Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

Sharq allomalari asarlarida ta’lim-tarbiya jarayoni hamda bi-
lishga qiziqish masalalarining yoritilishi. 
Yuksak tafakkur namo- 
yandalarining asarlarida bilim olishga keng o‘rin berilgan bolib, 
o‘tmishda ham, hozirda ham, qayerda ta’lim sohasiga e’tibor 
yuqori bolsa, o‘sha yerda taraqqiyot doimo ilgarilab borganligi 
yaqqol ko‘rinadi.
Sharqning qomusiy olimlari asarlarida ta’lim-tarbiya, shaxs 
kamoloti borasidagi fikrlari bilan birga bilim egallash, ilm olish 
yollari xususida qator ilmiy ma’lumotlar keltiriladi. Jumladan,
454

---

Imom al-Buxoriy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Ray- 
hon Beruniy, Burhoniddin Zarnujiy, Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf 
Xos Hojib, Umar Xayyom, Abu Hamid Fazzoliy, Alisher Navoiy, 
Muhammad Rizo Ogahiy, Abdulla Avloniy kabi olim va muta- 
fakkirlarning asarlarida yuqoridagi muammolar yuzasidan atrof- 
licha ma’lumotlar keltiriladi.
Qomusiy olim Imom al-Buxoriy ham ilm o‘rganishni yuqori 
darajaga qo‘yib, o‘z asarlarida quyidagi fikrlarni ilgari suradilar: 
«Kishi ilm bobida nafaqat o‘zidan yuqori yoki tengdoshlaridan, 
balki o‘zidan past bo‘lganlardan hadis olmaguncha, yetuk mu- 
haddis bo‘la olmaydi». Imom Buxoriy ushbu flkri bilan o‘quv 
faoliyatining ijobiy motivlari ustoz-muallim tomonidan shakllan- 
tirilishiga urg‘u beradi.
Abu Nasr Forobiy esa ko'plab asarlarida bilish masalasiga katta 
e’tibor beradi. U bilishda ikki bosqichni — hissiy va aqliy bilish- 
ni farqlaydi hamda bilishda inson aqlining roliga ahamiyat beradi. 
Forobiy insonlarni ilmli bolishga chaqirib, o‘quvchining ijtimoiy 
hayotda tutgan o‘rni va uning o'ziga xos xususiyatlari to‘g‘risi- 
da ibratli g‘oyalarni ilgari surgan. U o‘quvchiga ta’lim berish, uni 
ilmli qilish uchun o‘qituvchi tinmasdan mashaqqatli mehnat qil- 
sagina o‘quvchi o‘qishga, ta’lim olishga, bilimli bolishga intilishi 
mumkinligini ta’kidlaydi. 0 ‘qituvchi o‘quvchiga bilim beraman 
desa, o‘quvchi oldida haqiqatgo‘y bolishi kerak, o‘zi fahm-faro- 
satli bolib, or-nomusini qadrlashi lozim, shogirdlariga nisbatan 
adolatli bolishi, ko‘zlagan maqsadiga erishishida qat’iylik ko‘rsata 
bilishi va o‘rnak bolm ogl joiz, deya ta’kidlaydi mutafakkir. Foro­
biy tushunishni, bilimning mohiyatini uqib, anglab olishni quruq 
yodlashdan ustun qo‘yadi, o‘quvchiga umumiy qonun-qoidalarni 
o'zlashtirishni tavsiya etadi, chunki qonun-qoidalarni anglash, 
uning e’tiroflga ko‘ra, juda katta ahamiyatga ega. Allomaning mu- 
lohazasiga binoan, har qanday o‘quvchi o‘z xatti-harakatidan xa- 
bardor bolm ogl, ya’ni o‘zini anglagani, zamonaviy psixologiya 
fani terminologiyasiga kola, o‘zini refleksiya qilish ko‘nikmalar- 
iga ega bolishi va shu sa’y-harakatlari tufayli baxtga erisha oluv-
455

