Investitsiya loyihalari tahlili

6.3.Investitsiya loyihalarining am al qilish
m uddatlaridagi farqlar
Investitsiya 
Ioyihalari 
sam aradorligini 
baholashda 
diskontlash 
stavkasini tanlashdan tashkari Loyihalarni amal qilish m uddati xam ta ’sir 
k o ’rsatadi. M asalan: transport firmasi ishlatilgan va yana uch-turt yil 
xizm at qilishi m um kin b o ’lgan yoki 8-10 yil xizm at qiladigan yangi 
avtom obillam i sotib olishi mumkin. B unday holatda ikki Loyihani qanday 
taqqoslaym iz? Buni tushunish uchun ikkinchi savolda keltirilgan birinchi 
jadvalga qaytam iz. Jadvalga k o ’ra k o ’m ir varianti tanlanganda ikki yildan 
so ’ng pul tushum lari to ’xtaydi. Shunga k o ’ra, hisob-kitobda ikki yildan 
so ’ng yana shunday investitsiya qilish m um kin degan shartni q o ’yamiz. 
Y A ’ni, m ing so ’m ga yangi qozon sotib olish m um kin deb faraz qilamiz. 
B unday 
shartni 
qabul 
qilish 
ko ’m ir 
va 
gazga 
tegishli 
N PVni 
m aksim allashtirish im koniyatlarini solishtirishga sharoit yaratadi. (N PV
ju d a kichik b o ’lgani uchun m azut variantini k o ’rib chiqm aym iz) SHu bilan 
birga, to ’rt yildan so ’ng m ikrarayon m arkazlashgan isitish tizim iga 
ulanadi. Q ozonxonalam ing yopilish ehtimoli bor. Uning qoldik qiymati 
no l’ga tenglashadi. B unday shartlar bizni quyidagi jadvaldagi natijalarga 
olib keladi.
92

---

Investitsiyalash natijalari.
6.3.1.-jadval
Investitsiyalash 
variantlari 
va 
k o ’rsatkichlari
Yillar
0
1
2
3
4
K o ’mir:
1-investitsiyalash
-1000
750
500
-
-
2-investitsiyalash
-
-
-1000
750
500
Z investitsiyalash
-1000
750
-500
750
500
Jami
173,59
G azga
investitsiyalash
-1000
350
350 
j 350
350
Jami
109,45
Jadvaldan 
k o ’rinib 
turibdiki, 
ikki 
m arta 
investitsiyalashga 
qaram asdan k o ’m ir varianti gaz variantidan ko ’prok N PV ni ta ’minlaydi. 
A lbatta bunday natija biz qabul qilgan bir qancha shartlam i ya’ni 
am ortizatsiya 
sxem asi, 
asosiy 
vositalarning 
qoldiq 
qiymati 
va 
investitsiyalash natijasida yaratilgan o b ’ektlarni boshqa sub’ektlarga sotish 
im koniyatlariga b o g ’liq. CHunki har kanday investitsiya loyihalarini tahlil 
qiluvchi m utaxassis tanlangan m ezon b o ’yicha loyixalarni baholayotganda 
hisob-kitob asosiga q o ’yilgan shartlam i to ’g ’ri belgilash kerak. SHu 
sababli tahlil qilinayotgan loyihalarni to ’g ’ri tafsiflash uchun asosiy 
e ’tibom i hisob-kitoblam i aniq qilish, buning uchun esa m urakkabroq 
usullarni q o ’llashdan k o ’ra, bu hisob-kitoblam ing dastlabki shartlarini 
to ’g ’ri baholashga e ’tibom i qaratish lozim. SH unda oddiyroq hisob-kitob 
usuli ham olingan natijalam ing ishonchliligi yuqoriroq b o ’lishini 
ta ’minlaydi. Ayni paytda hisob-kitoblam i soddalashtirishga tez-tez zarurat 
tu g ’iladi. M asalan: investitsiya resurslari cheksiz qayta investitsiyalangan 
sharoitda Loyihalarini N PV ga k o ’ra tafsiflash sharoitida bunday zarurat 
yuzaga keladi. Buni tushunish uchun transport firmasi b o ’yicha m isolga 
qaytamiz. M a’lumki, firm a to ’rt yil xizm at qiladigan yoki to ’qqiz yil 
xizm at qiladigan yangi avtom obillam i sotib olishi m um kin. N PV ga k o ’ra 
Loyihalarni oddiy tanlab olish m aqsadga m uvofiq emas. CHunki,
93

