Materialshunoslik

2.2. Metallarning kristal tuzilishi, kristallarning elementlari 
Fazoviy panjaraning tuzilishi va atomlarning unda joylanishi 
metallning turiga bog’liq.
 
2.1-rasm. Metallarning kristallanish jarayoni. 
 
Metallarda asosan quyidagi fazoviy kristall panjaralar ko’proq 
uchraydi.
 
1. Hajmi markazlashgan elementar kub panjara. Bunday 
fazoviy kristall panjaralarga Fe
a
, S
c
, W, V, Ta, Ne (neon). 
2. Yoqklari markazlashgan elementar kub panjara.
Bu xil fazoviy kristall panjaraga Fe
γ
, As, Si, Rb, Au, Ad, Au - 
oltin, Ag-kumushh. 
3. Olti qirrali (geksog’onal) elementlar. Bu xil kristall 
panjaraga Zn, (Sd - kadimiy), Md, Ne , SO
2
, Ti kiradi. 
Elementar fazoviy panjaradagi atomga eng yaqin masofada 
joylashgan qo’shni, atomlar soniga koordinatsion son (K) deyiladi. 
Masalan: hajmi markazlashgan elementar kub panjarada K-8 yoqlari 
markazlashgan elementar kub panjarada K-12 ga teng bo’ladi (K) ning 
qiymati qancha katta bo’lsa atomlarning joylanish zichligi ham 
shuncha katta bo’ladi.
Kristall panjaralarning turli kristallografik tekisliklarda atomlar 
zichligi turlicha bo’lganligi uchun, xossalari ham har xil bo’ladi. 
Metallarning bunday xususiyatiga anizatoropiya deyiladi.
Anizatropiya - grekcha so’zdan olingan bo’lib, teng emas har xil 
xossali degan ma’noni bildiradi.

---

17 
Real metallarning kristallanishi jarayonida metallarda turli 
qo’shimchaa jismlar borligi tufayli metall atomlarining ba’zi 
uchastkalarida ularning batartib joylashishi buziladi.
Buning asosi sabablaridan biri shuki, ayrim atomlar energiyasi 
panjaraning o’rtacha energiya qiymatidan katta bo’lib, intensivroq
harakatlanib, bir joydan ikkinchi joyga, masalan, panjara uchlaridan 
oraliqqa yoki qo’shni atomlar o’rniga o’tadi. Bu esa fazoviy 
panjaradagi atomlarning batartib joylashunivining buzilishiga olib 
keladi. Natijada uning xossalari o’zgaradi.
Fazoviy kristall panjaradagi buzilishhlar quyidagi xillarga 
ajratiladi. 
1. Nuqtali buzilish: Kristall panjaradagi bo’sh joylarga 
qo’shni element atomlari joylashishi tufayli hosil bo’ladi.
2. 
Chiziqli 
buzilish: 
Bunday 
buzilish 
metallarga 
- 
termomexanik ishlov berishda yuzaga keladi. Bunga dislokatsiya 
deyiladi. 
Diskolatsiya - ingliz so’zidan olingan bo’lib - don zarrachalari 
bloklarining o’zaro siljishi oqibatida paydo bo’ladi. 
3. Sirtqi buzilish. Bu buzilish metall sirtida sodir bo’ladi. 2.1-
rasm fazaviy kristall panjara buzilishi darajasi (ρ) ga ko’ra 
mustahkamlikning o’zgarishi. 
Gv – cho’zilishhdagi mustahkamligi
1 - nazariy mustahkamligi 
2 - juda ingichka tolaning mustahkamligi 
3 - yumshatilganda mustahkamlik 
4 - termik, termomexanik ishlovidan keyingi mustahkamlik 
ρ - kristal panjaraning dislokatsiya zichligi g/sm
3 
Metall atomlarining bertartib harakatda bo’lgan suyuq holatdan, 
atomlari batartib joylashgan qattiq holatga o’tish jarayoni birlamchi 
kristallanish deyiladi. 
Ushbu rasmda suyuq va qattiq holatdagi metallarning erkin 
energiyasi qiymatining temperaturaga qarab o’zgarishi ko’rsatilgan. 
F - erkin energiya qiymati 
Tn - nazariy kristallanish temperaturasidan yuqori temperatura 
bo’lganda suyuq holatdagi metallning erkin energiya qiymati (Fs) 
qattiq holatdagi metallning erkin energiya qiymatidan (Fk) kichik (Fs 
< Fk) bo’lgani uchun u suyuq holatda aksincha Tn.K dan past 
temperaturada qattiq metallning erkin energiyasi suyuq metallning 

---

18 
erkin energiyasi qiymatidan kichik (Feholatda bo’ladi. Suyuq hamda qattiq fazalarning erkin energiya 
qiymatlari o’zaro teng (FcqFk) bo’lsa, suyuq va qattiq fazalardan 
iborat bo’ladi.