insan mühakiməsi praktikasında ehtimallı- statistik metodlara hər zaman əsaslanmaq mümkün olmur. Bəzən bu və ya digər obyekt və ya xarici mühit barədə müəyyən nümunələr və ya təzahürlərin üzərində aparılan müşahidələr əsasında ümumi qanunauyğunluqlar və ya gələcəkdə baş verə biləcək hadisələr haqqında nəticələr çıxarmaq tələb olunur, başqa sözlə, xüsusidən ümumiyə mühakimə yürüdüb nəticə çıxarmaq lazım gəlir ki, induktiv metod da əslində elə budur. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------146------------------------------------ İnduktiv mühakimə modellərini ilk dəfə Sokrat qurmağa cəhd etmişdi. Sonra Aristotel sözügedən nəticəçıxarma sxemini “populyar induksiya” adlandırmışdı. 1620-ci ildə F.Bekon induktiv nəticəçıxarmanı səbəblər cədvəllərinin köməyi ilə formallaşdırmağa cəhd etmişdi. F.Bekonun (1561-1626) ideyaları 1990-cı ildə D.S.Mill tərəfindən inkişaf etdirilmiş və oxşarlıq, fərqlənmə, qalıqlar və müşayiətedici, (yanaşı baş verən) dəyişikliklər kimi induktiv metodlar təklif edilmişdir. Sonrakı illərdə D.S.Mill (1806-1873) metodları P.Qaek və V.K.Finn tərəfindən, çoxqiymətli məntiqdən istifadə edilərək, DSM- metod adlanan məntiiqi-riyazi aparat səviyyəsinə qaldırılmışdır. Frensis Bekon Con Styuart Mill . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------147------------------------------------ Frensis Bekon (ingiliscə Francis Bacon) ingilis flosofu, siyasətçisi, empirizmin banisi. 23 yaşında parlamentə seçilir, lord-kansler, Verulam baronu və Sent-Olban vikontu seçilmişdir. Birinci Yakovun və onun oğlu Karlın rəhbərliyi dövründə görkəmli dövlət xadimi olmuşdur. Bekon peşəkar fəaliyyəti hüquqçu kimi başlayır. Əsasən induktiv metodların elmi tədqiq olunması ilə məşğul olmuşdur. Əksər hallarda elmi nəticəni “Bekon metodu” da adlandırırlar. Alimin fikirinə görə induksiya biliyi ətraf mühitdən eksperiment, müşahidə və hipotezin yoxlanması nəticəsində alır. Öz zamanlarında əlkimyaçılar metoddan geniş istifadə etmişlər. Bekon öz elmi baxışlarını yazdığı “Yeni orqanon” traktaktında ətraflı şərh etmişdir (orqanon - biologiyanın heyvan və bitki orqanizmi üzvlərinin quruluşundan bəhs edən şöbəsi). Bekon ikihərfdən ibarət şifr yaratmışdır, indiki zamanda “Bekon şifri” kimi məşhurdur. Ədəbiyyat aləmində qəbul edilməmiş elmi söhbətlər mövcuddur, bu Bekonun yazdığı bütün mətnləri Şekspir adı altında çap etdirməsi ilə bağlıdır. Con Styuart Mill (ingiliscə John Stuart Mill) ingilis flosofu, iqtisadçı və siyasi xadim. Ümumnəzəri, politalogiya və siyasi iqtisad sahələrinə, həmçinin liberalizm fəlsəfəsinə əhəmiyyətlə tövhələr vermişdir. Fərdi azadlıq konsepsiyasının tərəfdarı kimi çıxışlar etmişdir. Belə bir fikir vardır ki, C.Mill XIX əsr ingilis dilli fəlsəfənin tanınmış şəxslərindən biridir. Uzun illər boyu Britaniya Parlamentinin üzvü olmuşdur. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------148------------------------------------ V.K.Finn Finin Viktor Konstantinoviç 15 iyul 1933-cü ildə Moskva şəhərində anadan olmuşdur, texnika elmləri doktorudur. Linqvistika İnstitutunun intellektual sistem şöbəsinin müdiri, elmi şuranın üzvü, doktorluq dissertasiyası üzrə şuranın üzvü, “Elmi texniki informasiya” jurnalının redaksiya heyyətinin üzvü, Rusiya süni intellekt assosiasiyasının üzvü, əsas elmlər üzrə ümumdünya assosiasiyasının üzvüdür. Bu metod tədqiqatçı-eksperimentatorun induktiv mühakimələrini modelləşdirir. DSM-metod informasiya yetərsizliyi şəraitində verilənlərin məntiqi emalının yeni vasitəsi olmaqla, qanunauyğunluq fərziyyələrini avtomatik formalaşdırmağa imkan verir. Formallaşdırılmış induktiv . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------149------------------------------------ metodlar, o cümlədən, DSM-metod eksperimental verilənlərdən çıxarılan nəticələrlə biliklər bazasını avtomatik doldurmaq imkanları açır. DSM-metoddan interaktiv rejimdə istifadə edilməsi elmi tədqiqatların avtomatlaşdırılmasının olduqca səmərəli sistemlərini qurmağa imkan verir. Eksperimentlər DSM-metodun olduqca yüksək səmərəlilik nümayiş etdirdiyini üzə çıxardı. Bu, xüsusilə də, kimyəvi birləşmələrin yenidən sintezi zamanı bioloji aktivliyin proqnozlaşdırılması məsələlərinin həllində özünü qabarıq şəkildə göstərdi. Fərziyyənin yoxlanması üçün deduktiv metodlardan istifadə edilməsi məqsədəuyğun olduğundan, deduktiv və induktiv formalizmləri vahid sistem alında birləşdirmək problemini həll etmək lazım gəldi. 