1. N atiqin «ehtiyat bilikləri» prinsipi.
Ən qüvvətli təsir ba
ğışlayan nitqlər biliklərin dolğunluğu nəticəsində meydana gəlir.
Bunun üçün elə böyük biliklər ehtiyatı olmalıdır ki, onlardan ən
lazımlılannı seçmək mümkün olsun. Öyrənmə ağacının budaqları
çoxdur, kökləri dərinə işləyib. M üəllif informasiyaverici nitqə da
xil olacağından əhəmiyyətli dərəcədə çox miqdarda material hazır
layır, belə ki, məlumatların bir qismi yalnız məruzəçiyə məsələnin
dərindən və hərtərəfli anlaşılması üçün gərəkli ola bilər.
H ər hansı məsələnin izahı zamam obyektiv olmaqdan ötrü, ya
zısı ilə tanış olduğunuz ilk müəlliflə, yaxud ideyaları sizinkilərlə
üst-üstə düşən mənbələrlə razılaşmaq lazım deyil. Bəlkə də, ətraflı
öyrəndikdən sonra siz şəxsi mövqeyinizi dəyişməli olacaqsınız. Ev
tikintisi zamanı çox sayda taxta materialından istifadə edilib, tikin
ti başa çatandan sonra onlar yığışdırıldığı kimi, yalnız mövzunun
işlənilməsi zamanı böyük həcmdə material gərəkli olur, hazırlıq
bitdikdən sonra yalnız auditoriyaya veriləcək material qalır.
2.
İşıqlandırılan fa ktla rın seçilm əsi zam anı sərtlik prin sip i
onu
bildirir ki, gətirilən faktlar, rəqəmlər, adlar, tarixlər, nümunələr, si
tatlar yerində, kifayət qədər və yoxlanmış olmalı, əsaslandırılmış,
yaxud illüstrasiya edilmiş müddəalara uyğun gəlməlidir.
Natiq faktik materialı nümunə göstərərkən dəqiq mənbəyə isti
nad etməli, yaxud bu zəruri olmadıqda, kiçik bir sitat gətirildikdə,
131
müəllifin adı, yaxud həm də onun müvafiq məqaləsinin adı
çəkilməlidir. Verilən statistik məlumatların mənbənin etibarlılığı
və bitərəfliyi baxımından yoxlanması zəruridir.
3. M əlum olanla yeninin qarşılıqlı əlaqəsi prinsipi.
Dinləyici
və tam aşaçdan yeni olan, köhnələrə bənzəməyən, lakin onunla
bilavasitə əlaqəsi olan bütün məsələlər maraqlandınr. Məlumatve-
rici nitqin hazırlanması zamanı adi məsələləri maraqlı, yeniləri isə
anlaşıqlı etmək zəruridir.
Birincisi, əgər mövzu yeni deyilsə, onu yeni faktlarla və ən
vacib maraqlarla əlaqədə inkişaf etdirirlər.
İkincisi, əgər mövzu yeni və qeyri-adidirsə, onu artıq məlum
olan faktlara və həyat təcrübəsinə əsaslanaraq inkişaf etdirirlər.
Yeni və köhnəyə aid ünsürlər eyniyyət və ziddiyyətlərin qarşılaş-
dınlması yolu ilə aydınlaşdırılır. Həqiqətən də, yenini başa düşmək
onun köhnə ilə nə qədər oxşar və məlumdan nə qədər fərqli oldu
ğunu görmək deməkdir.
M üqayisələr hər şeyi öyrənmək həvəsini oyadır və təmin edir,
onlar həm də : « Bu əşyanın təbiəti necədir?» - sualını meydana
çıxarır, sonra isə əşyanın nəyə oxşayıb-oxşamadığını göstərməklə
həmin suala cavab verir, bununla da dinləyicinin fikirlərini
hərəkətə gətirir və mühakimələrinin gedişini asanlaşdırır. Natiq:
«Mədəniyyət kitabı evə verən kitabxana kimidir»- söylədiyi anda
dinləyicinin ağlı işləməyə başlayaraq, kitabxana ilə mədəniyyət
arasında onları birləşdirən ümumi əlaməti axtarmağa cəhd edir.
