T. Malikov O. Olimjonov moliya

4.1.1-chizma. Moliyaviy boshqaruv tizimi. 
Moliyaviy boshqaruv tizimi 
Ta’sir 
instru- 
mentlari 
Boshqaruv 
ob’ekt- 
lari 
Moliyaviy 
barqaror-lik 
Tizimlar 
moliyasi 
Moliyaviy 
siyosat 
Moliyaviy 
tizim 
Piro- 
vard 
maqsad 
Boshqaruv 
sub’yekt- 
lari 

---

4.2. Moliyaviy boshqaruv organlari va ularning vazifalari 
 
Moliyaviy tizimni umumiy boshqarish mamlakatning oliy 
hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Umumdavlat miqyosida moliyaviy boshqaruv tizimi quyidagi 
boshqaruv organlaridan tashkil topishi mumkin: 

Prezident;


Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi hamda moliya, 
byudjet, soliq va bank masalalari bo’yicha Oliy Majlis har ikki 
palatasining tegishli 
qo’mitalari;


Vazirlar Mahkamasi;


Hisob palatasi;


Moliya vazirligi va uning quyi , jumladan, G’aznachilik tizimi 
organlari;


Markaziy bank;


Davlat soliq qo’mitasi;


Davlat bojxona qo’mitasi;


Qimmatli qog’ozlar bo’yicha komissiya;


Byudjetdan tashqari davlat 
maxsus 
fondlarining ijroiya 
direktsiyalari


va boshqalar.

Mamlakat Prezidenti moliyaviy tizimning faoliyatini tartibga 
soladi, mamlakat byudjetini tasdiqlaydi, Parlament tomonidan qabul 
qilingan moliyaviy qonunlarga “veto” qo’yish huquqiga ega. 
Ikki palatad
an (Senat va Qonunchilik) iborat bo’lgan Oliy majlis 
soliqlar,
yig’imlar, soliq xarakteriga ega bo’lmagan to’lovlarni 
o’rnatadi, davlat byudjetini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi, shuningdek, 
davlat byudjetining ijrosi
to’g’risidagi hisobotni ham tasdiqlaydi, 
moliyaviy qonunlarni (masalan, Soliq kodeksi va boshqalar) qabul 
qiladi. Bir vaqtning
o’zida davlat ichki va tashqi qarzining 
chegaralarini belgilash ham Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi. 
Moliyaviy boshqaruvning umumiy boshqaruv organi sifatida 
Vazirlar Mahkamasi davlat byudjetini
ko’rib chiqadi, moliyaviy 
boshqaruvning yagona umumiy markazi sifatida faoliyat 
ko’rsatadi. 
Davlat moliyaviy nazorat organi sifatida Hisob palatasi 
moliyaviy boshqaruvga oid quyidagi vazifalarni bajaradi: 

hajmi va maqsadga mo’ljallanganligi bo’yicha davlat byudjeti va 
davlat maxsus fondlari daromadlar va xarajatlarining o’z vaqtida ijro 
etilishi ustidan nazoratni tashkil qilish va amalga oshirish;


---


davlat mablag’larining sarflanish va davlat mulkidan 
foydalanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlash;


davlat byudjeti va davlat maxsus fondlarini shakl-lantirish va 
ulardan foydalanishga ta’sir ko’rsatadigan yoki xarajatlarning davlat 
byudjeti 
hisobidan 
qoplanishini 
ko’zda 
tutayotgan 
davlat 
hokimiyatining qonunlari va normativ-huquqiy aktlarini moliyaviy 
ekspertiza qilish;


davlat byudjetining ijrosi va amalga oshirilayotgan nazorat 
tadbirlarining natijalari to’g’risida Oliy Maj-lisning Senati va 
Qonunchilik palatasiga doimiy 
ravishda ma’lumotlarni taqdim etish;


va boshqalar.

