Fəaliyyətə səsləyən nitq
Fəaliyyətə səsləyən nitqlər də bü
tün digərləri kimi faktik məlumata malik olur, psixoloji həssaslıq
oyadır, razılığa gətirir, bundan başqa, özünəməxsus xüsusiyyətə
malik olur, dinləyiciləri natiqin səslədiyi hərəkəti yerinə yetirmək
tələbatını duymağa məcbur edirlər.
Dinləyiciləri fəaliyyətə - yeni, yaxud əvvəlkinin davam etdiril
məsinə, yaxud dayandırılmasına səsləyirlər - deməli onları inandırıb
lar. Fəaliyyətə çağınş birbaşa və ya dolayısı ilə olur; hərəkət nə za
mansa, yaxud həmin anda başlaya bilər. Lakin bu zaman auditoriyada
olmayanların yox, yalnız dinləyicilərin hərəkəti nəzərdə tutulur.
145
Fəaliyyətə çağırış xarakterli nitqə hazırlaşarkən natiq aşağıda
kı şərtlərə əməl etməlidir:
1. Mövzunun dinləyicilər üçün aktual olmasını nəzərə alma
lıdır;
2. Dinləyicilərə təklif edilən fəaliyyət növünü, yaxud çağırışı
onların yerinə yetirmək imkanlarını dəyərləndirməlidir;
3. M üxalifətin nə qədər qüvvətli olduğunu müəyyənləşdir
məlidir; dinləyiciləri fəal hərəkətə səsləmək mümkündür, yoxsa
yalnız onları inandırmaqla kifayətlənməlidir;
4. Dinləyicilərə təklif edilən fəaliyyət proqramını onların
tələbatlarının ödənilməsi ilə əlaqələndirməlidir.
Oyandıncı nitqin vəzifəsi - insanların öz davranışına baxışla
rını müəyyən edən motivləri hərəkətə gətirməkdir. Necə? H ər şey
natiqin təşəbbüsü ilə müəyyən olunur.
Lakin aşağıdakı qaydaların nəzərə alınması faydalı olardı:
1. Motivləşdirməni nitqin digər elementləri ilə (psixoloji və
məntiqi təsir vasitələrinin sintezi) uyğunlaşdırın;
2. Motivləşdirmə auditoriyaya və şəraitə (dinləyicilərin ma
raqlarının, həmçinin auditoriya ilə natiqi birləşdirən və ayıran
əlamətlərin nəzərə alınması) uyğun olmalıdır;
3. Motivləşdirməni konkret üsullarla inkişaf etdirin (oyadıcı
nitq yalnız şüarlardan - ümumi müddəalardan ibarət olmamalıdır;
öz-özlüyündə fəaliyyət üçün motiv hələ oyadıcı qüvvəyə malik de
yil, onu möhkəmləndirən məlumatlar olmalıdır).
4. Adi (borc hissinin qüvvətli çağırışına cavab verək... və
təndaşa layiq olmayan davranış... və s., ), yaxud yalnız insanın
duyğularına toxunan(biz ömürlərini azadlıq uğrunda fəda etmiş in
sanların arzularına layiq olm alıyıq... və s . ) çağırışlardan çəkinin;
hansısa duyğuları oyatmaq məqsədilə çox dərinə getmək olmaz,
yaxşı olar ki, emosiyaların özlərinə yox, onları oyada biləcək fakt
lara müraciət edilsin.
Fəaliyyətə səsləyən nitqin növlərindən biri də siyasi çıxışlardır
(məsələn, mitinqdə nitq, çağınş və şüar).
Mitinq nitqi kəskin siyasi xarakter daşıyır və həmişə günün ən
mühüm və ictimai baxımdan əhəmiyyətli probleminə həsr olunur,
146
yüksək emosional gərginliyə malik olur, son dərəcə yüksək into
nasiyası və pafosu ilə fərqlənir. Mitinq nitqi auditoriyanın hiss və
meyllərini ifadə edir; onun məqsədi baş verənləri qiymətləndirmək
və auditoriyanı inandırmaqdır.
Mitinqdə çıxış edən natiq yadda saxlamalıdır :
• Nitq lakonik olmalıdır;
• Nitqdə yalmz bir tezis olmalıdır;
• Artıq məlum olan dəlilləri təkrar etmək lazım deyil;
• Artıq dinlənilmiş nitqdəki ideyam tənqid etmək olar, lakin
onun müəllifinin şəxsiyytinə toxunmaq yolverilm əzdir;
• Nitq aydın, anlaşıqlı, emosional və dinamik olmalı, vərəqdən
oxunmamalıdır.
Mitinq insanların konkret bir fəaliyyətə səfərbərliyini tələb
edən məşhur daxili, xarici siyasi, yaxud beynəlxalq cari hadisəyə,
və ya hansısa xüsusi hadisəyə (fakta) həsr oluna bilər.
Mitinqdəki nitq, bir qayda olaraq, həyəcanlı və ruhlandırıcı
ola bilər. Yekun sözü parlaq, emosional baxımdan təsirli olmalı
dır. Mitinqdə söylənən sözlər həmişə təsirli olub, ictimai həyatın
bütün sahələrində böyük təşkiledici (yaxud dağıdıcı) əhəmiyyətə
malikdir.
Mitinqdə söylənən nitq bir saat da, 10-15 dəqiqə də çəkə bilər.
Lakin istənilən halda o, parlaq emosionallığı, intonasiyasının son
dərəcə dəqiqliyi və yüksək pafosu ilə seçilməlidir.
