Toponimika va geografik terminshunoslik

Geografik nomlarning oddiy so'zlarga aylanishi
(detoponimizatsiya)
Geografik nomlardan turli xil oddiy so'zlar - terminalar, turdosh otlar 
vujudga kelish hollari tez - tez uchrab turadi. Mamlaktlar, shaharlar, 
qishloqlar, tabiiy geografik obyektlar nomlaridan hosil bo'gan yangi so'zlar 

---

13
toponomlar deyiladi. Toponomlar barcha xalqlar tillarida ham uchraydi. Bir 
qancha tabiiy geografik terminlar geografik nomlardan olingan: 
vulqon 
O'rta 
dengizdagi Vulkano oroli nomidan, 
geyzer 
Islandiyadagi 
Geyzer 
deb 
ataluvchi buloq nomidan, 
karst 
Bolqon yarimorolidagi Karst platosi 
nomidan, meandra Turkiyadagi Menderes daryosi nomidan, 
delta
Nil 
daryosi quyiladigan Delta degan joy nomidan kelib chiqqan. Bu geografik 
nomlar geografik terminlarga aylangan. Ba'zan geografik nomlardan 
butunlay boshqa ma'nodagi so'zlar paydo bo'ladi.
Bolonya, jersi, boston, krepdeshin, paplin 
matolari nomlari joy 
nomlaridan iborat. Bolonya va Paplin Italiyadagi shaharlar, Jersi - Fransiya 
shimolidagi shahar, krepdeshin - Xitoy matosi (krep - mato, shin - Chin) va 
boshqalar. 
Panama 
(bosh kiyim) nomi Panama davlati nomidan, 
olimpiada, 
olimpika 
Gretsiyadagi Olimp tog'i nomidan olingan, g'arbiy Yevropadagi 
Alp tog'lari nomidan 
alpinizm, alpinist, alp o'tloqlari, alp burmalanishi, 
alpid 
kabi so'zlar olingan.
Ayrim geologik davrlar, burmalanishlar, tabiiy hodisalar nomlari ham 
joy nomlaridan olingan. Geologik davrlardan 
kembriy 
Angliyadagi Uels 
viloyatining qadimiy nomi, 
ordovik 
va 
silur 
Angliya janubida yashaydigan 
qabilalar nomi, 
devon 
Angliyadagi graflik, 
perm 
Uraldagi shahar nomi, 
gersin 
Markaziy Yevropadagi tog'lar nomi va h.k. 
Gondvana 
Hindistondagi 
gond 
qabilasi va 
Vand 
rayoni nomidan olingan. Lavrosiyo Kanadadagi 
Lavrentiya va Osiyo nomlaridan kelib chiqqan. 
Bir qancha kimyoviy elementlar joy nomlari bilan ataladi: 
fransiy, 
skandiy, germaniy, yevropiy, poloniy, kaliforniy. 
Ko'pchilik minerallar 
topilgan joyi nomi bilan ataladi: 
azorit, alebastr, amazonit, arogonit, birmit, 
gavanit, labradorit, tanzanit 
va boshqalar. Kichik sayyoralar - asteroidlar 
uchtasi 
Ukraina, Volga, Sumianna 
(Sumi shahri nomidan) deb ataladi.
Ko'pchilik ulug' shaxslarning ismi va taxalluslari ham ular tug'ilgan 
yoki yashagan joylar nomlaridan olingan: Muhammad al Xorazmiy, Ahmad 
al Farg'oniy, Abu Nasr Farobiy, Ahmad Yassaviy, Dehlaviy, Jomiy, 
Sheroziy, Ho'jandiy, Rumiy, Mahmud Torobiy, Muhammad Narshaxiy, 
Rudakiy va boshqalar.
Juda ko'p kemalarga shahar, daryo va boshqa geografik obyektlar 
nomlari qo'yilgan: “Volga”, “Vladivostok”, “Toshkent”, “Gruziya”, “Neva” 
va boshqaar. Avtomobillar, sovuqxonalar, kir yuvish mashinalari, 
radiopriyomnik va boshqalarga ham joy nomlari qo'yilgan. Bulardan boshqa 
ham joy nomlari bilan ataladigan narsalar ko'p. O'zbek tilida joy nomlariga 
bog'liq ravishda vujudga kelgan so'zlar juda ko'p. Chunonchi, 
makkajo'xori,
qo'qon jo'xori, hisori qo'y, angori echki, qorako'l qo'y, shibirg'oni uzumi, 
qurama guruchi, shotut (shom tuti), balx tut, jilon jiyda (Erondagi G'ilon 

---

14
shahri), qirimiska uzum (qirmiz - “qizg'ish” so'zidan), kishmish (Eronga 
qarashli Keshm oroli nomidan), chust do'ppi, baronas, doka, tivit, (Tibet 
so'zidan), iroqi do'ppi, iroqi sovun (Iroq nomidan) 
va h.k.
Mamlakatimizda mahalliy shevalarda joy nomlaridan hosil bo'gan 
juda ko'p so'zlar mavjud. Ularni o'rganish fan oldidagi muhim vazifalardan 
biridir.

---

15