Moliyaviy boshqaruvning markaziy organi Moliya vazirligi va 
uning joylardagi organlari hisoblanadi. U mamlakat miqyosida 
yagona moliya, byudjet, soliq va valyuta siyosatining amalga 
oshirilishini ta’minlaydi. Moliya vazirligining asosiy vazifalari 
quyidagilardan iborat: 

yagona davlat moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va uni amalga 
oshirish;


davlat byudjetining loyihasini tuzish va uning ijrosini 
ta’minlash;


byudjet mablag’lari va davlat maxsus fondlari mablag’larining 
oqilona va maqsadli ishlatilishi ustidan moliyaviy nazoratni amalga 
oshirish;


davlat moliyasining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy 
bozorni rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni 
ko’rish;


mamlakatning byudjet tizimini takomillashtirish, bu borada 
tegishli takliflarni ishlab chiqish va ularni hayotga tatbiq etish 
choralarini ko’rish;


mamlakat 
ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotining 
ustuvor 
yo’nalishlarini ta’minlash uchun moliyaviy resurslarni to’plash;


davlat byudjeti va jamlanma byudjetning ijrosi haqida hisobotni 
tayyorlash;


davlat tomonidan qarzlarni olish dasturini ishlab chiqish va 
davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqarish;


uzoq, o’rta va qisqa muddatli istiqbolga mo’ljallangan 
mamlakat taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlarini ishlab 
chiqishda ishtirok etish;


iqtisodiyotni moliyaviy sog’lomlashtirish va uni tarkibiy jihatdan 
qayta qurish, mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar, ishlar va 
xizmatlarni bajaruvchilarning manfaatlarini himoya qiluvchi va


---

qo’llab-quvvatlovchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga 
oshirishda qatnashish; 

mamlakatdagi pul-
kredit siyosatining asosiy yo’nalishlari, 
iqtisodiyotdagi hisob-
kitoblar va to’lovlar-ning ahvolini yaxshilash 
bo’yicha takliflarni ishlab chiqishda ishtirok etish;


faol investitsion siyosatni shakllantirish va uni amalga 
oshirishga yo’naltirilgan choralarni ishlab chiqish, davlat investitsiya 
dasturlari va mamlakat Taraqqiyot byudjetini ishlab chiqish va 
moliyalashtirishda qatnashish;


moliyaviy rejala
shtirish va milliy xo’jalikni moliyalashtirish 
sohalarida metodik (uslubiy) rahbarlikni amalga oshirish;


mamlakat moliyaviy resurslar balansini ishlab chiqishda 
(Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda) faol ishtirok etish;


moliyaviy intizom buzilganda moliyalashtirishni chek-lash yoki 
umuman to’xtatib qo’yish;


va boshqalar.

Moliya vazirligining markaziy apparatida quyidagi bosh 
boshqarmalar va boshqarmalar bo’lishi mumkin: 

davlat byudjeti bosh boshqarmasi;


valyuta aktivlari va majburiyatlari bosh boshqarmasi;


hududlar moliyasi bosh boshqarmasi;


agrosanoat 
majmuini 
moliyaviy 
tartibga 
solish 
bosh 
boshqarmasi;


ijtimoiy soha va fanni moliyalashtirish bosh boshqar-masi;


nazorat-taftish bosh boshqarmasi;


investitsiyalar boshqarmasi;


iste’mol bozori va xizmat ko’rsatish sohalarini moliyaviy hamda 
narx orqali tartibga solish boshqarmasi;


boshqaruv organlarini moliyalashtirish boshqarmasi;


soliq siyosati boshqarmasi;


buxgalteriya hisobi va audit uslubiyoti boshqarmasi;


qimmatli qog’ozlar va moliya bozori boshqarmasi;


moliya institutlari faoliyatini muvofiqlashtirish boshqarmasi;


sanoatning bazaviy tarmoqlari va yoqilg’i-energetika majmui 
moliyasi boshqarmasi;


mudofaa majmui, huquq-tartibot organlari va boshqa sohalarni 
moliyalashtirish boshqarmasi;


va boshqalar.


---

Moliya vazirligining muhim bo’linmasi G’aznachilik
30
tizimi 
bo’lib, u davlat byudjetining kassa ijrosini ta’minlashga mas’uldir. 
Moliyaviy boshqaruvga bevosita daxldor bo’lgan G’aznachilik 
tizimining asosiy vazifalari tarkibiga quyidagilar kiradi: 

mamlakat byudjetining ijrosini tashkil qilish, amalga oshirish va 
nazorat qilish;


kassaning yagonaligi printsipidan kelib chiqib, G’azna-chilikning 
bankdagi hisobvaraqlarida bo’lgan byudjet daro-madlari va 
xarajatlarini boshqarish;


davlat maxsus fondlarining moliyaviy ijrosini 
ta’-minlash;


davlat moliyaviy resurslarining hajmlarini qisqa muddatli 
bashoratlash va ularni operativ boshqarish;


Markaziy bank bilan birgalikda davlatning ichki va tashqi 
qarzlarini boshqarish;


byudjet bo’yicha hukumatning moliyaviy operatsiyalari 
to’g’risida va shuningdek, mamlakat byudjet tizimining ahvo-li 
to’g’risida qonunchilik va ijroiya organlariga hisobot taqdim etish;


va boshqalar.

