O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/4/1]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/
 
Social sciences 

---

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 276 -
j) san'at, chunonchi, badiiy adabiyotda qo‘llanuvchi 
ramzlar. 
Ijtimoiy turmushdagi ramzlar, asosan, kommunikativ, 
ya'ni kishilarning o‘zaro aloqa vositasi, fanlar tizimidagi 
ramzlar ma'lum tushuncha ifodalash, adabiyotdagi ramzlar esa 
kechinma, holat va voqelikni badiiy-estetik anglatish 
vazifasini bajaradi. (3) 
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
Ijtimoiy hayotda 
qo‘llanuvchi ramzlar sirasiga, biz kunlik hayot tarzimizda 
faoliyatiga qarab qo‘llanailadigan ramziy so‘zlar ya'ni, suv, 
olov, quyoshni, bulutni, soyabon, chamanni 
misol sifatida 
aytish mumkin. Mazkur belgilaro‘ziga xos xususiyati, uzgacha 
tabiatga ega holda quyosh - quyoshli kunni, chaqnab turgan 
yuz chehrasini, bulut – yomg‘irni, qovoq tumshuq qilib turgan 
yuz xolatini va obu-havo holatini anglatadi. 
Lug‘at va ilmiy manbalarda ramz muayyan darajada 
izohlangan, uning ta'riflari berilgan. Nazarda tutilganlarning 
aksariyatida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ma'rifiy-
ma'naviy hayotda va fandagi ramzlar emas, balki badiiy 
adabiyotda qo‘llanuvchi ramzlar tavsiflangan. 
Misol sifatida ―O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi 
va ―O‘zbek tilining izohli lug‘atida keltirilgan ramz 
xususidagi izohlarni keltirib o‘tamiz: ―Ramz (arab. — ishora 
qilmoq) (badiiy adabiyotda) — voqelikni badiiy aks 
ettirishning shartli usuli; badiiy shartlilik shakllaridan. 
Tadqiqot metodologiyasi.
Ramz majozdan farq qilib, 
mazmuni obrazli qurilishi bilan bog‘liq bo‘ladi va ko‘p 
ma'noliligi bilan ajralib turadi. Ramz barcha xalqlar folklori va 
adabiyotida qadimdan mavjud. Ramziy obrazlar muayyan 
tizimni tashkil etadi va ayrim hollarda ko‘pchilik xalqlar 
adabiyoti va san'atida mushtarak mazmunni ifodalaydi
Ramz (arab. – belgi, imo, ishora; laqab, taxallus). 
Biror g‘oya, tushuncha, hodisa kabilarni ifodalovchi, 
eslatuvchi shartli belgi, ishora (2. III, 347). O‘zbek tilida 
ayrim o‘rinlarda ramz so‘zi o‘rnida simvol so‘zi ham 
qo‘llaniladi. Bu ta'riflar O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida 
berilmagan, ammo O‘zbek tiliniing izohli lug‘atida ushbu 
so‘zga “Simvol” (yunoncha -belgi, ramz, alomat, timsol) deb 
ta'rif berilgan. U aynan ramz ma'nosida qo‘llaniladi. Biron-bir 
g‘oyani o‘zida mujassamlashtiruvchi badiiy obraz(3. III, 506). 
N.Hotamov 
va 
B.Sarimsoqovning 
―Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli 
lug‘atida ramz so‘zi mavjud emas, simvol so‘ziga esa 
quyidagicha ta'rif berilgan: ―Simvol (gr. – shartli belgi 
so‘zidan). Metaforaning bir ko‘rinishi bo‘lib, shartli ravishda 
ko‘chma ma'noda qo‘llaniladigan so‘z birikmasi, rasm, 
predmet. Masalan, O‘zbekistonning ramzi paxtadir. Qabardin-
bolqor shoiri o‘z yurtini tog‘dagi lolaga o‘xshatadi. Bu lola 
yurt ramzidir (3, 279). 
Kuzatuvlardan anglashiladiki, lug‘atlarda ramzga 
berilgan izohlar bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Yuqoridagi 
izohlardan ramz bo‘yicha quyidagi xulosalarga kelish 
mumkin: 
1. Ramz – biror g‘oya, tushuncha, hodisa kabilarni 
ifodalovchi va eslatuvchi shartli belgi. 
2. Ramz – biror g‘oya, tushuncha, hodisa kabilarni 
o‘zida mujassamlashtiruvchi badiiy obraz. 
3. Ramz 
– voqelikni badiiy aks ettirishning shartli 
usuli, obrazli ifodalashning bir ko‘rinishi. 
4. Ramz – ko‘p ma'nolilik xususiyatiga ega. 
5. Ramz – shartli ravishda ko‘chma ma'noda 
qo‘llaniladi.
6. Ramz – metaforaning bir ko‘rinishi. 
Tahlil va natijalar. Ramz uchun muhim belgi, eng 
avvalo, shartlilik, obrazlilik, ko‘p ma'nolilik, ko‘chma 
ma'nolilik, xususan, metaforiklikdir. Ramzning shu va boshqa 
xususiyatlarga egaligini bilgan ijodkorlar o‘z badiiy asarlarida 