---

chi insonligini anglamog‘i lozimdir. Forobiy o‘quvchining shaxsi- 
ga xos qator fazilatlarga xolisona sharh bergan olimdir.
Qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning fikricha, inson tafakkuri, 
aqlining kuchi bir necha bosqichdan iborat. Aqliy kuchlar dastlab 
mutlaq tinch, sokin holatda boladi. Bolalardagi yozishni, o‘qishni 
o‘rganishdagi potensial kuchlar shunga misol bo‘la oladi. Abu Ali 
ibn Sino bu kuchlarni moddiy kuchlar deb nomlagan, ya’ni maz- 
kur kuchlarni tashqi motivlar deb tushunsa boladi. Sekin-astalik 
bilan bu kuchlar harakatga aylanadi, bular mehnat quroli samara- 
sidir, ya’ni mehnat quroli orqali harakatga keladi va namoyon bola­
di. Bu holatni bola yozishni xohlab turibdi-yu, ammo yozish quroli 
bolgan qalamning yo'qligi bilan izohlash mumkin. Bu ikki kuchni 
Ibn Sino ro‘yobga chiqishi mumkin bolgan kuch deb atagan. Ni- 
hoyat, uchinchi kuch esa irodaning yetishmasligi bilan tushuntirib 
beriladi. Ya’ni shunday holatning kuchi bor, ammo uni ishlatishga, 
ro‘yobga chiqarishga bolada iroda yetishmaydi. Alloma nazarida, 
shu kabi uch holat bilan aql, bilim olish izohlanadi. «Тауг» asarida 
esa insonlarni do‘stlikka, bilim o‘rganishga chaqiradi.
Ibn Sino «Xayy ibn Yaqzon» qissasida inson fe’l-atvorini, ru- 
hiyatini tushunish uchun mantiq ilmini o‘rganishga chorlaydi. Bu 
fan inson tafakkur doirasining kengayishiga katta yordam bera­
di. Insonlarning fe’l-atvorini bilish uchun o‘qish, o‘tkir bolish 
uchun farosat ilmidan xabardor bolish kerak. Darhaqiqat, ilm 
o‘rganishga Forobiy musiqiy, falsafiy ilm bilan da’vat etgan bolsa, 
ibn Sino mantiq ilmi orqali da’vat etgan.
Abu Ali ibn Sino bolalarning o‘qish, ta’lim olishlariga mas’uli- 
yat bilan qarash tarafdorlaridan bolgan. U bola 6 yoshga yetgach 
muallimga bilim olish uchun topshirilishini aytib oladi. Hozirda 
ham bolalarning 6—7 yoshdan boshlang‘ich sinflarga qabul qili- 
nishi ibn Sinoning o‘sha davrdagi g‘oyalarining naqadar ahami­
yatli ekanligidan dalolat beradi, zotan ushbu hoi bolaning o'qish- 
ga bolgan muhabbatini kuchaytirishi mumkin. Uning fikricha, 
bolaga ta’lim asta-sekinlik bilan berilishi joiz. Uni birdaniga ki- 
tobga boglab qo‘ymaslik lozim, deydi alloma. Ibn Sino kishilar-
456

---

ning yashashga qobil bolishi va bekorga jabr ko‘rmasligi uchun 
ularga ehtiyot bolib ta’lim berish kerakligini uqtiradi. Ya’ni ular­
ning o‘qishga bo'lgan ijobiy motivlarini so‘ndirmaslikka undaydi.
0
‘quvchilarning o‘qish faoliyatiga oid fikrlar qomusiy olim 
Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham o‘z aksini topgan. Uning 
fikriga ko‘ra, bilim olish uchun o‘quvchilarda avvalo intilish va 
qiziqish bolishi kerak. Darhaqiqat, nimanidir o‘rganish, tadqiq 
qilish uchun insonda intilish, harakat va qiziqish bolmasa, u 
hech narsaga erisha olmaydi. Ilm olishning muhim yollaridan 
biri inson hammani o‘ziga do‘st tutishi va boshqa insonlarga ham 
yaxshilik qila olishi lozim. Olimning mazkur flkrlarini fan tili- 
da o‘quv faoliyatiga nisbatan ehtiyoj tug‘ilsagina o‘quv motivlari 
shakllantirilishi mumkin, deya talqin qilsa boladi.
Beruniy ilm olishda axloqiy poklikni yuqori o‘ringa qo'yib, 
ta’lim va tarbiyani bir xil izchillikda olib borganlar komil inson 
darajasiga erishadilar, deydi. Beruniy o‘qitish uchun muallim o‘z 
malaka va bilimlarini doimo orttirib, zamonga moslashib bori­
shi lozimligini uqtiradi. U kitob o‘qish usullariga alohida e’ti­
bor qaratadi. Kitoblarni shunchaki emas, fikrlab, kichik-kichik 
bolimlarga bolib o‘qish va umumlashtirib borish kerakligi haqi­
da ma’lumotlar beradi. Beruniy o‘qitishda faqat induktiv (umu­
miy xulosa) yoli bilangina emas, balki deduktiv (juz’iy xulosa) 
yoli bilan ham ish tutish lozimligini ta’kidlaydi, zotan bunday 
o‘qishda tafakkur kengayib, bilimlar ortib boradi.
Abu Rayhon Beruniy o‘qituvchilar o‘quvchining e’tiborini 
taqqoslash, qiyoslash kabi operatsiyalarga qaratishlari lozimligiga 
alohida ahamiyat beradi. Zotan, bugungi kunda ham ongli, ifo- 
dali, to‘g‘ri va tez o‘qish hozirgi zamon o‘quvchilarining savodli 
bolishlarini ta’minlovchi asosiy tarkibiy qismlardandir.
Abu Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashga zo‘r berib, yosh 
o‘quvchilarni toliqtirib va zeriktirib qo‘ymasdan, turli psixologik 
usullarni qollashni, shu orqali ularning tafakkurini boyitib, bi­
limlarini chuqurlashtira borishni ilgari surgan buyuk zotdir. Ya’ni 
o‘qishga nisbatan bolgan qiziqishni so‘ndirmaslik uchun bola-
457

