Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

İnandırıcı nitq 
İnandırmaq - hər hansı müddəanı məntiqi 
dəlillərlə sübut, yaxud rədd etməkdir. Bu, sırf məntiqi məsələdir. 
Təcrübədə belə nitqləri təbliği hesab edirlər, bu zaman natiq 
istənilən vasitələrlə - istər məntiqi, istərsə də psixoloji üsullarla 
mübahisəli məsələlərdə razılaşma əldə etməyə çalışır.
Belə nitq təfəkkür və davranış tərzini müəyyən etməyə yönəl­
dilmiş olur, lakin bilavasitə hərəkətə çağınş etmir.
135

---

Nitqin predmeti - faktın sualları ( nə həqiqətdir, nə yox), ya­
xud davranış məsələləridir (nəyi etmək olar, nəyi yox). İstənilən 
nitq kimi, o da maraqlı olmalıdır. Natiqin oyatmalı olduğu marağı 
«Nəyə inanaq?», yaxud «Nə etməli?» sualı ilə müəyyənləşdirmək 
mümkündür. İnandırıcı nitqin mövzusu məzmunlu, müzakirə edi­
lən məsələ mübahisəli, lakin həll edilən olmalıdır.
İnandırıcı nitqin mühüm janrları aşağıdakılardır: siyasi və iqti­
sadi proqramlar, parlamentdəki çıxışlar, ittiham, yaxud müdafiə və 
özünümüdafiə nitqi və s.
Siyasi nitq günün aktual məsələlərinə həsr edilir və adətən, 
proqram xarakteri daşıyır. Belə nitq həmin anın tələbini əks etdirir, 
orada dəlillər inandırıcı, problemlərin qoyuluşu dəqiq olur.
Siyasi nitq böyük səfərbəredici qüvvəyə malikdir və bir qayda 
olaraq, rəhbər, lider tərəfindən söylənir. Nitq oxunur və proqram 
sənəd olduğu üçün orada məcaziliyə, ikimənalılığa və improvizə- 
lərə yol vermək olmaz.
M əhkəm ə nitq ləri - natiqlik sənətinin ən qədim növlərindən 
biridir. Həm prokurorun (ittihamedicinin), həm də vəkilin (mü­
dafiə edənin) nitqlərinin obyekti müəyyən şəxs, yaxud insanlar 
qrupu, daha dəqiq deyilsə, onların məhkəmə məsuliyyətinə cəlb 
edilməsinə səbəb olmuş hərəkətləridir. Bu səbəbdən də həm pro­
kurorun, həm də vəkilin nitqləri daha çox qiymətləndirici xarakter 
daşıyır və özünün mənəvi-hüquqi istiqaməti ilə fərqlənir.
Son dərəcə yüksək obyektivlik, dəlillərlə əsaslandırma və «tə­
fərrüatlarda» sübutluluq belə açıq çıxışların uğurlu alınması üçün 
şərtdir. Bununla yanaşı, onlarda psixoloji vəziyyət əhəmiyyətlidir, 
müttəhimin şəxsiyyətinin mümkün qədər dolğun və düzgün xarak­
teristikası, ələlxüsus da cinayəti doğuran səbəblər vacibdir.
Məhkəmədə prokuror və vəkil bir-birinə qarşıdırlar, bu səbəb­
dən onların nitqləri, adətən, yarış xarakteri daşıyır: kimin sözü 
daha qüvvətli olacaq? Kim daha inandırıcı danışa biləcək və mü­
vafiq olaraq məhkəmənin qəranna təsir göstərməyi bacaracaq?
Məhkəmədə nitqlər təkcə hakimlərə yox, həm də ictimaiyyətin 
vicdanına və şüuruna ünvanlanır. Bu vəziyyət məhkəmə iclaslan 
açıq keçirildiyi, baxılan iş isə sosial-tərbiyəvi əhəmiyyətinə görə 
ibrətamiz olduğu zaman xüsusilə aydın görünür.
136

