6.3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini rag‟batlantirish va
qo‟llab quvvatlash tizimi .
Hozirgi vaqtda O‗zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda kichik biznes
muhim o‗rin tutadi. Mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlari va sohalarida
kichik bozor tuzilmalarining shakllanishi istisnosiz iqtisodiy jarayonlarning jahon
iqtisodiy tendentsiyalariga mos keladi, chunki dunyoning barcha mamlakatlarida
deyarli barcha mamlakatlarda juda ko'p turli xil profildagi kichik korxonalar
ishlaydi.
71
Hozirgi vaqtda O‗zbekiston iqtisodiyotida yirik va kichik korxonalar,
shuningdek, shaxsiy va oilaviy mehnatga asoslangan faoliyat bir vaqtda faoliyat
ko‗rsatmoqda. Korxonalarning hajmi tarmoqlarning o'ziga xos xususiyatlariga,
ularning texnologik xususiyatlariga va masshtab effektining ta'siriga bog'liq.
Yuqori kapital sig'imli va sezilarli ishlab chiqarish hajmlari bilan bog'liq bo'lgan
tarmoqlar va yirik korxonalarni talab qilmaydigan tarmoqlar mavjud, aksincha,
ularning kichik o'lchamlari afzalroqdir.
Zamonaviy iqtisodiyot turli miqyosdagi - yirik, monopol tuzilmalarga moyil
bo'lgan va ko'plab omillar ta'sirida shakllanadigan kichik tarmoqlarning murakkab
kombinatsiyasi bilan tavsiflanadi. Bir tomondan, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning
barqaror tendentsiyasi ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi hisoblanadi. Bu yirik
moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari va malakali kadrlarga ega yirik firmalardir.
Ular eng muhim texnologik siljishlarni belgilab beruvchi yirik ilmiy-texnik
ishlanmalarni amalga oshirishga qodir. Boshqa tomondan, so'nggi paytlarda kichik
biznesning misli ko'rilmagan o'sishi, ayniqsa, hali katta kapital, katta hajmdagi
asbob-uskunalar va ko'plab ishchilarning kooperatsiyasini talab qilmaydigan
sohalarda aniqlandi. Ayniqsa, bilim talab qiladigan ishlab chiqarish turlarida,
shuningdek, xalq iste‘moli tovarlari ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan
tarmoqlarda kichik korxonalar ko‗p .
Kichik ishlab chiqarish shakllarining samarali faoliyat yuritish imkoniyati
ularning yirik ishlab chiqarishga nisbatan bir qator afzalliklari bilan belgilanadi;
mahalliy bozorlarga yaqinlik va mijozlar ehtiyojlariga moslashish; yirik firmalar
uchun foyda keltirmaydigan kichik partiyalarda ishlab chiqarish; boshqaruvning
ortiqcha bo'g'inlarini istisno qilish va hokazo.Kichik ishlab chiqarishga ishlab
chiqarish va shaxsiy iste'mol sohasidagi talabni differentsiallashtirish va
individuallashtirish yordam beradi. O'z navbatida, kichik va o'rta ishlab chiqarishni
rivojlantirish iqtisodiyotni tiklash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi: raqobat
muhiti rivojlanmoqda; qo'shimcha ish o'rinlari yaratiladi; tizimli tuzatish faolroq
davom etmoqda; iste'mol sektori kengayib bormoqda. Kichik korxonalarning
rivojlanishi bozorni tovar va xizmatlar bilan to‗ldirishga, eksport salohiyatini
oshirishga, mahalliy xomashyodan samarali foydalanishga olib keladi .