Belə nitq mövzunun yeni istiqamətlərini aşkara çıxarmalı, təzə
faktlarla möhkəmləndirilməli, bu səbəbdən də yeni şəkildə qəbul
edilməlidir. Bu cür nitq çağınş səciyyəlidir və həmişə xarakterinə
görə ümumi, vahid hiss və duyğulan təxirəsalınmaz məqsədə çat
maq üçün səfərbər etməyin ilk carçısı olur.
Çağınş - hansısa insan qrupuna müəyyən hərəkətə başlamaq
müraciətidir.
M üasir dövrdə daha çox kommersiya çağınşlan eşidilir ki,
onlar insanlan hansısa məhsulu almağa, yaxud sərmayə yatınmı
etməyə səsləyir, bəzən isə istənilən ticarət xidmətini təklif edir.
Çox zaman kommersiya çağınşlannda birbaşa nitq taktikasından
(alın, əldə edin və s.) yox, dolayısı ilə (bilvasitə) -m əsələn, sa
147
tılan malın, təklif edilən xidmətin cəlbedici reklamından, malın
keyfiyyətli, ediləcək alış-verişin sərfəli olması haqqında bu sahədə
nüfuzlu sayıla biləcək və yaxud cəmiyyətin tanıdığı şəxsin rəyinin
səsləndirilməsindən istifadə edilir.
Sosial çağınşlar bütünlükdə cəmiyyətin, yaxud onun ayn-ayn
qruplanmn həyatının yaxşılaşdınlmasına, ictimai təşkilatların fəaliy
yətinin, cəmiyyətin həyatının müxtəlif sahələrindəki yenidənqurmanın
dəstəklənməsinə aid olur, şəhərin abadlaşdınlmasına səsləyir; bunlar
konkret adamlara xəstəlikləri ilə, maddi vəziyyətinin çox pis olması
ilə bağlı kömək göstərilməsi üçün çağınşlar da ola bilər.
Sosial çağınş nitqləri insanlann hislərinə müraciət edir və
onlar tərəfindən başa düşülməyə, həmrəy olmalanna, mərhəmət
göstərmələrinə hesablanır. Ona görə də, belə nitqlərdə müraciətin
səbəbi və xahişin mahiyyəti haqqında məlumat emosional, təmkinli,
lakin laqeyd qalmaq mümkün olmayan formada təqdim edilir.
Şəxsiyyətə yönəlmiş çağınşlar da ictimai çağınşlara yaxındır. La
kin bunlar bütün cəmiyyətə, yaxud onun ayn-ayn qruplanna yox,
insanın daxili aləminə yönəldilmiş çağınşlardır, onlann vəzifəsi
insanlann özünü təkmilləşdirməyə, vərdişlərini təshih etməyə, öz
təbiətini dəyişdirməyə olan səylərini qüvvətləndirməkdir (məsələn,
sağlam həyat tərzinə, siqareti, yaxud narkotik qəbulunu tərgitməyə,
özünütərbiyəyə, özünütəkmilləşdirməyə və s. yönələn çağınşlar).
Siyasi çağınşlar m üxtəlif miqyaslı seçkilər dövründə, siyasi
tədbirlərə (referendum, mitinq, etiraz aksiyası və s . ) hazırlıq za
manı, siyasi- iqtisadi sahədə böhran olduqda, artıq vaxtı yetişmiş
problemin həlli tələb olunduqda fəallaşır.
Siyasi çağınşın quruluşu hakimiyyətin müəyyən qurumu
na (yaxud əhalinin müəyyən qrupuna, bəzən bütün cəmiyyətə)
müraciətin səbəbi haqqında məlumatdan, onun mahiyyətindən
(məhz nəyə, hansı hərəkətə çağınş edilməsindən) ibarətdir. Siyasi
çağınşa xüsusi tələblər verilir - müraciətin səbəbləri kifayət qədər
əsaslandınlmalıdır, çağınşın mətni yığcam və geniş əhali kütlələri
üçün anlaşıqlı olmalıdır.
Şüar- qısa, aydın, yaxşı yadda qalan, tezisdən fərqli olaraq nə
danışan, nə də dinləyənlər üçün heç bir əsaslandırma, yaxud isbat
148
tələb etməyən ifadədir. Bu, rəhbər ideyanı, vəzifəni, tələbi (məsələn,
«Yalnız bir narkotik var- bu, idmandır», «Biz şəhərimizin rahat
həyətləri və təmiz küçələrinin tərəfdarıyıq», «Hamı yerli mal alsın,
xeyri vətənə qalsın», «... səs verək!», «Yaşasın demokratiya!» və
s . ) qısa formada ifadə edən çağırışdır.
Şüar inandırıcı təsirin əhəmiyyətli ünsürüdür, lakin ondan sui-
istifadə edilməməlidir. Bütün zamanlarda yüksək tribunadan arxa
sında heç bir iş dayanmayan şüarlarla danışan natiqlərin sayı az
olmayıb.(Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı başlayarkən edilən
çıxışları xatırlayın) Bəzən nitq yalnız şüarlar qışqırmaqdan ibarət
olub ki, bu şüarlardakı məsələlərin həlli ilə bağlı natiq hətta ən
ümumi şəkildə belə, heç bir yol, nüsxə, vasitə bilmir.
Belə çıxışlar təhsil səviyyəsi aşağı olan dinləyicilərə xoş gələ
bilər, çünki bu zaman natiq auditoriyanın şüuruna yox, hislərinə
təsir göstərməyə çalışır, məntiqi yox, emosional anlayışlarla işləyir.
Fəaliyyətə səsləyən nitqin yaradılmasının aparıcı prinsipləri
aşağıdakılardır:
Dostları ilə paylaş: |