14.6.2.3. Teskari transkriptaza Teskari transkriptaza yoki RNK ga bog‗liq bo‗lgan DNK-polimeraza alohida
qiziqish uyg‗otadi. Ushbu ferment kashf qilinishidan oldin genetik axborot faqat
DNK dan RNKga (transkripsiya) uzatiladi, deb taxmin qilinar edi. Bu ferment
RNK da DNK ni sintez qiladi, genetik ma‘lumotni RNK dan DNK ga o‗tkazadi va
shuning uchun teskari transkriptaza yoki revertaza deb yuritiladi. Transkriptaza
uch xil fermentativ faollikka ega.
Birinchisi ‒ RNKga bog‗liq bo‗lgan DNK-polimerazaning faolligi. Bu
ferment RNK matritsasida yakka zanjirli komplementar DNK (k-DNK) sintezini
ta‘minlaydi; u uzunligi 4 dan 200 gacha nukleotidlardan iborat bo‗lgan ribo- yoki
dezoksiribonukleotidlardan tashkil topgan oqliq sifatidagi vazifani bajaruvchi,
ya‘ni, albatta, 3′-OH-guruh tutuvchi gomo- yoki geteropolimerning bo‗lishini talab
qiladi.
Ikkinchisi DNKga bog‗liq bo‗lgan DNK-polimeraza faolligi bo‗lib, u
DNK ikkinchi zanjirining (anti-k-DNK) sintezini ta‘minlaydi va DNK matritsada
bir zanjirli DNK ning qo‗sh zanjirli DNK ga aylanishiga javob beradi.
Uchinchisi RNK-DNK gibrididagi RNK ni gidrolizlaydigan RNK aza H ning faolligidir. Shunday qilib, dastlab teskari transkriptaza fermenti ta‘sirida
RNK matritsada DNK ning komplimentar zanjiri sintezlanadi, buning natijasida
ikki zanjirli RNK-DNK gibrid molekulasi hosil bo‗ladi. Keyin dastlabki RNK
molekulasi parchalanadi, qolgan DNK zanjirida teskari transkriptaza DNK ning
ikkinchi zanjirini tuzadi va nihoyat ikki zanjirli molekula hosil bo‗ladi.
Hosil bo‗lgan ikki zanjirli virus DNK si xo‗jayin hujayrasining genomiga
(xromosomasiga) kirib joylashishi mumkin. Keyinchalik, bu onkornovirusning
ko‗payishiga (RNK li onkogen virus) yoki shishning paydo bo‗lishiga olib keladi.
277
Teskari transkriptazaning sintezini kodlovchi gen onkornovirus genomida
uchraydi. Teskari transkriptazaning xossalarini o‗rganish bu fermentdan genetik
muhandislikda genlarni sintez qilish, virus genomlarning turli qismlarini o‗rganish,
shuningdek, eukariot hujayralardagi genlar sonini, ularning birlamchi strukturasini
va protsessingi (qayta tiklanishi)ni o‗rganishda foydalinish imkonini berdi.