1975-ci ildə Q.Saymon BACOM adlı induktiv nəticəçıxarma proqramını işləyib hazırladı ki, bu da süni intellekt metodları ilə təbiət elmlərində qanunlar aşkar etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Sonra bu proqramın təkmilləşdirilmiş variantı – BACOM-5 meydana çıxdı. Maraqlı cəhət bu idi ki, BACOM proqramının köməyi ilə eksperimental verilənlər əsasında ideal qaz qanunu, Kulon (1736-1806) qanunu, Keplerin üçüncü qanunu, G.S.Om (1789-1854) qanunu, rəqqas və sabit təcil üçün Qaliley qanunları yenidən kəşf edildi. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------150------------------------------------ Şarl Oqyusten de Kulon Georq Simon Om Qalileo Qaliley İohan Kepler . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------151------------------------------------ Psevdofiziki məntiqlər. Birinci dərəcəli predikatlar (Yüksək dərəcəli məntiqlərdə kvantorlar yalnız х, у, z dəyişənləri üçün deyil, həm də predikatlara və funksiyalara da tətbiq edilir) məntiqinin böyük imkanlara malik olmasına baxmayaraq, bu, zaman, məkan, səbəbiyyət və s. kimi mürəkkəb anlayışlarıdan söhbət gedən hallarda biliklərin məntiqi təqdimatı üçün münasib olmur. Bu hallarda psevdofiziki məntiqlər daha münasibdir. “Psevdofiziki” termini fiziki gerçəkliyi olan məntiqi münasibətlərin əks etdirilməsi ilə bağlıdır. Psevdofiziki məntiqlərin tətbiqi aşağıdakılara imkan verir: -insanın ətraf fiziki dünya barədə qeyri-səlis mühakimələrini, məsələn, hadisələrin zamanlı əlaqəliliyi, obyektlərin məkanda yerləşməsi, fiziki hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqələri, onların başvermə tezliyi və s. haqqında mühakimələrini imitasiya (təqlid) etmək; -nəticəçıxarma qaydaları əsasında yeni biliklərin qenerasiyası (yaradılması). Bu biliklər təbii dildəki mətnlərdən və ya sensor sistemlərdən alınmış situasiyaların təsvirini tamamlayır və intellektual sistemlərin yaddaşına daxil edilir. Psevdofiziki məntiqlərin yaradılması münasibətlərin semantikasını (zamanı, məkanı və s) nəzərə alan formal sistem qurmağı və verilmiş psevdofiziki məntiqi təyin edən fiziki gerçəkliyin modelini yaratmağı əhatə edir. Məsələn, intellktual qurğu üçün zaman məntiqi situasiyanın təsvirində əyani iştirak etməyən zamanlı münasibətləri və bu münasibətləri bərpa edən deklarativ təsvirləri hasil edən formal sistemlə təchiz edilmiş olur. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------152------------------------------------ Psevdofiziki məntiqin əsas problemi elə məntiqlər (fəzalı, zamanlı, kauzal (səbəblilik, hadisələr arasında səbəb əlaqəsi), fəaliyyət məntiqləri) yaratmaqdan ibarətdir ki, nəticədə insanın qeyri-səlis mühakimələrini imitasiya etməyi bacaran tamfunksional intellektual sistemi yaransın. Produksiyalar. Burada produksiya dedikdə, situasiya → hərəkət (iş, fəaliyyət, təsir), ilk şərtlər → rəy (fikir,qərar), səbəb → nəticə və s. cütlüklərdən ibarət olan qayda-produksiya nəzərdə tutulur. Bu cür qaydalar müxtəlif bilik sahələrində və fəaliyyət növlərində rast gəlinir. Gündəlik həyatımızda bizi müxtəlif davranış qaydaları, küçə hərəkəti qaydaları, qrammatik qaydalar əhatə edir. Cinayət məcəlləsinin müddəaları da qayda kimi çıxış edir ki, bunun da sol tərəfi dispozisiya (dispozisiya dedikdə ya qoşunun döyüşə hazır vəziyyəti, ya da ki, donanmanın əvvəlcədən təyin edilmiş plan üzrə müəyyən yerdə hazır durması başa düşülür), sağ tərəfi sanksiyadır. Əgər söhbət proqramlaşdırmadan gedirsə, onda produksiya dedikdə, produksiyanın adı, tətbiqolunma şəraiti, operator üçlüyü nəzərdə tutulur. Bəzi hallarda produksiya implikasiya (“əgər-onda”) anlamına yaxın məna daşıyır. Odur ki, produksiya implikasiya şəklində, yəni, , β → α kimi işarə edilə bilər. Əgər tətbiqolunma şəraitinin daha ətraflı açılması tələb olunursa, onda , 2 1 Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|