Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

Kichik maktab davrida shaxslararo munosabat.
Birinchi bor 
maktabga kelgan bola o‘z atrofdagilari bilan psixologik jihatdan 
yangi munosabat tizimiga o‘tadi. U hayotining tubdan o‘zgar- 
ganini, unga yangi majburiyatlar, nafaqat, har kuni maktabga 
borish, balki o‘quv faoliyati talablariga bo‘ysunish ham yuklatil- 
ganligini his eta boshlaydi. Bola insoniy munosabatlar tizimida 
ham alohida o‘rin egallayotganini bila boshlaydi. Ota-onasi, ya- 
qinlari, atrofdagilari unga yosh boladek emas, balki o‘z vazifalari, 
majburiyatlari bor bo‘lgan, o‘z faoliyat natijasiga ko‘ra hurmatga 
sazovor bolishi mumkin bolgan alohida shaxs sifatida munosa­
batda boladilar. Oila a’zolarining bola o‘quv faoliyati, yutuqlari 
bilan qiziqayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganli- 
gi, unga qilinayotgan yangi muomala, munosabat uning ijtimoiy 
mavqei o‘zgarganligini to la his etishiga, o‘ziga nisbatan muno- 
sabatining o'zgarishiga asos boladi. Kichik maktab yoshidagi 
o‘quvchilarning muhim xususiyatlaridan biri ulardagi o‘qituv- 
chiga ishonch hissi bolib, bunda o‘qituvchining o'quvchiga ta’sir 
ko‘rsatish imkoniyati juda kattadir. Bola o‘qituvchini aql sohibi, 
ziyrak, sezgir, mehribon inson deb biladi. 0 ‘qituvchining obro‘si 
oldida ota-onalar, oilaning boshqa a’zolari, qarindosh urugla- 
rining nufuzi keskin kamayadi. Shu sababli, bolalar 
0
‘qituvchi- 
ning har bir so‘zini qonun sifatida qabul qiladilar. Demak, ki­
chik maktab yoshidagi o'quvchilar rivojida yetakchi bolgan o‘quv 
faoliyati o‘qituvchi shaxsi va o‘quvchi bilan munosabat uslubining 
ahamiyati juda kattadir.
Kichik maktab davrida bolaning boshqa insonlar bilan mu- 
nosabatlarida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bolaning muloqoti 
endi aniq maqsadga qaratilgan boladi. Bunga sabab bir tomon­
dan o‘qituvchining doimiy ravishda unga ko'rsatadigan faol ta’siri 
bolsa, ikkinchi tomondan o‘quv jamoasining ko‘rsatadigan ta’siri-
315

---

dir1. Chunki, o‘qituvchi bolaga ota-onaga nisbatan ko‘proq ravish­
da normativ talablar qo‘yadi. Bundan tashqari bolaning oilasi va 
tevarak atrofdagi odamlar bilan ham muloqotida katta o‘zgarish- 
lar boladi. Oilada endi bolani ma’lum bir majburiyat va huquqlari 
bolgan shaxs sifatida qabul qilinadi va bu o‘z-o‘zidan bola bilan 
bolgan munosabatlarda o'z aksini topadi. Atrofdagilar bilan mu­
nosabatda esa bola o‘z «Men»ini namoyon etishga harakat qila­
di. L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, faqat jamoaviy hayot ichida 
va ijtimoiy munosabatlar ta’sirida bolaning individual xulq-atvori 
shakllanadi. Faqat o'qituvchigina o‘quvchisiga turli qat’iy talablar 
qo‘yib, ularning xatti-harakatlarini baholay oladi, bolaning ijtimo- 
iylashuviga sharoit yaratib, uni huquq va burchlar — ijtimoiy mako- 
ni tizimida standartlashuviga olib kela oladi. 0 ‘qituvchining muno- 
sabat uslubi o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kichik 
maktab yoshidagi o‘quvchi faolligining asosan uch xil ko‘rinishi 
mavjud bolib, bular: jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir.
0
‘qituvchining dars jarayonida har bir o‘quvchiga ta’sir ko‘rsati- 
shi uchun qulay imkoniyati bor. 0 ‘quv faoliyatining boshlani- 
shi jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari bilan qiladigan 
muomala-munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi. «Bola-kat- 
ta» munosabati «bola-ota-ona» munosabatidan tashqarida yuza­
ga keladi. Chunki, o‘qituvchi bolaga ota-onaga nisbatan ko‘proq 
ravishda normativ talablar