Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------101------------------------------------ 
 
İNTELLEKTUAL SİSTEM: 
MAHİYYƏTİ VƏ TƏSNİFATI 
 
 
İntellektual sistem dedikdə, nüvəsi biliklər bazası 
(BB) və ya predmet oblastının modeli olan, təbii dilə yaxın 
yüksək dil səviyyəsində təsvir olunan sistem nəzərdə 
tutulur. Bu sistem intellektual texnologiyalar əsasında 
fəailyyət göstərir. İntellektual texnologiyalar biliklərin 
emalı paradiqmasına söykənir.
Təbii dilə yaxın olan yüksək dil səviyyəsi 
biliklərin 
təqdimolunma dili (BTD) adlandırılr.
İntellektual sistemlər ən çox informasiyanın məntiqi 
emalının hesablamadan üstün olduğu çətin məsələlərin 
həlli üçün tətbiq olunur.
Hal-hazırda iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində 
avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin hazırlanması 
və tətbiqi üzrə böyük təcrübə toplanmışdır. Bu təcrübə 
belə sistemlərin biliklərə əsaslanan intellektuallığını 
artırmaqla tətbiq sahəsinin səmərəliliyini artırmağa imkan 
verir.
Təbii dilin və neyron hesablayıcı sistemlərin emal 
sistemləri olan intellektual sistemlər və onun bir hissəsi 
olan ekspert sistemlərin məhsuldarlığı zaman keçdikcə 
yüksəlir və çətin məsələlərin həlli asanlaşır.
İntellektual sistemlərin tətbiqinin iqtisadiyyat və 
biznesdə perspektiv sahələri aşağıdakılardır: 
•
İstehsalın idarə edilməsi;

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------102------------------------------------ 
•
İstehsal 
və 
firmadaxili 
planlaşdırma 
və 
proqnozlaşdırma;
•
Marketinq və satışın idarə edilməsi;
•
Maliyyə menecmenti;
•
Risk-menecment;
•
Bank sahəsi;
•
Ticarət;
•
Fond birjası.
İntellektual sistemlər daha çox marketinqdə, 
bazarın seqmentləşdirilməsi və marketinq proqramlarının 
istehsalında, neyron şəbəkələr valyuta bazarlarında səhm 
kotirovkalarının proqnozlaşdırılmasında, ekspert sistemlər 
isə firma üçün işçi heyətin seçilməsi və strateji qərarların 
qəbul edilməsində tətbiq edilir. 
İntellektual sistemlər müxtəlif əlamətlərə görə 
təsnifləşdirilir:
Qurğuya görə intellektual sistemlər neyron 
şəbəkələr və ekspert sistemlərə bölünür. Neyron 
şəbəkələrin və ekspert sistemlərin qurulması müxtəlifdir. 
Tətbiq olunma sahəsinə görə intellektual 
sistemlər iqtisadi məsələlərin həllinə yönələn, marketinq 
tədqiqatları üçün hazırlanan və hüquqşünaslıqda 
qərarların qəbul edilməsi üçün nəzərdə tutulan sistemlərə 
bölünür. 
Məsələlərin həllinə görə intellektual sistemlər 
məsləhət verən, test edən, diaqnostika edən və s. 
sistemlərə bölünür. 
Hal-hazırda intellektual sistemlər, faktiki olaraq az 
qala, bütün sahələrdə istifadə olunur. Hələ 1989-cu ildə 
ABŞ-da süni intellektin proqram və aparat vasitələrinin 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------103------------------------------------ 
satışından əldə olunan illik gəlir 870 milyon dollar, 1990-cı 
ildə isə bu rəqəm 1,1 milyard dollar təşkil etmişdir. 
Sonralar gəlirin 30%-lik artımı daha da artan templərlə 
dəyişmişdir. 
İntellektual sistemlərin ən çox yayılan növü ekspert 
sistemlərdir.
Müasir ekspert sistemlər daha aşağı təcrübəyə malik 
mütəxəssislərin konkret tədqiqat sahəsinə aid məsələlərin 
həllində 
köməklik 
edən 
mürəkkəb 
proqram 
kompleksləridir. İntellektual sistemlərin inkişaf edən 
sahəsi olan ekspert sistemlər ənənəvi riyazi model 
metodları ilə həll olunmayan elm və texnikanın müxtəlif 
sahələrində informasiyanın emalı üçün nəzərdə tutulub. 
Bu sahələrdə informasiyanın məntiqi emalı və ekspertlərin 
təcrübəsi vacibdir.
Ekspert sistemlərin tətbiqini vacib edən bir neçə şərt 
vardır: 
•
Başqa işçilərə kömək üçün mütəxəssis çatışmazlığı;
•
Kiçik məsələlərin həlli mütəxəssislərin çoxsaylı 
kollektivini tələb edir ki, bu mütəxəssislər də lazımi 
qədər biliklərə malik deyillər;
•
Məhsuldarlığın aşağı düşməsi bir neçə şərtdən asılı 
ola bilər ki, bu da adi mütəxəssis tərəfindən 
ayrılmış vaxtda başa düşülə bilməz;
•
Ən yaxşı və ən pis icraçıların məsələləri həll 
etmələri arasındakı fərqin böyüklüyü;
•
Qoyulan məsələlərin həllinin öhdəsindən daha da 
yaxşı gələn rəqiblərin mövcudluğu.
Hal-hazırda ekspert sistemlərin olmadığı, ən 
azından buna cəhd olunmayan sahə yoxdur. Hələ 1987-ci 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------104------------------------------------ 
ildə 
“Intelligent 
Technologies” 
(ABŞ) 
jurnalının 
istifadəçilərdən götürdüyü sorğusuna görə aşağıdakı 
nəticələr alınmışdır: 
•
25 % istifadəçilər ekspert sistemlərdən istifadə 
edir;
•
25 % istifadəçilər yaxın 2-3 ildə ekspert sistemlərin 
tətbiqini planlaşdırır;
•
50 % istifadəçilər istifadənin səmərəli olduğuna 
görə tədqiqatların aparılmasını üstün tuturlar.
Ekspert və intellektual sistemlərin digər proqram 
vasitələrindən fərqi biliklərin predmet oblastının 
mütəxəssisi tərəfindən başa düşülən, ona əlavə və 
dəyişikliklər edilə bilən formada saxlanılan biliklər 
bazasının olmasıdır.