Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

1.3.
 
« Neolit inqilobi » va unga doir ilmiy qarashlar 
Kishilik tarixining ibtidoiy davrini o’rganish borasida jamoalarning 
ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o’tish, bu xo’jalik turining o’ziga xos 
xususiyatlari, kelib chiqish shart-sharoitlari va jamiyat rivojlanishiga 
ta’siri masalalari eng dolzarb sanaladi. Masalan, dolzarbligining yana bir 
qirrasi ibtidoiy odamzod va tabiat o’zaro aloqadorliklari muammolari 
bilan belgilanadi. Odamzod kishilik tarixi taraqqiyoti qaysi bosqichida 
yashamasin, ma’lum bir jamiyat quchog`ida bo’lib, o’sha davr o’ziga 
xos atrof-muhit, ekologik sharoiti bilan hamahonglikda yashagan. 
Aniqrog`i, odamzod paydo bo’ldimi, uning moddiy madaniyati ham 

---

17 
shakllangan, u moddiy madaniyat mazmunida esa, odamzod va tabiat 
o’zaro aloqadorliklari muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki kishilik 
tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o’z ichiga olgan ibtidoiy davrda 
odamzod hali tabiatga to’la qaram edi. Odamzod o’zini o’rab turgan 
atrof-muhit, tabiat stixiyali kuchlari sirlarini tushunmagan. Shubhasiz, 
bunga odamzod o’zining biologik jihatdan to’laqonli ravishda hali 
shakllanmaganligi ham ta’sir etgan. Bu faktni ham hitsobga olish zarur. 
Lekin, asta-sekinlik bilan bo’lsada odamzodning o’zi biologik jihatdan 
rivojlana borgan. O’zi yashab turgan atrof muhitni tushunishga harakat 
qilib, kunlik mashg`ulotlari jarayonida tajribalar orttirib borgan, mehnat 
qurollarini takomillashtirib, bu borada ixtiro va kashfiyotlar qilishganlar. 
Masalan, o’q yoy, kamon uchlari ham be’jizga yaratilmagan, sababi 
ekologik sharoit o’zgarishi, yangi o’simlik va hayvonat dunyosining 
vujudga kelishining o’zi ham shularga xos bo’lgan xo’jalik asoslari, 
hamda mehnat qurollarini taqoza etgan. Shuning o’zi ham inson va 
tabiatning o’zaro madaniy aloqadorliklarini bildiradi. Ibtidoiy jamoalar 
turli ekologik sharoitlarga tushib qolishi ular yaratgan moddiy 
madaniyatning o’ziga xos xususiyatlarida namoyon bo’lgan. Shu tariqa 
ma’lum mintaqalarda jamoalarning o’ziga xos xususiyatlari bo’lgan 
madaniyatlari shakllanib, hatto bir madaniyat tarkibida bir necha 
mahalliy xarakterga ega bo’lgan madaniyatlar majmuasi ham yuzaga 
kelgan. Masalan, O’rta Osiyo pasttekisligi mintaqasiga tarqalgan 
kaltaminar tarixiy madaniy jamoalar madaniyati va uning mahalliy 
madaniy variantlari(Oqchadaryo, Lavlakan, Quyi Zarafshon vohasi) 
shular jumlasidandir. Kishilik tarixi ibtidoiy davri jamoalar moddiy 
madaniyatini o’rganishda antropogenez jarayoni asosiy o’rinni 
egallaydi. Odamzod paydo bo’lishi, uning jamiyati rivojlanishi 
masalalari hozirgi kun jahon fanida hamon tadqiqotchilar diqqat 
markazida turmoqda. Bu borada muhim tadqiqot ishlari amalga 
oshirilmoqda, kashfiyot va yutuqlarga erishilmoqda. Haqiqatdan ham, 
odamzod o’z taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida juda sodda, oddiy 
turmush tarzini boshdan kechirgan. Qadimgi tosh davri jamoalari hali 
tabiat kuchlariga qaram bo’lishganlar. Garchi mehnat qurollarini o’zlari 
yasagan bo’lsalarda, lekin tabiatda mavjud bo’lgan narsa-predmetlar, 
mahsulotlardan foydalanishganlar. Mehnat qurollari ham juda oddiy, 
sodda bo’lishgan. Ochlikdan qirilib ketmaslik, yovvoyi hayvonlarga 
yem bo’lib ketmaslik uchun stixiyali ravishda kichik-kichik to’dalarga 