---

laming yoshiga xos psixologik xususiyatlar albatta inobatga oli- 
nishi kerakligini e’tirof etadi.
Beruniyning tafakkur operatsiyalari - analiz, taqqoslash, 
umumlashtirish kabilarni shakllantirish orqali o‘qishga qiziqish 
uyg‘otish haqidagi fikrlari to hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini 
yo‘qotgani yo‘q.
Sharqning boshqa bir yirik olimi Burhoniddin Zarnujiy o‘zi- 
ning « 0 ‘quvchiga ta’lim yo‘lida qo‘llanma» kitobida: « 0 ‘qib o‘rga- 
nish uchun eng yaxshi vaqt yoshlik davri, erta tong va qosh qoray- 
gan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga 
odatlansin, bordi-yu, unga bir fan zerikarli bo‘lsa, boshqasi bilan 
mashg‘ul bo‘lsin», — deya ta’lim beradi. «Ta’limul — mutaallim» 
nomli kitobida bo'lsa ta’limning uzviylik prinsipini e’tirof etadi.
XI asrda yashab ijod etgan Mahmud Qoshg‘ariy ham o‘zining 
«Devonu lug‘atit turk» asarida bilim olishga da’vat etgan. Asar- 
dagi: «Ey o‘g‘lim, mendan o‘git, nasihat ol, odobli va tarbiyali 
boMishga tirish, toki el ichida zo‘r olim bolib tanil va ular orasida 
odob va ilm tarqat» yoki «Ilm, hikmat o‘rgan, o‘rganishda havo- 
yilik va takabburlik qilma, hech narsa o‘rganmasdan, o‘zini bi- 
limdon ko‘rsatib maqtangan kishi imtihon vaqtida uyaladi, achi- 
nadi» kabi fikrlari buning yorqin misolidir.
0 ‘rta Osiyoning yana bir buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojib 
ham o‘z ijodida bilimni yuksak baholaydi. Alloma bilimni boy- 
lik, kiyim, yemish kabi narsa-hodisalarga qiyoslaydi. Bilim va bi- 
limdonlikni his eta olmoq, uni tushunmoq darkorligi, bilimdon 
bolishning tarbiya bilan chambarchas bog‘liqligi, bola qanchalik 
erta tarbiya qilinsa, bilim olishga ishtiyoqi ortishi haqida yozadi.
0
‘quvchining psixologik xususiyatlari va shaxsiy fazilatlari- 
ga oid mulohazalar qomusiy olim Umar Xayyom asarlarida 
chuqur yoritib berilgan. Umar Xayyomning fikricha, o‘quvchilar 
o‘qituvchidan olgan bilimlari bilan cheklanib qolmasdan, hayot- 
da bo‘layotgan voqea-hodisalarni o‘rganish va kuzatish, amali- 
yot davomida bilim, malaka hamda ko‘nikmalarini har xil usul- 
larda ko‘p martalab takrorlab borish jarayonida egallaydilar, ya’ni
458

---

olim ta’limdagi predmet bilan hayot uzviy aloqadorligi prinsi- 
pini ilgari suradi. Uning fikricha, bilim olishni, ta’limni ama- 
liyot bilan uzviy ravishda bog‘lagan holda o‘quvchilarda musta­
qil tafakkurni shakllantirib borish zarur. Buning uchun u «Sen 
osongina o‘ylayapsan», «Ko‘p o‘ylab, maqsadga erishish mum­
kin», «Biroz o‘ylagandan keyin, tushunib olasan» kabi so'zlarni 
ishlatib, o‘quvchilarni mulohaza qilishga undab, sekin-astalik bi­
lan o‘qishga bolgan ishtiyoqlarini oshirishga harakat qiladi.
Inson hayotida ilm va amaliyotning birligi haqida Abu Hamid 
Fazzoliy ham fikr bildirgan edi. Darhaqiqat, inson olgan nazariy 
bilimlarini amaliyotda qollay borishi kerak deb o‘ylaymiz, chun­
ki bilim va ilmgina emas, balki fan va tajriba yutuqlarini amalda 
qollay bilish ham insoniy xislatlardan biridir.
Buyuk mutafakkir va alloma Alisher Navoiy inson tafakkuri, 
aqli-farosati hamda ilmini yuksak qadrlagan. U: «Bilim va do­
nishmandlik insonning bezagidir», — deb yozadi. Alisher Navoiy 
bolalarga kichik yoshligidanoq bilim, ma’lumot va tarbiya berish 
kerakligini aytib, ibn Sino kabi, 6 yoshdan muallim qoliga top- 
shirish