Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s a k a d e m I y a s I kafedra: «İctimai elmlər»

İbtidai icma cəmiyyətinin dağılması. 
Arxeoloji mənbələrə görə, ölkənin 
bütün vilayətlərində ictimai-iqtisadi inkişaf prosesi eyni səviyyədə olmamışdır. 
Şimala nisbətən cənub bölgələrdə ictimai inkişafın bir qədər yüksək səviyyədə 
olması nəzərə çarpır. Burada əkinçilik və maldarlıq, tunc metallurgiyası yaxşı 
inkişaf etmiş, üzümçülük təsərrüfatın xüsusi sahəsinə çevrilmişdi. Saxsı məmulatı 
istehsalında dulus çarxı geniş tətbiq olunur, mübadilə və ticarət genişlənir. Bütün 
bunlar y
erli əhalinin ictimai həyatında dəyişikliklərə gətirib çıxarır.
C
ənub rayonlarının dəfn abidələri nisbətən zənginliyi ilə fərqlənir. 
Qarabağın kurqan qəbirlərində Zaqafqaziyada nadir hallarda rast gəlinən qızıl 
əşyalar, sədəf və sümükdən bəzəklər, çoxlu tunc və başqa məmulat tapılmışdır. 
Bir nekropolda rast g
əlinən qəbirlər öz avadanlıqlarının zənginliyinə və 
kasıblığına görə fərqlənir.
O dövrdə Azərbaycanda qulların olmasını Dovşanlıda, Axmaxıda, Borsunlu 
v
ə Xanlarda aparılan tədqiqatların nəticələri təsdiq edir. Belə ki, Axmaxı 
kurqanındakı əsas ölü həmdövr qəbirlərində rastlanan və yerli əhali üçün 
s
əciyyəvi olan dolixosefal tipinə mənsub idi. Əsas ölünü müşayiət edənlərə 
g
əldikdə isə, onların kəlləsi başqa - braxisefal tipində idi.
Q
əbilə başçılarına və şöhrətli şəxslərə mənsub bir sıra kurqan qəbirləri 
mürəkkəb quruluşlarına, zəngin avadanlığa və təmtəraqlı dəfn mərasiminə görə 
n
əzər-diqqəti cəlb edir. Qullardan əlavə, ölmüş başçını axirət dünyasına 
arvadları, kənizləri, atları müşayiət edir, qəbirə çoxlu silah və ona mənsub olan 
əmlakı qoyulurdu. Dövrün abidələrində birinci dəfə olaraq üzərinə tunc lövhə 
çəkilmiş taxta qalxanlara və zirehli geyimə rast gəlinmişdir.
Az
ərbaycanda ibtidai icma quruluşunun dağılma və sinifli cəmiyyətin 
yaranması dövrünün ən təmtəraqlı abidələrindən biri Tərtər rayonunun Borsunlu 
k
əndindəki böyük kurqandır. Kurqanın 256 kv.m2 sahəyə (uzunluğu 32, eni 8 və 
d
ərinliyi 4 m) malik qəbiri təxminən iki yüz tirlə iki qatda örtülmüşdür. Qəbirdə 
q
əbilə başçısı dəfn olunmuşdu. O, tunc mıxlarla bərkidilmiş, qızıl təbəqə çəkilmiş 
v
ə tunc lövhələrlə bəzədilmiş taxt-kəcavə üzərinə qoyulmuşdur. Başçıdan əlavə, 
q
əbirdə doqquz şəxsin qalıqları, səkkiz at skeleti, çoxlu iri və xırdabuynuzlu 
heyvan sümükləri, saxsı qablar, metal əşyalar - təbərzin balta, yastı balta, iskənə, 
niz
ə və ox ucları, kəmər və qazan qırıqları, qızıl düymələr, əqiqdən, pastadan və 

---

21 
şüşədən muncuqlar, mərmər toppuz və şirli qab var idi. At əsləhəsi də qəbirdə 
böyük yığımda və müxtəliflikdə təqdim olunmuşdu (müxtəlif gəm, sümükdən 
qaytarğanlar, onların bəzilərində cızma üsulla insan başının təsviri verilmişdir). 
Orada h
əm də tuncdan bəzəklər və dəniz xərçənglərinin çanağından düzəldilmiş 
şəbəkə düymələr var idi. Şübhə yoxdur ki, Borsunludakı bu kurqan qəbilə 
başçısına mənsub imiş, dəfn ərəfəsində kənizləri, qulları və arvadları öldürülmüş 
v
ə onunla birlikdə basdırılmışdır. 
Son Tunc dövrü qəbirlərində göstərilən əlamətlər və silahların çoxluğu, çox 
ehtimal ki, h
ərbi demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədardır. İbtidai cəmiyyətin 
dağılması ərəfəsində zorakılıqla zəbtetmə və talançılıq bəzi qəbilələrdə varlanma 
m
ənbəyi kimi tez-tez baş verən hadisələrə çevrilir. Ancaq Azərbaycan əhalisinin 
v
ə onun qonşularının bu dövrdə daima müharibələr şəraitində yaşamasını güman 
etm
ək səhv olardı. Doğrudur, ayrı-ayrı qəbilələr arasında varidat, ilk növbədə, 
mal-
qara otlaqları üstündə vaxtaşırı toqquşmalar olurdu. Belə şəraitdə bəzi 
q
əbilələrin əlçatmaz yerlərdə məskunlaşması və nəhəng qalaçalar hörülməsi 
s
əbəbləri aydın olur. 
B
əzi varlı qəbirlərdə silahların həm əsas ölünün, həm də onu müşayiət 
ed
ənlərin yanına qoyulması müşahidə edilmişdir. Dovşanlı kurqanında qəbirdə 
düz uzadılmış əsas ölü və ona məxsus çoxlu miqdarda avadanlıqdan əlavə 
bükülü vəziyyətdə üç skelet də var idi. Onlarla birlikdə tunc dəbilqə, silah, yaba 
v
ə at yüyəninin tapılması onları ölən başçının hərbi dəstəsinin üzvləri hesab 
etm
əyə əsas verir.
Müvafiq dövr cəmiyyətində qəbilə başçıları, mötəbər şəxslər, hərbçilər, 
qullar v
ə s. aydın seçilir. Bu, hər şeydən əvvəl, yeni ictimai-iqtisadi 
münasibətlərin yaranması ilə əlaqədar olub, təzəcə təşəkkül tapmaqda olan 
ictimai quruluşun "carçıları" idi.
Bel
əliklə, bu dövr ibtidai-icma quruluşunun dağılması prosesində son 
m
ərhələ - siniflərin və dövlətin yaranma ərəfəsi idi.