Natiq iki əsas xüsusiyyətə malik olmalıdır: birincisi, dəqiq
faktlarla inandırmaq, ikincisi isə dinləyicilərin qəlbini təlqinedici
və təsirli nitqlə həyəcanlandırmaq bacarığıdır.
Dəlillərin formalaşdırılması qaydaları
Məntiqi baxımdan:
1. resipientin (inandınlanın) mövqeyi baxımından dəlilin
məzmunu həqiqətə uyğun olmalıdır;
2. tezis məntiqi şəkildə dəlildən çıxmalıdır;
Psixologiya baxımından:
1. resipientin bu tezisi qəbul etməsində şəxsi marağını axtar
maq və göstərmək arzuediləndir (qüvvətli dəlillər);
2. resipientin dəyərlər sisteminin fərdi xüsusiyyətləri dəlildə
nəzərə alınmalıdır.
İnandırıcı təsir prosesində dəlillərin keyfiyyəti ilə yanaşı, həm
də onların bir çox amillərdən asılı olan təqdim edilmə qaydası çox
mühüm əhəmiyyətə malikdir; onlardan ən mühüm olanları - inan-
dınlanın qavramasına yönəldilən başlanğıc mövqe və qavramanın
«kənar amili» adı alan, çoxdan məlum olsa da, alman psixoloqu
Q.Ebbinhauzun yalnız XIX əsrin sonunda əsaslandırdığı psixoloji
qavrama qanunudur.
Rus alimi M.V.Lomonosov özünün «Bəlağətli danışığa qısa
rəhbərlik» əsərində yazırdı:
Dəlillərdən qüvvətli və mühüm olanlarını irəliyə çəkmək, o
birilərdən zə if olanlarını ortaya, ən qüvvətli olanlarını müddəanın
sonuna qoymaq lazımdır, çünki dinləyicilər və oxucular daha çox
əvvələ və sona diqqət yetirir və onları daha çox yadda saxlayırlar.
120
Dəlillərin yerləşdirilm əsi
Resipientin başlanğıc istiqaməti
neqativdir (mənfidir).
Dəlillərin yerləşdirilməsi: induktor (inandı
ran) güclü (bu resipient üçün) dəlillərdən başlayır və çox qüvvətli
olmayanlarla tamamlayır.
Resipientin başlanğıc istiqaməti pozitivdir (müsbətdir).
Dəlillərin yerləşdirilməsi: induktor (inandıran) nisbətən zəif (bu
resipient üçün) dəlillərlə başlayıb, qüvvətlilərlə başa çatdırır,
beləliklə, «kənar effekti»ni nəzərə almış olur.
A.Y.Panasyuk dəlillərlə əsaslandırılmış təsirin əks-göstəriş ol
duğu, apelyasiyanın (müraciətin) isə sadəcə perspektivsiz olduğu
hallan müəyyənləşdirmişdir.
Bunlar «səmərəli şəkildə həll ediləməsi mümkün ol
mayan əksliklər» vəziyyətidir ki, bu zaman «ehtimallıq» və
«əhəmiyyətlilik» psixoloji maneələri işə düşür (həmsöhbət başqa
təsəvvürlərə malikdir), yaxud «mən onsuz da razılaşmayacağam»
kimi şüurlu təcridolunmalar vəziyyətində attraksiya (həmsöhbətini
özünə tərəf çəkmək) formalaşdırmaq lazımdır.
Attraksiya formalaşdınlması üsullan verbal və qeyri-verbal
(kinetik) növlərə bölünür.
Verbal üsullara aiddir:
• «şəxsi ad» (insan üçün şəxsi adı çox əhəmiyyətlidir, la
kin resipient öz adını eşidərkən bütün diqqətini onda cəmləş
dirməməlidir);
• «qızıl sözlər» (mətnə daxil edilmiş və sanki təsadüfən
söylənilmiş və resipientin sanki hiss etmədiyi kompliment-sözlər);
• «sevimli mövzu» (sevdikləri barədə söhbət nəinki həmsöh
bətinə yaxşı münasibət yaradır, həm də şəxsiyyətdə işlə heysiyyətin
nə dərəcədə uzlaşdığını göstərən xüsusi testdir; bu üsulda «mən»i
çox həssas olan insanlarla işləmək mümkün deyildir).
Attraksiyanın formalaşmasına açıqlıq/qapalılıq duruşları (po
zaları), gövdənin, başın, əllərin vəziyyəti təsir göstərir.
İnsan şüurunda iki istiqamət (emosiyalar və intellekt) inandırıcı
təsir zamanı eyni dərəcədə mühümdür və onların ahəngdar şəkildə
uzlaşması da kifayət qədər mühümdür, çünki yalnız nəzarətdə olan
emosiyalar işə fayda verir.
121
Əməli ünsiyyətə nail olmaq üçün ünsiyyətin «korporativlik
prinsipi», yaxud «əməkdaşlıq prinsipi» adı almış ümumiləşdirilmiş
prinsiplə diqtə edilən qayda və strategiyalarına əməl etmək
zəruridir.
4.2. M onoloq və monoloji nitqin əsas növləri
Akademik lüğətlərdə monoloqu «öz-özü ilə təklikdə nitq, ya
xud bir şəxsin dinləyicilərə ünvanlanmış sürəkli nitqi» şəklində
izah edirlər. Şifahi monoloji nitq nitq ünsiyyətinin mürəkkəb for
masıdır.
Şifahi monoloji nitq qədim elm olan ritorikanın əsasında du
rur. Bu elm bəşəriyyətin inkişafında çox böyük rol oynamışdır.