---

Lakin həm ittihamedici, həm müdafıəedici nitqlər bir-birindən 
fərqlənir. Prokurorun, yaxud A. F. Koninin yazdığı kimi, cəmiyyət 
qarşısında nitq söyləyən hakimin işi həmişə asandır. O həm dövlət 
adından, həm də xalq adından çıxış edən ittihamçıdır.
Prokurorun nitqinin quruluşu çox zaman baxılan işin 
xüsusiyyətlərindən, müəyyən edilmiş faktların qiymətləndiril­
məsindən, cinayət tərkibinin müəyyən edilməsi və araşıdınlmasın- 
dan, mühakimə olunanın xasiyyətnaməsindən, onun əməllərindən, 
o cümlədən, əgər varsa, cəmiyyət qarşısındakı xidmətlərindən, 
məhkəməyə cəlb olunanın mənəvi simasından ibarət olur. Belə 
nitq cəzanın miqdarı, yaxud buna müəyyən əsaslar varsa, bəraət 
üçün tövsiyə ilə yekunlaşdınlır.
İttiham çının nitqi -
qanun mühafizəçisinin, mühakimə oluna­
nı alçaltmadan və onun özünümüdafiəyə yolunu kəsmədən, sübut­
larla danışmalı olan şəxsin nitqidir. Prokurorun nitqi nə qədər sərt 
olursa - olsun, mərifət hissindən məhrum olmamalı və son dərəcə 
obyektiv olmalıdır.
A. F. Koni özünün «İttihamın vəzifələri» əsərində ittihame­
dici nitqdə mərifət və nəzakətin gözlənilməsi, xülasələrin ətraflı 
olması haqqında geniş və əsaslandırılmış şəkildə söhbət açır. O, 
prosesdə çıxış edən prokurorun böyük mənəvi və əlbəttə ki, hü­
quqi məsuliyyətindən söz açaraq göstərir ki, prokurorun böyük 
hüquqları vardır və ona yüksək etimad göstərilir, bu səbəbdən də 
onlardan bacanqla istifadə etməlidir; onun nitqi isə obyektivlik 
nümunəsi olmalıdır.
Prokurorun nitqində nəinki müttəhimə yönəlmiş istehzalı tona, 
hətta yumora da yer yoxdur.
Yaxşı ittiham nitqi nitqin plammn tərtib edilməsi, materialın 
sistemləşdirilməsi və qeydlərin formalaşdınlması, nitqin konspekt- 
lərinin və mətninin yazılması, nitqin məşqi kimi ətraflı hazırlıq 
tələb edir. M əhkəmədə nitq söyləyən üç şərtə əməl etməlidir: iş 
materiallarına dərindən bələd olmaq, nitqin ciddi surətdə, məntiqli 
qurulması, dil baxımından sadə olması.
Bir qayda olaraq, ittiham nitqi aşağıdakı hissələrdən ibarət 
olur:
137