undan keng va o‘rinli foydalanishga harakat qilgan. Xalqning 
ong va shuuriga chuqur singgan ramzlar borki, ular badiiy 
asarlarda ѐrqin obrazlar yaratishga xizmat qilib kelmoqda. 
Kabutar – tinchlik, sher — mardlik, tulki — makkorlik, bo‘ri 
— ochko‘zlik ramzi sifatida badiiy asarlarda qadimdan 
mavjud bo‘lib kelmoqda. Bu kabi zoomorf metaforalar badiiy 
asarlarning ta'sirchanligi va badiiy-estetik qiymatini oshirishda 
muhim vosita sifatida voqelanadi. Ijodkorlar uchun ramzlar 
nisbatan kuchli his-tuyg‘uni, keng tushuncha va katta voqea 
hodisani ixcham, aniq va ta'sirli tarzda ifodalash uchun 
cheksiz imkoniyat yaratadi. Shunga ko‘ra xalq og‘zaki ijodi va 
mumtoz adabiyotda ramziy obrazlar alohida tizim sifatida 
shakllangan. Aytilganidek, ramzlar nutqda keng qo‘llanuvchi 
ifoda vositasi hisoblanib, u umumxalq nutqining barcha 
ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, ular badiiy asar 
matnlarida qo‘llanib, badiiy asar tilining rang-barang 
bo‘lishini ta'minlaydi. 
Adabiyot tarixida asrlar
davomida foydalanib kelinayotgan ramziy obrazlar 
tizimi ham mavjud; gul — go‘zallik, ma'shuqa; bulbul — 
oshiq; sariq rang — mahzunlik, qora rang — motam ramzi va 
boshqalar. Ijodkorlar an'anaviy ramzlar bilan bir qatorda 
tabiatdagi har bir hodisa va detal (masalan, bulut, buloq, 
chaqmoq va boshqalar)dan ramziy tasvir uchun foydalanadilar 
(1, VI, 59). 
Badiiy asarlardagi ramzlarni turli, chunonchi, sinxron 
va diaxron aspektlarda tahlil qilish, o‘rganish mumkin. 
Ramzlarni diaxron aspektda tadqiq etishda ularni quyidagi ikki 
guruhga ajratib o‘rganish o‘rinlidir: 
1. An'anaviy ramzlar. 2. Xususiy ramzlar. 
An'anaviy ramzlarni umumiy ramzlar, xususiy 
ramzlarni esa individual ramzlar tarzida ifodalash ham 
mumkin. 
An'anaviy ramzlarni asrlar davomida foydalanib 
kelinayotgan ramziy obrazlar tizimi tashkil etadi. Bunga misol 
sifatida xalq og‘zaki ijodiyotida qo‘llangan tun – hasrat, olma 
– sevgi, farzand, ro‘mol – oila ramzlarini aytib o‘tish mumkin. 
Xususiy ramzlarga misol sifatida Alisher Navoiy 
falsafasining javhari, mag‘zi, yaxlit tizimi hisoblangan 
―Lison ut-tayr, ya'ni ―Qushlar tili (1499) dostonidagi 
Semrug‘ va qushlar timsolidagi ramziy obrazlarni aytib o‘tish 
mumkin.
Ushbu asardagi g‘oyalarning umumiy manzarasi 
shundaki, Semrug‘ va qushlar timsolidagi ramziy obrazlar 
orqali inson o‘zini, borliqni va odamlarni anglashni nazarda 
tutadi. 
Bu dunyodagi barcha ezgu va yovuz, yaxshi va yomon 
ishlar, ma'naviy tubanlashish, jamiyatning inqirozi inson bilan, 
ya'ni inson mohiyati, insoniylik fenomeni bilan bog‘liq 
haqiqat ekanligini Alisher Navoiy ushbu asarida ramzlar orqali 
ifodalaydi. 
Ramz barcha xalqlar fol'klori va adabiyotida qadimdan 
mavjud. Ramziy obrazlar muayyan tizimni tashkil etadi va 
ayrim hollarda ko‘pchilik xalqlar adabiyoti va san'atida 
mushtarak mazmunni ifodalaydi. 
Masalan, sher – mardlik, tulki – makkorlik, bo‘ri – 
ochko‘zlik va boshqa. Adabiyot tarixida asrlar davomida 
ishlatilib kelinayotgan ramziy obrazlar 
tizimi ham mavjud: gul - go‘zallik, mashuqa, bulbul – 
oshi, sariq rang – mahzinlik, qora rang – motam va boshqa 
ijodkorlar an'anaviy. Ramzlar bilan bir qatorda 
tabiatdagi har bir hodisa va detal (masalan, bulut, 
buloq, soqmoq va boshqalar)dan ramziy tasvir uchun 
foydalanadilar. Bunda u yoki bu narsa tasvir jarayonida 
yozuvchi maqsadiga xizmat qiluvchi muayyan ramziy 
ma'noga ega bo‘ladi. Xalq og‘zaki ijodiyoti va mumtoz 
adabiyotda keng ko‘lamda ishlatilgan ramziy tasvir usuli 
hozirgi adabiyotda ham muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda (4). 
Badiiy ifodani oshirish vositalaridan biri bo‘lgan, 
badiiy matnlarda faol qo‘llanuvchi ramz (simvol) ayrim 
o‘rinlarda ko‘chimning, ayrim o‘rinlarda metoforaning bir turi 
sifatida qaraladi. 

---