---

Loyihalarning am al qilish m uddati turlicha (to ’rt yildan so ’ng firm a eski 
m ashinalam i hisobdan chiqarib, boshqalarini sotib oladi deb k o ’zda 
tutilgan). B uning ustiga bu m uddatlar karrali emas. SHu sabab hisob- 
kitoblarni taqqoslashni ta ’minlash uchun bu ikki Loyihani bir xil xizm at 
davrga 
keltirib 
olishim iz 
kerak. 
CHunki, 
aynan 
shu 
m uddat 
investitsiyalangan aktivlar ikki Loyiha b o ’yicha teng xizm at m uddatini 
o ’tab b o ’ladi. K o ’rinib turibdiki, bu hisob-kitoblar uzoqqa cho’ziladi. SHu 
sabab, bu m uam m oni echish uchun soddalashtirishning qulay vositasi 
ekvivalentli annuitetdan foydalanish kerak. Bu usul b a’zida N PV ni yillik 
hisoblash deb ham aytiladi.(21-form ula):
EA =A N PV
A N PV ( inglizcha- annualized net present value)
B unday soddalashtirishda taqqoslanayotgan loyihalarda kaltislik 
darajasi bir xil b o ’lgandagina yul kuyiladi.
EA ni topish usuli N PVni hisoblash hisoblash usuliga m uvofiq emas. 
U N PV ni m aksim allashgan investitsiya loyihasini tanlashni osonlashtiradi 
xolos.
Ekvivalent annuitet - darajali, y a ’ni unifikatsiya qilingan annuitet 
b o ’lib, baholanayotgan loyiha bilan bir xil davom iylikka va bu loyihadagi 
N PV bilan bir xil jo riy qiym atga ega. B unday annuitetni hisoblash 
form ulasi quyidagi k o ’rinishga ega: ( 22-form ula):
E A = N P V /P V A ln ,k
Bu form ulada PM T - EA, PVA - N PV , bilan alm ashtirilgan.
Ekvivalent annuitetdan foydalanish m antiki shundaki, bunday 
annuitetlam i o ’zaro taqqoslanayotgan loyihalar b o ’yicha hisoblaganda, 
agar Loyihalarda am al qilish m uddatlari bir vaqtda tugagunga qadar qayta 
m oliyalash k o ’zda tutilgan b o ’lsa, eng katta EA ga teng raqobatlashuvchi 
investitsiya Loyihasi barcha pul tushum lari b o ’yicha eng yirik N PV ni 
ta ’minlaydi.
Isitish bilan b o g ’liq m isolim izga qaytsak. Loyihadagi k o ’mir va gaz 
variantlarini, k o ’m ir texnologiyalarini ikki m arta investitsilashni k o ’zda 
tutuvchi su n ’iy usul bilan emas, balki har ikki variantdagi ekvivalent 
annuitetlar asosida taqqoslaym iz. Buning uchun diskont stavkasini 10% 
deb olam iz va uning yordam ida har bir variant realizatsiya jarayoni uchun
94

---

hisob-kitoblar olib boram iz (xizm at qilish m uddati k o ’m ir uchun - 2 yil, 
gaz uchun - 4 yil). Bunda quyidagi natijalarga erishamiz.
E A k o ’m ir= 95,04 / PV A 12,10% = 95,04 / l,7355=q 54,76 
EA gaz= 1 0 9 ,4 5 /P V A 14,10% = 109,45 / 3,1699= 34,53 
M isoldan k o ’rinib turibdiki, k o ’m ir va gaz variantlari bu erda xam 
m aqsadga muvofiq. qisqa hisob-kitoblar bilan hisoblaganda EA qayta 
investitsiyalashni k o ’zda tutuvchi m urakkab hisob-kitob natijasida olingan 
natija bilan bir xil.
E kvivalent annutet b o ’yicha investitsiya loyihalarini baholashda 
quyidagi shart-sharoitlar m avjud b o ’lishi kerak, aks holda undan 
foydalanish m aqsadga m uvofiq emas:
1. Investitsiyalash barcha loyihalarda asosiy vositalar xizm at qilish 
m uddati bir vaqtda tugaguncha davom etadi;
2. H ech b o ’lm aganda bitta investitsiya loyihasi korxona faoliyatini 
ta ’m inlash doirasida cheksiz qayta investitsiyalashni k o ’zda tutadi.