Mamlakatning Markaziy banki moliyaviy siyosat va uning 
tarkibiy qismi bo’lgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muhim 
rol o’ynab, u G’aznachilik tizimi organlari bilan birgalikda
byudjetning kassa ijrosini ta’minlaydi va boshqa kredit institutlarining 
faoliyatini nazorat qiladi. 
Moliyaviy boshqaruv tizimida Davlat soliq qo’mitasi va uning 
quyi organlari ham muhim rol o’ynab, ular yordamida soliqlar, 
yig’imlar va boshqa to’lovlarning to’g’ri hisob-lanishi, ularning tegishli 
byudjet fondlariga to’liq va o’z vaqtida o’tkazilishi ustidan nazorat 
amalga oshiriladi. Shunga muvofiq ravishda moliyaviy boshqaruvga 
oid Davlat soliq qo’mitasi va uning quyi organlari quyidagi vazi- 
falarni bajaradi: 

byudjetga va maxsus fondlarga soliqlar, yig’imlar va 
to’lovlarning to’g’ri hisoblanishi, to’liq va o’z vaqtida o’tkazilishi 
masalalari bo’yicha moliyaviy qonunchilikka qay darajada rioya 
etilayotganligini nazorat qilish;


soliq to’lovchilarni hisobga olish va ularni tekshirish;

30
“G’azna” iborasi “xazina” iborasining buzilgan shakli bo’lib, u “xazina” 
bilan bir xil ma’noni anglatadi. “Xazina” esa o’zbek tilida ko’p ma’noli 
ibora bo’lib, u yurtimizda qadimda, jumladan, “davlat byudjeti” iborasining 
ham sinonimi sifatida ishlatib kelingan. 
Qarang: O‘zbek tilining izohli lug’ati: 80 000 dan ortiq so’z va so’z 

---

birikmasi. J.2. E – M // Tahrir hay’ati: T.Mirzayev (rahbar) va boshq.; 
O‘z.R FA Til va adabiyot in-ti. – T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” 
Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. – 375-b. 

---


moliya organlariga va g’aznachilikka soliqlar va boshqa 
to’lovlarning haqiqatdagi tushumlari to’g’risida har oyda ma’lumot 
taqdim etish;


ortiqcha to’langan soliq summalarini va soliq to’lov-chilardan 
noto’g’ri undirilgan jarima va penyalarni ega-lariga qaytarish 
bo’yicha tegishli ishlarni amalga oshirish;


va boshqalar.

Davlat bojxona qo’mitasi va uning tegishli organlari moliyaviy 
boshqaruv tizimida o’ziga xos bo’lgan o’ringa ega. Ular bojxona 
bojlarining o’z vaqtida tushishi uchun mas’ul hisoblanadi va bu 
borada quyidagi asosiy vazifalar ularning zimmasiga yuklatilgan: 

bojxona organlari tomonidan un
diriladigan soliqlar bo’yicha 
soliq tekshiruvlarini amalga oshirish;


bojxona organlari tomonidan undiriladigan soliq-larni hisoblash 
va to’lash bilan bog’liq bo’lgan hujjatlarni tekshirish;


soliq qonunchiligini buzganligi yoki unga to’liq rioya qilmaganligi 
uchun soliq to’lovchilarning bankdagi operatsiya-larini to’xtatib 
turish;


soliq qonunchiligida ko’zda tutilgan jarima va boqi-mandalarni 
undirish;


va boshqalar.

O‘z navbatida, Davlat mulki qo’mitasi moliyaviy boshqa-ruvga 
oid soliq xarakteriga ega 
bo’lmagan daromadlarni (ijara haqi, davlat 
mulkini sotishdan keladigan daro-madlar va boshqalarni) olish 
maqsadida davlat mulkini boshqarishni tashkil qiladi. 
Qimmatli 
qog’ozlar 
bo’yicha 
komissiya 
fond 
bozori 
ishtirokchilarining faoliyatini nazorat qilib, byudjet fondiga tushuvchi 
tushumlarning ortishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.