---

1. giriş hissə;
2. əsas hissə: cinayətin faktik hallarının şərhi; iş üzrə toplan­
mış dəlillərin təhlili və qiymətləndirilməsi; cinayətin qiymətlən­
dirilməsinin əsaslandırılması; müttəhim və zərərçəkmişin şəxsiy­
yətlərinin xarakterizə edilməsi; cəzanın ölçüsünə aid təklif; dəymiş 
zərərin ödənilməsi ilə bağlı məsələlərin nəzərdən keçirilməsi; 
cinayətin törədilməsinin səbəbləri və törədilmə şəraitinin təhlili, 
onlann aradan qaldırılması ilə bağlı təkliflər;
3. yekun hissə
Müdafiə nitqinin növlərinə müraciət etdikdə, söyləmək müm­
kündür ki, vəkil üçün çıxış etmək həmişə çətindir; cinayət törətmiş 
müttəhimi hamının qarşısında müdafiə etmək çox da asan iş deyil. 
Vəkil diqqəti müttəhimin əvvəlki xidmətlərinə yönəldərək onun 
cəmiyyət qarşısındakı günahlarını azaltmağa çalışır.
Vəkilin nitqi humanizm və mərhəmət duyğularına köklənmiş­
dir. Müdafiəçi müttəhimin işində və tərcümeyi-halında qaçılmaz 
hökmün yumşaldılması xahişi ilə çıxış etmək haqqı verən faktları 
axtanb tapmağa borcludur. Lakin belə xahişin özü ciddi surətdə 
əsaslandırılmış olmalıdır.
Biz artıq vəkilin ittiham aktına və prokurorun nitqinə rəğmən 
müttəhimin günahsızlığını sübut edərək, onun bəraət alması haq­
qında məsələ qaldırdığı hallar haqqında danışmırıq. Və bütün hal­
larda vəkil «antiprokuror tərəf» olmayıb, məhkəmədə həqiqət, 
qanun və ədalət uğrunda «mübariz»dir. Bu səbəbdən vəkil də pro­
kuror kimi vahid məqsədə - məhkəmədə baxılan işdə həqiqətin aş­
kara çıxarılmasına doğru irəliləyir.
Məhkəmə təcrübəsinin yetişdirdiyi istedadlı vəkillər az de­
yil və burada özünəməxsus müdafiə nitqi mədəniyyəti formalaş­
mışdır. Müdafiə nitqinin quruluşuna aşağıdakılar daxildir: giriş, 
işdəki faktik vəziyyətin və irəli sürülən ittihamın hüquqi tərəfinin 
təhlilinin də daxil olduğu əsas hissə və yekun hissə.
İşin vəziyyətini nəzərə alaraq, vəkil müdafiənin əsas tezisini 
müəyyən edir.
1. 
ittihamı bütünlükdə rədd etməklə, hərəkətlərində cinayət 
tərkibinin olmadığına əsaslanaraq, yaxud cinayət hadisəsinin ol­
138

---

madığını, və ya həmin hadisənin müttəhimlə əlaqəsi olmadığını 
sübut etməklə müttəhimin günahsızlığını irəli sürmək;
2. müəyyən hissələrini rədd etməldə ittihamı rədd etmək;
3. Təsnifatın düzgünlüyünü şübhə altına alaraq, irəli sürülən 
ittihamın daha yüngül cəza tələb edən başqa ittihamla əvəz edilmə­
sinin zəruriliyini sübut etmək;
4. Müttəhimin günahım azaldacaq hallan göstərməklə onun 
günahının və baş vermiş hadisəyə görə məsuliyyətinin az olduğu­
nu əsaslandırmaq.
Qanunla müttəhimin nitqinə, yaxud özünümüdafiə nitqinə 
imkan verilir. Bu, məhkəmə natiqliyinin üçüncü növüdür. O, öz 
mahiyyətinə görə vəkilin nitqinə birləşir, lakin başqa formada və 
daha çətin şəraitdə aparılır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, nitqin bu növü siyasi proses­
lərdə inkişaf etmişdir. Cinayətkarın, qarətdə, zorlamada, adam öl­
dürmədə və digər ağır cinayətlərdə günahkar olanlann faktik ola­
raq, məhkəməyə mərhəmət göstərməsi üçün yalvarmaqdan başqa 
heç bir əlacı olmur. Siyasi prosesdəki nitq isə tamamilə başqa 
məsələdir, bu halda məhkəmə və müttəhim bir-birinə tamamilə 
düşmən olan sinfi zümrələri təmsil edirlər.
Belə məhkəmə proseslərində müttəhimin nitqi çox zaman 
təkcə məhkəmənin yox, bütünlükdə onun təmsil etdiyi sosial quru­
luşun əleyhinə çevrilmiş ittihamedici, ifşaedici səviyyəyə yüksəlir. 
Bu, mahiyyət etibarilə kəskin siyasi nitqdir.