Monoloji nitq məqsədyönlü məlumatvermə, insanlara dil vasi
təsilə şüurlu təsir göstərmə prosesidir. Natiq dinləyicilərə müəyyən
mövzu üzrə müvafiq dil formalarına salınmış və müəyyən məqsəd
daşıyan düşündükləri ilə müraciət edir ki, bu da ya dinləyicilərdə
müəyyən hiss və duyğular oyatmağa, yaxud onları müəyyən hərə
kətlərə təşviq etməyə yönəldir. Buna müvafiq olaraq, informasiya
(məlumat) verən, inandıran və təhrik edən nitq növlərini müəyyən
ləşdirirlər.
İnform asiya (m əlum at) verən nitq M əlumatlandıncı nitqin
məqsədi - yenini dərk etmək və mənimsəməkdə kömək göstərmək,
fənn (yaxud obyekt) haqqında anlayış verməkdir. Bu isə yalnız
nitq aydın və maraqlı olduqda mümkündür. Nitqdə nəqletmə,
təsvir, mühakimə yürütmək, xüsusilə onun şərh kimi növlərindən
biri üstünlük təşkil edə bilər.
N əqletm ə - hərəkətdir; təsvir əşyanı hissələrə ayırır, xüsu
si hallar haqqında danışır və onlara şəkildəki kimi əyani görkəm
verir; izah - hansı əşyanın hərəkətdə olduğunu, yaxud onun qu
ruluşunun necə olduğunu göstərir. Nəqletmə ilə yaradılan hərəkət
hissi, konkretlik təsvir üçün xarakterikdir və izaha xas olan qanu
ni arlıcıllıq nitqin öyrədici əhəmiyyətə malik olan daha mühüm
xüsusiyyətləridir.
122
Məlumatverici nitqin aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:
1. məlumatın aktuallığı;
2. mübahisəli anların olmaması;
3. dinləyicilərin marağını oyadan ünsürlərin mövcudluğu;
4. dinləyicilərin informasiya-intellektual tələblərinin təmin
edilməsi (natiqin və auditoriyanın bütün suallarına cavab verilməsi).
Məlumatverici nitq ilk sözündən son sözünə kimi - əvvəlcədən
düşünülmüş planın məhsuludur. Əks halda o, dolaşıq və ma
raqsız olacaqdır. Həm aydın, həm də cəlbedici olması üçün nitq
dinləyicinin maraqlan nəzərə alınmaqla, köhnə və yeni ünsürlərin
məqsədyönlü şəkildə uzlaşdınlması əsasında qurulmalı, hər hissəsi
ayn-aynlıqda və bütünlükdə konkret olmalıdır. Əgər natiq mövzu
ya daxilolma duyğusu yaradırsa, münaqişəli-dramatik priyomlardan
istifadə edirsə, auditoriyada getdikcə artan və düyünlərin açılması
ilə tamamlanan gözləmə hissləri yaradırsa, nitq cəlbedici olacaqdır.
Giriş elə qurulmalıdır ki, diqqəti cəlb etsin, maraq oyatsın, na
tiqin məqsədini aydınlaşdırsın.
Nitqin əsas hissəsi plana uyğun şəkildə, tematik tapşırığı, au
ditoriyanın tərkibini və ümumilikdə ünsiyyətin vəziyyətini nəzərə
almaqla açılmalıdır.
Nəticədə, nitqin məna üstünlüyü qabardılmalı, qarşıya qo
yulan məqsəd aydınlaşdırılmalıdır; bu zaman dinləyicilərin
marağı mümkün qədər yüksək səviyyədə fəallaşdınlır, nitqin
məqsədinə yetişmək üçün auditoriyanın zəruri emosional vəziyyəti
sabitləşdirilir. Bu funksional yönümlü çıxışlar müasir cəmiyyətin
informasiya tələbatlarının sürətli intensivləşməsi şəraitində daha
çox gərəkli olur. Elm və ona əsaslanan yüksək texnologiyalar bu
gün, ictimai münasibətlərin ötürülməsində əsas amilə çevrilmişdir.
Dünyanın aparıcı ölkələri informasiyalı, yəni biliklərə əsaslanan
cəmiyyətlərə çevrilmişdir.
Bu, elmin sürətli inkişafı ilə bağlıdır. Bunu hətta statistikanın
quru rəqəmləri də sübut edir. Məsələn, XX əsrin sonunda dünyada
peşəkar alimlərin sayı 5 milyon nəfərdən artıq idi. İnsanların bəşər
tarixi boyu etdiyi kəşflərin 90%-dən çoxu məhz XX əsrə təsadüf
edir.
123
Sonuncu onilliklərdə postklassik elmlərin inkişafının infor
masiya mərhələsi haqqında danışmaq mümkündür. İnsanlann infor
masiyanı tərtib etdiyi, qoruduğu, ötürdüyü yollar kökündən dəyişdi,
biliklər çox sürətlə köhnəlməyə başladı. M üasir dəyərləndirmələrə
görə, bu gün ali məktəbləri bitirənlərin 80 %-i gələcəkdə hələ iki
dəfə yenidən təhsil almalı və ixtisaslarını dəyişməli olacaqlar.
Bu səbəbdən də, hazırda təhsil texnologiyalarında əsas diqqət
informasiya ilə işləmək bacarığına verilir. Tədqiqat bir fəaliyyət
növü kimi özünün sırf elmi sahəyə aidliyini itirməyə başlayır. O,
gerçəkliyin öyrənilməsinə kömək edən operativ vasitəyə çevrilir.
Bu səbəbdən rəqabətə davamlı olmaq istəyən peşəkar
mütəxəssis müasir dünyada elmi əlaqələr sahəsini; onun fəaliyyət
qanunauyğunluqlarını, onun subyektlərinin qarşılıqlı fəaliyyət for
malarını (şifahi və yazılı), yəni janrlarını öyrənməlidir.
Dostları ilə paylaş: |