Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

Neolit (VII-
VI minilliklər). 
Azərbaycanda neolit dövrü qəbilə icmasının 
həyatında böyük dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Yeni daş dövründə istehsal 
təsərrüfatı və onun əsas sahəsi olan əkinçilik və maldarlıq meydana çıxmışdır. 
Istehsal təsərrüfatının yaranması elmi ədəbiyyatda 
«neolit inqilabı»
adlanır. Bu 
inqilabın nəticəsində insan ərzaq ehtiyatı üzərində ilk dəfə idi ki, nəzarət etmək 
imkanı qazanırdı.
Azərbaycanda istehsal təsərrüfatına keçid e.ə. VII minilliyə təsadüf edir. 
Əsas əmək aləti kimi toxadan istifadə olunduğundan belə əkinçilik 
toxa əkinçiliyi
adlanırdı. Bu dövrün maldarlığı isə ev maldarlığı olmuşdur. 
Neolitdə istehsal təsərrüfatının yaranması ilə bağlı olaraq əkinə yararlı 
düzən torpaqların məskunlaşmasına başlanmışdır. Əhalinin oturaq həyata – 
kənd təsərrüfatı yaşayışına keçməsi üçün imkan yaranmışdır. Təbriz 
yaxınlığındakı Yanıqtəpə və Sulduz düzündəki Hacı Firuz abidələri son neolitdə 

---

16 
(e. ə. VI minillik) Azərbaycanda oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatının yayıldığını 
sübut edir. Bu zaman möhrə və ya çiy kərpiclə hörülmüş evlərdən kəndlər 
salınırdı. 
Neolit dövrünün əsas nailiyyətlərindən biri də saxsı (gil) qab istehsalının- 
dulusçuluğun yaranmasıdır. Azərbaycanda «ev peşələri» sayılan toxuculuq, 
tikin
ti və hörgü işi də neolit dövründə meydana çıxmışdır. 
b) Eneolit. 
Eneolit dövrü (e. ə. VI - IV minilliklər).
Bu dövrdə istehsal 
təsərrüfatının inkişafı nəticəsində qəbilə icması özünün çiçəklənmə mərhələsinə 
daxil olmuşdur. Azərbaycanda uzun müddətli oturaq əkinçilik və onunla sıx bağlı 
olan ev maldarlığı inkişaf etmişdi. Dəmyə (təbii suvarma) əkinçiliyi geniş yayılsa 
da, süni suvarma əkinçiliyinin izlərinə Mil düzündə Şahtəpə yaşayış yerində rast 
gəlinmişdir.
Şomutəpə və Əliköməktəpədə tapılan üzüm tumları Azərbaycanda 
üzümçülük təsərrüfatının eneolitdən başladığını göstərir.
Arxeoloji materiallar sübut edir ki, Azərbaycanda maldarlıq təsərrüfatı 
eneolitdə yüksək səviyyədə olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanda qaramalın iki 
növü, qoyun və keçinin üç növü, ev atının isə iki növü saxlanılırdı. Azərbaycanda 
atçılığın 7 minillik tarixi vardır. Azərbaycanda eneolit insanın həm də metalla ilk 
tanışlıq dövrüdür. Daha möhkəm əmək alətləri və silahlar düzəltmək ehtiyacı 
metaldan istifadə edilməsinə tələbat yaratmışdır. Qafqazda ən qədim mis 
məmulatının Azərbaycanda tapılması göstərir ki, burada ibtidai insanlar metal 
əritməyi bacarırdılar. Kültəpə, Əliköməktəpə və başqa yerlərdə soyuq döymə 
üsulu ilə hazırlanmış 20 - dək kiçik mis alət tapılmışdır.
Eneolit dövrünün yaşayış məskənləri çox özünəməxsus quruluşa malik idi. 
Çiy kərpicdən hörülmüş dairəvi və dördkünc yaşayış evləri və təsərrüfat tikililəri 
kiçik həyətlə birlikdə hasar içərisinə alınırdı.
Cəmiyyətin həyatında və təsərrüfatında kişinin üstün mövqe qazanması 
nəticəsində eneolit dövründə anaxaqanlı
ğı
başa çatmış və öz yerini patriarxata 
(ataxaqanlığa) vermişdir. Patriarxat dövründə kişi ailəni və icmanı idarə etmək 
hüququnu öz əlinə almışdı. Buna baxmayaraq ana, qadın cəmiyyətdə öz şərəfli 
mövqeyini qoruyub saxlayırdı. 

---

17 
Qədim Şərqin bir çox bölgələrində olduğu kimi Azərbaycanda da eneolitdə 
ölünün yaşayış yerində və ya divarın dibində dəfn etmək adəti var idi. 
Əliköməktəpədə 20-dək qəbir abidəsində ölü qırmızı boya ilə boyanmış, həsirə 
bükülərək qəbirə sağ və ya sol böyür üstə gömülmüş, üzü qarşısına isə su qabı 
(cam) qoyulmuşdu. Əksər qəbir abidələri eyni olduğundan cəmiyyət hələ varlı-
kasıblara bölünməmişdi və ictimai bərabərsizlik yox idi.