L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g‘oyalari
Qadimgi Xitoy mutafakkirlari ichida Konfutsiy (m.o. 551-479y.) alohida o‘rin 
tutadi. Konfutsiyning fikrlari uning shogirdlari yozib qoldirilgan «Lun yuy» («Suhbat 
va mulohazalar») to‘plamida aks ettirilgan. Uning fikricha, mehnat ham kishilarning, 
ham davlatning boyligini ko‘paytiradi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar 
jamoasi mulki) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, ikkinchisini ko‘proq 
qo‘llaydi. Bu yerda u xususiy mulkni xo‘jalik yuritishda ustun qo‘yadi. Konfutsiy 
aqliy mehnat Bilan jismoniy mehnat farqini ko‘rsatib, aqliy mehnat Bilan «yuqori» 
tabaqali kishilar, jismoniy mehnat Bilan esa, asosiy qismi qullardan iborat bo‘lgan 
«oddiy» kishilar shug‘ullanadi, deb qayd qilib o‘tadi.
Konfutsiy ta’limotiga ko‘ra, bilimdon hukmdor – u «xalqning otasi», «to‘g‘ri 
amal qilishning» va boylikni ancha tekis taqsimlashning kafolati. Uning 
tasdiqlashicha, Xudo va tabiat tomonidan jamiyat toifalarga ajratilgan, ammo shu 
Bilan birga u har bir odamni ma’naviy yuksalishga da’vat etgan, kattalarga bo‘lgan 
hurmat qoidalari to‘g‘risida, farzandlik burchi to‘g‘risida, aka-ukalar o‘rtasidagi 
do‘stlik to‘g‘risida qimmatli fikrlarni ilgari surgan. 
Antik dunyodagi iqtisodiy fikrlar. 
Iqtisodiy fikrlar qadimgi Gresiyada Yana ham rivojlantirildi. Ksenofont, Platon, 
Aristotel asarlarida iqtisodiy muammolar maxsus tadqiqot ob’ektiga aylandi. Buni 
Sokratning shogirdi, Platonning zamondoshi Ksenofont (m.o. 430-355y.) asrlarida 
yaqqol ko‘rish mumkin. Uning asarlari ichida «Daromadlar to‘g‘risida» va 
«Ekonomikos» (xo‘jalik to‘g‘risida ta’limot) asarlari alohida ahamiyatga ega.
Ksenofont «Daromadlar to‘g‘risida» asarida Afina davlatining iqtisodiy 
holatini tahlil qilib, uni yaxshilashning 3 yo‘lini tavsiya etadi: 
1)xorijiy kishilardan olinadigan soliqni ko‘paytirish, ularning Afinaga kelishini 
rag‘batlantirish; 
2) kumush qazib olishni kengaytirish; 
3) qullar savdosini tashkil etish. 

---

 
12 
Ksenofont qishloq xo‘jaligini xalq xo‘jaligining eng asosiy tarmog‘i deb 
hisoblagan. «Qishloq xo‘jaligi rivojlansa, - deb yozadi u, - boshqa faoliyat turlari ham 
rivojlanadi. Agar dehqonchilik rivoji pasaysa, u holda uning bilan birga suv va 
quruqlikdagi barcha boshqa sanoat tarmoqlari ham barbod bo‘ladi».
5
Ksenofont iqtisodiy fikrlar tarixiga birinchilardan bo‘lib mehnat taqsimotini 
tahlil qilgan olim sifatida kirib keldi. (bir usta erkaklarning oyoq-kiyimini tikadi, 
boshqasi esa – xotinlarning).
Har qanday tovarning ikki yoqlama xususiyatini, ya’ni uning foydaliligini va 
almashuv qobiliyatini birinchilardan bo‘lib tushungan ham Ksenofont hisoblanadi. 
Bundan tashqari, u pulning zarurligini va foydaliligini tan olgan va unga xos bo‘lgan 
qo‘yidagi funksiyalarini ko‘rsatib bergan: 
1.
Muomala vositasi
2.
Jamg‘arish vositasi
Ksenofont quldorlar mafkurasining himoyachisi hisoblanadi, qulchilikni tabiiy, 
ob’ektiv jarayon deb baholaydi, qul mehnatiga asoslangan natural xo‘jalikni 
ulug‘laydi. U ayniqsa, qishloq xo‘jaligini, dehqonchilikni farovonlik manbai deb 
bilgan. Dehqonchilik tufayli odamlar o‘zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani 
oladilar. Dalada ishlash sog‘lik uchun ham foydali, ham iqtisodiy naf keltiradi.
U ikki xil mehnatni farqlaydi. 
1. Rahbarlar mehnati.
2. Ijrochilar mehnati. 
Uningcha, Rahbarlar mehnati Bilan erkin odamlar, ijrochilar jismoniy mehnat 
Bilan shug‘ullanadilar, ya’ni jismoniy mehnat Bilan qullar band bo‘lishlari kerak. 
Ksenofontning fikricha, xo‘jalik faoliyati davomida foydali buyumlar, ya’ni 
iste’mol qiymatlari yaratiladi.
Natural xo‘jalik konsepsiyasi grek mutafakkir Platonning (Aflotun) (m.o. 427-
347y.) «Davlat» va «Qonunlar» asarlarida o‘z aksini topgan. Bu asarlarida u idel 
davlat qanday bo‘lishi kerakligini ochib bermoqchi bo‘ldi. U aholini uch toifaga 
ajratgan: 
1.
Faylasuflar – davlatni boshqaruvchilar; 
2.
Harbiylar – davlatni boshqarish apparatining bir qismi bo‘lib, ular biror 
mulk egasi bo‘lish huquqiga ega emas; 
3.
«Qora» toifa – dehqon, hunarmand va savdogarlardan bo‘lib, ular mulk 
egasi bo‘lishi kerak.
Platon qulchilikka asoslangan natural xo‘jalikni himoya qiladi, pulni jamiyatdagi 
dushmanlikning bosh sababchisi deb bildi; u sudxo‘rlik operatsiyalarini inkor etdi va 
baholarni me’yorda saqlash yo‘li Bilan savdogarlarning foydasini chegaralashni talab 
qildi. Aflotun qullarni fuqarolar deb tan olmadi va ularni biror toifaga kiritmadi.
U xuddi Ksenofontga o‘xshab dehqonchilikni iqtisodiyotdagi asosiy tarmoq 
deb hisobladi, shu bilan birga xunarmandchilik va savdoni uncha kerakli bo‘lmagan 
soha deb ahamiyat bermadi.