---

18 
birlashishib kun kechirishgan. Ular tabiatda tayyor mahsulotlarni 
terishib hayot kechirishganlar. Bu xo’jalik mashg`ulotlari o’zlashtirma 
xo’jalik deyilgan. Mehnat qurollari ham shu mashg`ulotlar xarakteriga 
mos bo’lganlar: qo’l cho’qmorlari, yog`och so’yillari, tosh boltalar va 
h.k. Lekin, yuqorida zikr etganimizdek, ibtidoiy odamzod o’zi biologik 
jihatdan rivojlanib borishi bilan o’z turmushida ixtiro va kashfiyotlarga 
ham erishgan. Kunlik mashg`ulotlari jarayonida tajribalari orttirib 
borishgan. Mehnat qurollari takomillashib borgan. O’rta paleolit 
davridada neondertal tipidagi odamzod shakllanib, ular o’z 
turmushlarida muhim yutuqlarga erishganlar. Ular qirg`ichlar, 
teshgichlar, keskich qurollari, turli paykonlar yasay boshlaganlar, sun’iy 
olovdan foydalanishganlar. Lekin ularning xo’jaliklari o’zlashtirma 
xo’jalik bo’lgan. Urug`chilik tuzumi boshlangan. Juda sodda ko’rinishda 
bo’lsada, dastlabki mehnat taqsimoti ro’y bergan. Ayollar uy-ro’zg`or 
ishlari, farzand tarbiyasi va termachilik bilan erkaklar esa ov bilan 
shug`ullana boshlaganlar. Mezolit davriga kelib iqlimiy sharoit ham 
o’zgarib, nisbatan hozirgi iqlimiy sharoitga yaqinroq bo’lgan ekologik 
muhit yuzaga kelgan. Bu esa ibtidoiy jamoalar mehnat qurollari 
mohiyotiga, kunlik xo’jalik mashg`ulotlariga ham ta’sir ko’rsatgan. 
Odamlar asta-sekin o’z turmushlari mashg`ulotlari jarayonida tabiat 
sirlarini ziyraklik bilan payqab olishganlar. Natijada asta- sekin 
termachilikdan dehqonchilik kurtaklari, ovchilik jarayonidan esa 
chorvachilikning ilk ko’rinishlari shakllana boshlagan. Hayvonlarni 
xonakilashtirish, o’simliklarni madaniylashtirish shart- sharoitlari shu 
tariqa vujudga kela boshlagan. Bu jarayon dastlab Yaqin Sharq
xududida mezolit jamoalari turmushida ro’y berganliklari tadqiqotlarda 
aniqlangan. Neolit davrida qurollarining takomillashuvi, ular turlarining 
ko’payishi sababli bu davr jamoalari uchun endi so’ngi paleolit, mezolit 
davrlaridek doimiy ravishda daydib yurishga zarurat qolmaydi. Chunki, 
ishlab chiqarish iqtisodiyoti bilan shug’ullanishib o’troq turmush tarziga 
o’tishganlar. Guvalalardan uy- joylar qurishib, shu tariqa aholi muqim 
yashaydigan bo’lgan. Ilk siviliztasiyaning tomir otishi boshlangan. 
Endilikda, bu davr jamoalari dehqonchilik, chorvachilik, hamda 
termachilik uchun ma’qul bo’lgan ekologik burchaklarni tanlab yashay 
boshalaganlar. Bu davrga kelib ishlab- chiqarish vositalarining yanada 
takomillashib borishi asosida kishilarning turmush tarzida chuqur sosial 
o’zgarishlar sodir bo’ladi. Masalan, ibtidoiy jamoalarning aholi muqum 