Kichik korxonalarning mehnatdan foydalanish ko'lamini kengaytirish,
nafaqat ish bilan ta'minlash, balki birinchi navbatda aholining tadbirkorlik
faoliyati, uning ijodiy kuchlarini joylashtirish va bo'sh ishlab chiqarish
quvvatlaridan foydalanish uchun yangi imkoniyatlar yaratish qobiliyati katta
ahamiyatga ega. O‗zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati
erkinligining kafolatlari to‗g‗risida‖gi Qonunining 5-moddasiga asosan kichik
biznes sub‘ektlari: yakka tartibdagi tadbirkorlar; ishlab chiqarish tarmoqlarida
band bo‗lgan xodimlarning o‗rtacha yillik soni yigirma nafardan, xizmat ko‗rsatish
72
va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida – o‗n nafardan, ulgurji, chakana savdo
va umumiy ovqatlanishda band bo‗lgan mikrofirmalar; besh kishi; quyidagi
tarmoqlarda band boʻlgan ishchilarning oʻrtacha yillik soniga ega boʻlgan kichik
korxonalar: yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik,
yogʻochga ishlov berish, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati – yuz
kishidan koʻp boʻlmagan; mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‗i-energetika va
kimyo sanoati, qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash,
qurilish va sanoat va ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlarida — ellik kishidan
ko‗p bo‗lmagan; fan, ilmiy xizmatlar, transport, aloqa, xizmat ko‗rsatish (sug‗urta
kompaniyalari bundan mustasno), savdo va umumiy ovqatlanish va boshqa
noishlab chiqarish sohalarida — yigirma besh kishidan ko‗p bo‗lmagan. Kichik
biznes subyektlari xodimlarining o‗rtacha yillik soni qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda belgilanadi. Bunda unitar (sho'ba) korxonalar, filiallar va
vakolatxonalardagi xodimlar soni ham hisobga olinadi. Faoliyatning bir necha
turlari bilan shug'ullanuvchi (diversifikasiyalangan) yuridik va jismoniy shaxslar
yillik aylanmada eng katta ulushi bo'lgan faoliyat turi mezonlariga ko'ra kichik
biznes sub'ektlari sifatida tasniflanadi.
Yuqoridagi tijorat tashkilotlariga O‗zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlarida kichik biznes sub‘ektlari uchun nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar
va huquqlar ularning vakolatli tashkilotlarga (davlat soliq va bojxona organlari,
davlat statistika organlari, banklar va boshqalar) murojaatlari asosida taqdim
etiladi. Imtiyozlar, kafolatlar va huquqlarning xususiyatidan kelib chiqqan holda,
ular kichik biznes sub'ektlari ekanligi to'g'risida yozma xabarnoma taqdim etadi.
Xabarnomaning toʻgʻriligi uchun javobgarlik xabarnomani taqdim etgan shaxslar
zimmasiga yuklanadi. Mikrofirma va kichik tadbirkorlik sub‘ekti belgilangan
o‗rtacha yillik sondan oshib ketgan taqdirda, ular ortiqcha ruxsat etilgan davr va
keyingi uch oy uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va
huquqlardan mahrum etiladi.
O‗zbekistonda maksimal qulay sharoitlar va ishbilarmonlik muhiti, imtiyoz
va preferensiyalar yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal
rivojlantirishni har tomonlama qo‗llab-quvvatlash, ularning mamlakatimiz
iqtisodiyotidagi ulushini oshirish bo‗yicha tizimli izchil chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Bu sohaning jadal rivojlanishi ichki bozorni raqobatbardosh va
sifatli mahsulotlar bilan to‗ldirish, birinchi navbatda yoshlar uchun yangi ish
o‗rinlari yaratish, shu asosda aholi daromadlari va daromadlarini oshirishni
ta‘minlash masalalarini ham muvaffaqiyatli hal etish imkonini bermoqda. Kichik
biznes uchun yaratilgan keng imkoniyatlar qishloqda sanoat ishlab chiqarishini
tashkil etish, korxonalarni rivojlantirish, ichki bozorni sifatli va raqobatbardosh
73
mahsulotlar bilan to‗ldirish, xizmat ko‗rsatish va servis sohasini yaxshilash, aholi
bandligi va aholi bandligini oshirishda o‗z ifodasini topmoqda.