Natiq «bizdən əvvəlki nəsillər tərəfindən öyrənilmiş məsələləri
- Əhdi-Ətiq və Əhdi- Cədidi, Kopemikin sistemini, çap maşını
nı və s. miras olaraq əldə etmişik» deyəndə, dinləyici razılıqla
mədəniyyət və kitabxana arasındakı əhəmiyyətli oxşarlığı dərk
etməyə başlayır, hətta onda mədəniyyət haqqında yeni təsəvvürlər
formalaşmağa başlayır. Az tanış olan hadisələri izah edərkən qar-
şılaşdırmalar olmadan keçinmək, demək olar ki, mümkün deyil.
4.
N atiqin nitqində təfəkkürün hərəkətinin əks olunm ası p rin
sipi.
M əlumdur ki, bərabər şərait mövcudluğunda həmişə diqqət
hərəkətdə olana yönəlir. Bu müddəa təkcə fiziki hərəkətlə bağlı
yox, həm də təsəvvürdə yaranan hərəkətlə bağlı düzgündür.
132
Hətta bir fikirdən o birinə keçmək kimi bir hərəkət də öz-
özlüyündə maraq doğura bilər. Dinləyicilər ideyaların onlann dərk
etməsinə uyğun olaraq nizamlı şəkildə inkişaf etdirilməsinə tələbat
hiss edir. Heç bir səbəb olmadan bir fikirdən digərinə uçurmuş
kimi keçmək dinləyicini yanılda bilər.
Bu, dinləyicinin ardıcıl və müntəzəm şəkildə təəssürat əldə
etmək kimi təbii arzusunu məhv edir. Ardıcıllığa əməl etmək
istəyərkən öz nitqini çox uzadaraq onu 20 əsas bölməyə ayıran na
tiq də eyni səhvi buraxmış olur. Nitqin əvvəlində meydana gəlmiş
canlı diqqət dağılır və yorğunluqla əvəz olunur.
Təfəkkürün hərəkətinin nitqdə əksi aşağıdakı şəkildə həyata
keçir:
a) suallar və cavablann ardıcıl, məntiqi silsiləsi şəklində; su
allar birbaşa verilə, yaxud nəzərdə tutula bilər, ən vacibi onlann
dinləyicinin şüurunda öz-özünə meydana gəlməsidir;
b) məntiqiliyi xüsusi olaraq nəzərə çarpdınlan nitq vasitələrinin
köməyi ilə: məsələn, alt mövzular və nəticənin nümunəvi ardıcıl
lığı ilə: daha bir sual, sonrakı məsələ, daha sonra, . . . məsələ
haqqında şərhə keçid alıram. . ., həm də; birincisi; ikincisi, ikinci
məsələ, başqa məsələ, başqa xüsusiyyət, əlavə olaraq, nəhayət, və
sonuncu, beləliklə, deməli, bu halda, buna görə və s.
Elmi məlumatın geniş yayılmasının üç əsas prinsipi mövcud
dur: leksik-semantik tərcümə, konkretləşdirmə və əyləncəlilik. Bu
üç prinsip uzlaşır, qovuşur, fəal şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olur. Cid
di elmi məlumatın belə dəyişikliyinin üsul və vasitələri m üxtəlif və
çoxşəkillidir.
Geniş yayılmış şərh mühazirənin aydınlığını və hamı üçün
anlaşıqlılığını təmin etməkdən ötrü dil vasitələrinin şüurlu və
məqsədyönlü seçilməsini tələb edir, dinləyici, hər şeydən əvvəl,
eşitdiyi mühazirənin mətnini təşkil edən sözləri anlamalıdır. Əgər
sözlər, onlann səs tərkibi və mənası dərk edilib anlaşılmazsa,
mülahizələrin mənasının anlaşılması prosesi çətinləşəcəkdir.
Buna görə də təbiidir ki, hamıya anlaşıqlı olan şərh üçün sözlər
və ifadələrin seçilməsi elmi xülasələrdən fərqlənir. Sadə, anlaşıqlı
xülasə formasının axtanlması eyni zamanda izahedici xülasə for
133
masının axtarışı deməkdir. Buna görə də hamı üçün verilən şərhdə
eyni bir fikrin sözlərlə ifadəsinin m üxtəlif variantlarından o qədər
istifadə edilməlidir ki, həmin fikir m üxtəlif səviyyəli dinləyicilərin
şüuruna həkk oluna bilsin.
Nitqin sadəliyi şərh edilən ideyanın adiləşdirilməsi, yaxud
bəsitləşdirilməsi mənasım vermir. Elmi dilin xüsusiyyəti elmi an
layışların terminlərlə dəqiq ifadə edilməsindən ibarətdir. Elmi-
kütləvi mühazirədə də elmi anlayışlardan istifadə edilə bilər və
istifadə edilməlidir, lakin xüsusi leksikanın izahı mühazirəçinin
vəzifəsidir.