---

19 
yashaydigan qishloqlarining paydo bo’lishi. O’troq xo’jalik asosida 
janubiy, subtropik mintaqalarda dehqonchilik kelib chiqqan bo’lsa, 
cho’lli mintaqalarda, azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik 
xo’jaligi qaror topadi. Xullas, o’troq tarzda xo’jalik yuritish jarayoni o’z 
navbatida chorvachilikning ham paydo bo’lishiga olib keladi. O’z 
davrida bu « ixtisoslashgan» jamoalar o’rtasida o’zaro madaniy aloqalar 
yo’lga qo’yildi. Tosh asrining yakunlovchi bosqichi hisoblangan neolit 
davrining qaror topishi yer kurasining barcha mintaqalarida bir zayilda 
sodir bo’lmagan. Bunda, ma’lum tabiiy, jo’g`rofik va ekologik shart- 
sharoitlar ham muhim omil hisoblangan. Masalan, bir qit’ada quldorlik 
jamiyati hukm surayotgan bir vaqtda, ikkinchisida dehqonchilik va 
chorvachilik xo’jaliklari kashf etilgan, boshqasida esa hali ibtidoiy 
jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari xisobiga kun kechirishganlar. 
O’rta Osiyo sharoitida ham neolit jamoalari turmushida keyingi ikki 
ko’rinishi mavjud edi. Masalan, O’rta Osiyo Janubiy- G’arbiy 
tumanlarida, xususan hozirgi Turkmanistonning Kopetdog` yon 
bag`rlarida neolit davri jamoalari miloddan avvalgi 6- ming yillikning 
oxirlari va 5 ming yillikning boshlaridayoq ilk dehqonchilik xo’jaligi 
bilan mashg`ul bo’lgan bo’lsalar, O’rta Osiyoning pasttekislik 
mintaqalarida bu vaqtda jamoalar, hamon ovchilik va baliqchilik bilan 
mashg’ul edilar. Neolit davrida jamoalarning mintaqalararo bunday 
notekis rivojlanishing muhim omillaridan biri shu viloyatlardagi mavjud 
tabiiy iqlimiy shart- sharoiti, ekologik muhiti hisoblanadi.
Ziroatchilikning vujudga kelishi ham neolit davriga to’g`ri keladi. 
Dehqonchilik xo’jaligi uchun, avvalo juda qulay, yovvoyi o’simliklarga 
boy ekologik burchaklar zarur edi. Shunday o’lkalardan biri O’rta 
Osiyoning janubiy – g`arbiy tumanlari bo’lib chiqdi. Dunyo miqyosida 
dehqonchilikning vujudga kelishi birlamchi va ikkilamchi o’choqlari 
paydo bo’ldi. Shu o’choqlar zamirida dastlabki jaxon sivilizasiyalari 
yetishib chiqdi. Ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o’tish nafaqat xo’jalik 
rivojida balkim, insoniyat jamiyati rivojida ham tub sosial o’zgarishlarga 
olib keldi: yerga bo’lgan munosabatlar o’zgardi; aholining ba’zi 
madaniy vohalarga zichlashishi jarayoni yuzaga keldi; mulkchilikga 
bo’lgan munosabatlar o’zgardi, mehnat taqsimoti chuqurlashdi; jamoa 
a’zolarning kasbiy iqtisoslashuvi ro’y berdi. 

