Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ «AZƏrbaycan hava yollari» qsc mġLLĠ avġASĠya akademġyasi

Fon radiasiyası
təbii mənbələrdən daxil olan radiasiyadır.
Təbii radioaktiv materiallara torium, uran, kalium və radon 
daxildir. Radioaktiv şüalanmaların əlavə mənbələrinə süni mən-
bələr, məsələn, rentgen və digər tibbi prosedurlar, eləcə də, bəzi 
məişət mallarından ayrılan radiasiya və qlobal radioaktiv 
çöküntülər daxildir. 
 
 
6.3. Radiasiyanın təsiri 
 
Radiasiya canlı hüceyrələrin molekullarında ionlaşmaya 
səbəb olur. İonlaşma elektronların atom və ya molekullardan 
ayrılaraq atomların yüklənmiş ionlara çevrilməsi nəticəsibdə baş 
verir. Yaranmış ion canlı hüceyrələrdəki digər atom və 
molekullarla əlaqəyə girərək onları zədələyə bilir. Buna misal 
olaraq, canlı hüceyrədən keçərək DNT molekulu ilə yanaşı olan su 
molekullarını ionlaşdıran qamma hissəciklərini misal göstərmək 

---

145 
olar. Suyun ionlaşmış molekulu isə öz növbəsində DNT ilə 
əlaqəyə girərək onun parçalanmasına səbəb olur. 
Fon vəziyyəti radiasiyası şəraitində gündəlik qəbul 
etdiyimiz kiçik şüalanma dozalarında (

10

Zv/gün və ya 

1mber/gün) hüceyrələrəmələ gəlmiş zədələnmələri tez bir 
zamanda bərpa edir. Yüksək dozalarda (1000 mZv və ya 100 
berədək) hüceyrələr baş vermiş zədələnmələri bərpa etməyə 
imkan tapa bilmir, bu isə çox vaxt hüceyrələrin həmişəlik 
dəyişməsinə və ya məhv olmasına gətirib çıxarır. Hüceyrələrin 
məhv olması orqanizmdə xüsusi bir dəyişikliklə nəticələnmir, 
orqanizm sadəcə olaraq onları yenisi ilə əvəz edir. Lakin 
həmişəlik dəyişən hüceyrələr parçalanmaqda davam edir və 
beləliklə də yeni anomal hüceyrələr yarada bilirlər və müəyyən 
şəraitdə bu hüceyrələr xərçəngli hüceyrələrə çevrilə bilir. 
Radiasiyanın təsiri nəticəsində xərçəng xəstəliyinin əmələ 
gəlməsilə yaranan yüksək risk məhz bununla bağlıdır.
Orqanizmdəki dezoksiribonuklein kompleksi toxuma 
nüvələrinin qələvi zülallı, ribonuklein turşulu və fermentli DNK-sı 
radiasiya şüalanmasına çox həssasdır. Şüalanma zamanı ilk 
növbədə zülal-zülal və zülal-DNK rabitəsi pozulur. 
Şüalanmanın 500-1000 rad dozalarında mukopolisaxarid-
lərdə dəyişiklik olur. Gioluron turşusunun özlülüyü azalır və o 
zülallarla birləşə bilmir. 
Orqanizm 200 rad və daha böyük dozalı şüalanma ilə 
şüalandıqda sklet əzələlərində, qara ciyərdə və digər toxumalarda 
qlikogenin miqdarı azalır və qlükozanın parçalanması prosesi 
pozulur. 
Ən yüksək dozalarda hüceyrələr zədələnmiş toxumaları 
bərpa etməyə imkan tapa bilmədiyindən hüceyrələr fəaliyyətdən 
qalırlar. Bu zaman “şüa xəstəliyi” baş qaldıra bilir. 2000 mZv və 
ya 200 ber yüksək doza almış şəxsdə ürək bulanması və qusma 
halları yaranır. Bu isə orqanizmin immun sisteminin 
zədələnməsinə və onun infeksiya və xəstəliklərə qarşı davam 
gətirə bilməməsinə səbəb olur. Daha sonra ishal və zəiflik yaranır. 

---

146 
Molekullar səviyyəsində olan bu kimyəvi proseslər şüa 
xəstəliyinin sonrakı mərhələsində bioloji sistemlərdə maddələr 
mübadiləsinin pozulması kimi ortaya çıxır. 
Bədən bütünlüklə nə qədər yüksək dozaya məruz qalsa, 
onun təsiri daha çox zədələnməyə səbəb olur və bu hal daha 
sürətlə inkişaf edir. 4500 mZv (450 ber) şüalanma dozasında, 
yəni, ölümcül doza olan LD50-də heç bir tibbi diqqət yetirilməsə, 
həmin adamların 50%-ə qədəri 60 gün ərzində ölür. Qanuni 
həddən 300 dəfə artıq 6 Zivert qəfil şüalanma halı 1-2 həftə 
ərzində ölümlə nəticələnir. İonlaşdırıcı radiasiyanın təsirinə məruz 
qalmaq təhlükəli olmasına baxmayaraq şüalanmadan tamamilə 
qaçmaq mümkün deyil. Radiasiya mühitdə və insan
orqanizmində həmişə mövcuddur. Sinif otağındakı tədbirlərdən 
yaranan ümumi doza