Beləliklə, izahat m üxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər: anla
yışın məntiqi izahı, xarici sözlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi,
sinonimlərdən istifadə edilməsi, sözün mənşəyi haqqında izahat
(etimoloji arayış), terminin anlaşıqlı mətnə daxil edilməsi, canlı
nümunələrin göstərilməsi və s.
Elmi məlumatın geniş kütləyə çatdırılmasının üsullarından bi
ri də mücərrədin konkretə çevrilməsi, yaxud şərhin konkretləşdi-
rilməsidir.
Bu, m üxtəlif yollarla, xüsusilə bədii əyanilik (yəni dilin mü
cərrəd ideyanı söz vasitəsilə «görməyə» yardımçı olan təsvir və
ifadə vasitələrindən- müqayisə, metafora, epitetlərdən istifadə),
m üxtiəlif növ illüstrasiyalar, eksperimentlər, həyatdan gətirilən
faktlar və dinləyicilərin həyat təcrübəsinə istinad və s. vasitəsilə
həyata keçirilir.
Bu zaman aşağıdakı qaydaya əməl edilməlidir: sadədən mürək
kəbə, yaxından uzaqdakına, məlumdan yeniyə getmək lazımdır.
Konkretləşdirmədə şərhin «əsas obrazı», əsas fikri, məsələnin
mahiyyətini göstərməyə, həm də sadəcə illüstrasiya etməyə yox,
onu ətraflı, gözlənilməz dərəcədə parlaq və hamıya yaxşı tanış
olan obrazlı, emosional-əyani formada təsəvvür etməyə imkan
verən, bəzən insan fəaliyyətinin tamamilə başqa aspektinə aid olan
sahəsindən götürülmüş müqayisə mühüm rol oynayır.
Nümunələr mürəkkəb elmi informasiyanın izah edilməsinin
ən səmərəli üsullarından biridir. Onların köməyi ilə izah olunan
məsələni dinləyiciyə yaxınlaşdırmaq mümkündür. Nümunənin
134
əhəmiyyətli xüsusiyyətləri anlaşıqlı olması və yerində istifadə
edilməsidir.
Məlumatverici nitqlərdə istifadə edilən nümunələrin başlıca
keyfiyyəti aydınlıq və onların yaratdığı maraqdır. Nümunələr fak-
tik, yaxud təxmini, qısa, yaxud ətraflı illüstrasiya formasına malik
ola bilər. Bütün digər növləri ilə eyni imkanlara malik olduqda belə
faktiku nümunə təxminidən daha çox təsir bağışlayır və həmçinin
isbat zamanı layiqli ünsür kimi çıxış edə bilər.
Buna baxmayaraq, təxmini nümunələr də özünəməxsus üstün
lüyə malikdir: onlara fakt olmadığı zaman müraciət etmək müm
kündür; onları elə qurmaq mümkündür ki, sizin mülahizənizə ta
mamilə uyğun gəlsin; onlar hansısa tək real hadisədən daha tipik
və buna görə də həqiqətə daha uyğun ola bilərlər (təxmini nümunə:
təsəvvür edin ki, siz yaş və maraq səviyyəsi m üxtəlif olan insan
ların toplaşdığı auditoriya qarşısında çıxış edirsiniz. Bu halda au
ditoriyanı fəallaşdırmaq üsullarından hansı daha səmərəli olar?).
Sadə şərh səmərəli və emosional ünsürlərin uzlaşmasına əsas
lanır. Bu zaman insanlann hislərini, duyğularını oyatmağa çalış
maq lazımdır, çünki bunsuz tam dərketmə mümkün deyildir. Elmi-
kütləvi şərhin emosionallığı m üxtəlif səbəblərdən asılıdır.
Əgər natiq ehtirasla danışırsa, şərh müzakirə üçün açıqdırsa,
natiqin nitqi ifadəli və xüsusidirsə, auditoriya mühazirənin oxun
ma üslubuna öz diqqəti ilə cavab verər.
Dinləyicilərin hislərini və onlarla birlikdə mövzuya, prob
lemə marağını iştirak effekti də oyada bilər. Bu effekt yalnız
natiq-məruzəçi qlobal elmi problemləri həyat materialları və
dinləyicilərin mənəvi tələbatları ilə uzlaşdıra bildikdə yaranır.
Dostları ilə paylaş: |