---

20 
Xullas, kishilik tarixi rivojida ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o’tish 
davri alohida,o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan, hamda jamiyatda 
tub sosial o’zgarishlarga olib kelgan davr sifatida ahamiyatlidir.
Kishilik tarixi taraqqiyoti bosqichlari barchasida ma’lum ijtimoiy-
iqtsodiy va madaniy rivojlanishning yutuq va kashfiyotlari bo’ladi. 
Xususan, tosh davri jamoalari ham o’z kunlik turmush tarzida doimiy 
ravishda sharoitlarini yaxshilashga urinishganlar va bu borada ixtiro va 
kashfiyotlar qilishganlar. Mehnat qurollari takomillashtirilib borilgan. 
Odamzod o’zini o’rab turgan atrof-muhit, hamda tabiat hodisalarini 
tushunishga xarakat qilishganlar. Ishlab chiqarish vositalarining yanada 
takomillashib borishi asosida kishilarning turmush tarzida muxim sosial 
o’zgarishlar sodir bo’lgan. Odamzod kunlik yumushlari jarayonida 
mehnat malakalarini oshirib borishganlar. O’z ishlarining yetuk 
mutaxassislariga aylanishganlar. Tabiat hodisalarini ziyraklik bilan 
kuzatishi oqibatida tabiat sirlarini bilib olishganlar. Masalan, erta 
bahorda maysalar unib chiqishini payqab qolishganliklaridan asta- sekin 
soy, 
daryo, 
kichik 
suv 
havzalari 
qirg`oqlarida 
dehqonchilik
xo’jaligining dastlabki kurtaklari paydo bo’lgan. Endi, 
biz 
ishlab-
chiqarish xo’jaligining dastlabki o’choqlari masalasiga to’xtalamiz. 
Ma’lumki, O’rta Osiyo va Yaqin Sharq xududlarining ibtidoiy jamoalari 
ibtidoiy davrdan, ya’ni paleolit ( mustye) dan e’tiboran moddiy 
madaniyatlari ba’zi jixatlari bilan o’zora o’xshashliklari borligi 
olimlarimiz 
tomonidan 
aniqlangan. 
Jumladan, 
A.P.Okladnikov, 
D.N.Lev, A.V.Vinogradov, G. F.Korobkova, va boshqa bir qator 
olimlar ilmiy ishlarida bu masala keng yoritilgan. Madaniy 
aloqadorliklar jamoalar moddiy madaniyati xususiyatlarida namoyon 
bo’lgan. Dehqonchilik va charvochilikka o’tish jarayoni nafaqat 
xo’jalik rivojida balkim, insoniyat jamiyati rivojida ham tubdan muxim 
sosial 
burilishlarga 
olib 
kelgan. 
Ko’pgina 
tadqiqotchilar 
ta’kidlashlaricha, bu jarayondan so’ng xo’jalik yurgizish barcha 
sohalarida tubdan burilishlar ro’y bergan: yerga bo’lgan munosabatlar 
o’zgargan, o’troqlashish va aholining zichligi jarayoni yuzaga kelgan, 
mulkchilikka bo’lgan munosabatlar o’zgardi, mehnat taqsimoti o’zgardi 
va alohida mutaxassislarga bo’linish turli sosial va diniy e’tiqod,
topinishlar vujudga keldi. Xo’jalik boshqarish sistemalari takomillashdi, 
hamda insonlar dunyoqarashi sistemasida ham o’zgarishlar sodir bo’ldi. 
Ana shu jarayonlarning muximligini e’tiborga olgan holda mashhur 