Kichik biznes harakatchan bo‗lib, bozor o‗zgarishlari va iste‘mol talabiga
nisbatan tez javob beradi, yangi ish o‗rinlari yaratish, aholi ehtiyojlariga javob
beradigan mahsulot va xizmatlar bozorini kengaytirish, umuman, iqtisodiyotni
yanada rivojlantirishda muhim o‗rin tutadi. Ayni paytda tadbirkorlik faoliyatini
yo‗lga qo‗ymoqchi bo‗lgan tadbirkorlar ikki kun ichida ruxsatnoma olish
imkoniyatiga ega. Bu davr rivojlangan mamlakatlarda amaldagi mezonlarga mos
keladi. ―Yagona darcha‖ tamoyilini joriy etish tadbirkorlar uchun juda foydali
hisoblanadi.
Tadbirkorlik subyektlarini muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulash,
eksport mahsulotlarini bojxona rasmiylashtiruvidan o‗tkazish tartiblari
soddalashtirildi va tannarxi arzonlashtirildi. Tadbirkorlik subyektlarida ro‗yxatga
olingan kundan boshlab uch yil mobaynida rejali tekshirishlar o‗tkazish
taqiqlangan tartib joriy etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari
tomonidan soliq va moliyaviy hisobotlarni taqdim etishning elektron tizimiga
bosqichma-bosqich o‗tish amalga oshirilmoqda .
Kichik biznes subyektlarini davlat xaridlariga jalb etishning yangi
mexanizmini mahalliy va xorijiy ekspertlarning fikricha, strategik nuqtai nazardan
mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiya qilishning yangi bosqichi, deyish mumkin.
Bu borada O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 7-fevraldagi ―Davlat
xaridlari tizimini optimallashtirish va ularga kichik biznes subyektlarini jalb
qilishni kengaytirish to‗g‗risida‖gi qarorini alohida ta‘kidlash lozim. Unga ko‗ra,
2011-yil 1-apreldan boshlab tovarlar, ishlar va xizmatlarni davlat xaridlarining
yangi mexanizmi kuchga kirdi. Davlat xaridlarining yangilangan tartibi nafaqat
kichik biznes sub‘ektlari uchun tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berish
bo‗yicha tenderlarda ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish kafolatlariga
asoslanadi, balki potentsial yetkazib beruvchilar o‗rtasida sog‗lom raqobat va
bitimlarning shaffofligini yanada rivojlantirishga qaratilgan. ―Davlat xaridlari
bo‗yicha tenderlarni o‗tkazishda, boshqa shartlar teng bo‗lgan holda, kichik biznes
sub‘ektlariga ustunlik beriladi‖, ―Davlat byudjeti va boshqa markazlashtirilgan
manbalar hisobidan moliyalashtiriladigan qiymati 500 million so‗mgacha bo‗lgan
ob‘ektlarni qurish va rekonstruksiya qilish uchun pudratchi tanlash, faqat kichik
biznes sub‘ektlari o‗rtasida amalga oshiriladi‖, Kic davlatimiz rahbarining qarorida
kichik biznesning yetakchi roli belgilab berilgan. Shunga ko‗ra, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik vakillariga munosabat tubdan o‗zgarmoqda. Bugun ular
davlatning teng huquqli sheriklari sifatida harakat qila boshladilar.
Qabul qilingan dastur doirasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish, shuningdek,
74
ularning eksport salohiyatini oshirish, eksport mahsulotlarini mintaqaviy va jahon
bozorlariga olib chiqishga ko‗maklashish masalalari hal etilmoqda. Kichik biznes
barcha rivojlangan mamlakatlarda qo'llab-quvvatlanadi. Bu holat kichik biznes
ijtimoiy zarur mehnatni tashkil etishning yangi shakli sifatida O‗zbekistonning
ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlariga javob berishini tasdiqlaydi. Ushbu faoliyat butun
mamlakat iqtisodiyoti uchun ham, har bir fuqaro uchun ham birdek foydalidir va
shuning uchun ham davlat tomonidan munosib e'tirof va qo'llab-quvvatlanadi.
Kichik korxonalar ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida qo'shimcha mehnatni o'z
ichiga oladi, bu esa yangi qadriyatlarni yaratadi, milliy daromad va milliy boylikni
oshiradi. Kichik biznes shunday rivojlanish manbaiki, O‗zbekiston hozir ham,
kelajakda ham rad eta olmaydi .
Dostları ilə paylaş: |