---

21 
ingliz arxeologi V.G.Chayld ishlab chiqarish xo’jaligini be’jizga «neolit 
inqilobi» terminiga birlashtirmagan. Biroq vaqt o’tishi bilan 
V.G.Chayldning ilmiy nazariyasi mutaxassislar tomonidan turlicha 
talqin qilina boshlandi. Xususan, tadqiqotchi R,Breydvud ibtidoiy 
jamoalarning ishlab chiqarish xo’jalik asoslariga o’tganliklari , ya’ni 
dehqonchilik va charvochilikka o’tganliklari faqatgina xo’jalik 
yo’nalishidagi o’zgarishlarga olib keldi, xolos degan fikrni bildirdi: 
Boshqa bir tadqiqotchi B.Brentvest bu jarayon ahamiyatiga nihoyatda 
katta e’tibor berib, hattoki ibtidoiy jamoalar moddiy madaniyati 
shakllanishiga o’ziga xos ravishda o’rni borligini alohida ta’kidladi. 
(B.Brentvest). Bir gurux olimlar, xususan V.A.Bashilov, L.V.Kol’sov 
kabi tadqiqotchilar «neolit inqilobi» mazmunini muntazam ravishda 
jamoalar turmushida ortiqcha, zapas mahsulotlar yuzaga kelishi 
jarayoni bilan izohlaydilar. ( V.A.Bashilov, L.V.Kol’sov). G’arb 
mamlakatlarida ba’zi tadqiqotchilar xususan D.Xenri kabi tadqiqotchilar 
«neolit inqilobi» ning mazmunini dehqonchilik va chorvachilik 
jarayonlaridan emas balki, yuksak darajada rivojlangan izg`ib yuruvchi 
ovchilik va terimchilik xo’jaligiga asoslangan jamoalarning 
o’troqlashgan turmush tarziga o’tishi kabi jarayondan izlash lozim 
degan ilmiy talqinni ham ilgari surmoqdalar. (D.Xenri va boshqalar). 
Shu bilan birgalikda tadqiqotchilar bir qismi «Neolit inqilobi» 
jarayonlari ba’zi hududlarda boshqa xil xo’jalik sharoitlari, ya’ni yuksak 
rivojlangan ovchilik, baliqchilik va termachilik asosida ham ro’y bergan 
va muhim sosial o’zgarishlarga olib kelgan degan, ilmiy g`oyalarni 
ilgari suradilar. «Neolit inqilobi» va undan keyin ro’y bergan sosial 
o’zgarishlarga 
berilgan 
baholarning 
kamchiligini 
arxeolog 
V.A.Shnirel’man quyidagicha izohlaydi. V.A.Shnirel’man fikricha, bu 
jarayonni o’rganishda u, jahon miqyosida turli regionlarda turlicha 
xususiyatlarga ega bo’lgan sharoitda kechganligini xisobga olish kerak. 
Aniqrog`i ishlab – chiqarish xo’jalik asosiga o’tish jahon miqyosida bir 
xil emas, turli tarixiy- madaniy va ekologik sharoitda ro’y bergan, 
hamda ular bu jarayondan keyingi ro’y bergan sosial o’zgarishlari 
bo’yicha farq qiladi. Bu jarayonlar rivojlanishi turli mintaqalarda 
turlicha darajada bo’lgan. Ana shu masalalarni oydinlashtirishda 
tadqiqotchi olim N.I.Vavilov ilmiy ishlari qimmatli hisoblanadi. N.I. 
Vavilov o’zining qator ilmiy ishlarida 1-chi bo’lib dehqonchilikning 
vujudga kelishi mintaqalarining birinchi va ikkinchi o’choqlari 

---

22 
masalasini ilmiy munozaraga tashladi. Bu masalani chuqur ilmiy tahlil 
qildi. U o’zining ilmiy izlanishlariga biografik faktlarni asos qilib oldi. 
So’nggi o’n yilliklar maboynida arxeologik, paleobotanik va 
paleozoologik tadqiqotlar natijasida qimmatli materiallarning qo’lga 
kiritilinishi bu masalaning yechimida keng imkoniyatlar yaratmoqda. 
Shu nuqtayi nazardan N.V.Vavilov tadqiqotning bevosita davomchisi, 
izdoshi hisoblangan V. A. Shnirel’manning ilmiy ishlari diqqatga 
sazovordir. Uning 1989 yilda nashr etilgan «Ishlab chiqarish xo’jalik 
asoslarining vujudga kelishi» nomli monografiyasida, hamda 1973 yilda 
nashr etilgan « Chorvachilikning kelib chiqishi» nomli monografiyasida 
xuddi shu ibtidoiy jamoalarning yangi ishlab chiqarish xo’jaliklariga 
o’tishi, chorvachilik va dehqonchilik xo’jaliklarining o’ziga xos 
xususiyatlari va ularning ilk bor yuzaga kelgan madaniy o’choqlari 
borasida qimmatli ma’lumotlar keltirgan.
Xullas, hozirgi kun jahon fanida « Neolit inqilobi» masalasida turli 
ilmiy qarashlar mavjud. Bu ilmiy qarashlarda mazkur jarayonning 
yuzaga kelishi shart-sharoitlari, ahamiyati va oqibatlari masalasi o’z 
yechimini topgan.