Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

II FƏSIL. DƏRİNİN ANATOMİYA VƏ HİSTOLOGİYASI
Dəri insanın ümumi bədən örtüyünü təşkil edir. Dəridə epidermis, derma və dərialtı 
piy toxuması ayırd olunur ki, onlar morfofunksional vəhdət təşkil edirlər.
Dərinin formalaşması dölün həyatının ilk aylarında iki embrional rüşeymdən - ek-
todermadan və mezodermadan başlanır. Ektodermal rüşeym qatından epidermis forma-
laşır, mezodermal qatdan isə derma və dərialtı piy toxuması əmələ gəlir. Epidermisin 
ultrastrukturu ilk 3-4 həftədə yalnız dəri örtüyünün ayrı-ayrı sahələrində tək silindrik 
hüceyrələrin tək qatı ilə müəyyən olunur və yalnız ovucda və pəncədə (dabanda) iki 
qat aşkar edilir. Embriogenezin 6-7-
ci həftəsində dölü əhatə edən epitel 
qişa iki qatdan təşkil olunur - rüşeym 
(bazal) və periderma. 7 aylığında döl 
ovucda və pəncədə buynuzlaşmış hü-
ceyrələrlə birgə tamamilə formalaşmış 
epidermisin bütün qatlarma malik olur. 
Eyni zamanda bu dövrdə elastik kolla-
gen lifləri, dırnaqlar, tüklər, tük folli-
kulları əmələ gəlir. İlk mərhələdə ha-
mar sərhədə malik olan bazal membran 
aşağıda yerləşmiş dermanm içərisinə 
nüfuz edən sitoplazmatik çıxıntılarm 
yaranması nəticəsində girintili-çıxın-
tılı forma alır. Sonrakı aylarda dərinin 
büoin anatomik tərkib hissələrinin tam 
struktur formalaşması baş verir ki, o da 
çoxsayh fızioloji funksiyaları yerinə 
yetirən və vahid kompleksdən ibarət-
dir. (Şək.)
Ağız boşluğu bətndaxili inkişafın 
2-ci ayında formalaşır. Ağız boşlu-
ğu, dili bürüyən epitel ektodermadan 
əmələ gəlir, əsnək, udlaq nahiyəsi isə 
mezodermal mənşəli epitel ilə örtül-
müşdür. Ağız boşluğunun selikli qişası 
dodaqların birləşmə xəttinə qədər da-
vam edir və nəzərə çarpmadan dodaq-
ların qırmızı haşiyəsinin çoxqatlı yastı 
epitelisinə keçir.
Epidermis (dəriüstlüyü) - dərinin 
xarici çoxqatlı sahəsi olub hüceyrələ-
rin diferensiasiyası mərhələsindən asılı 
olaraq 5 qatı ayırd edilir ki, onlar da 
hüceyrələrin sayı və forması ilə, həm-
Şək.2.1. Dərinin quruluşu
Piy dilimləri
Tər vəzisi
Tükü qaldiran
Buynuz
Malpigi
Bazal
Tər
Piy vəzi
Tükün özeyi
Epidermis
Derma
Dərialtiı piy
Tük follikulu
Qan damarı
Dermal məməcik
Fater-Paçini
cismcikləri
Kollagen liflər
Şək.2.2. Epidermisin bazal qatının keratino-
sitlərinin heterogenliyi sxemi (Lavker R., Sun 
T., 1983). 1- buynuz qatı; 2-dənəli qat; 3- tikanlı 
qat; 4-bazal qat; 5-sitoplazmatik dişcikli kerati-
nositlər; 6-ən dərin epidermal darağın zirvəsin-
də gövdə hüceyrləri (“hamar”); 7- keçid hücey-
rələri; postmitotik hüceyrələr.

---

10
çinin funksional xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Epidermisin əsasını bazal və ya rüşeym qatı 
təşkil edir (stratum germinativum), onun ardınca tikanlı (stratum spinosum), dənəli hü-
ceyrələr qatı (stratum granulosum), parlaq (stratum lucidum) və buynuz (stratum cor-
neum) qatı gəlir.
Bilavasitə derma ilə sərhəddə prizmatik silindr hüceyrələrindən ibarət təksıralı bazal 
(rüşeym) qatı ayırd olunur ki, o da bazal membranm üzərində yerləşir. Bazal membran 
bu hücyerələrin aşağı səthinin kökvari çıxmtıları sayəsində əmələ gəlir. O, epidermisin 
derma ilə sıx əlaqəsini təmin edir.
Bazal qatın keratinositləri funksional olaraqmitotik proses
vəziyyətindədir, ona görə də onların hüceyrələrinm sitoplazmasında çoxlu miqdarda 
DNT və RNT-tərkibli struktur birləşmələri, ribosom və mitoxondrilər vardır. Bazal qatın 
keratinositlərinin mitotik aktivliyi epidermisin yuxarıda yerləşmiş strukturlarınm forma-
laşmasını təmin edir. Bazal qatın hüceyrələri arasında melanin piqmentini əmələ gətirən 
melanositlər, ağ çıxmtılı epidermositlər (Langerhans hüceyrələri) və hissi hüceyrələr 
(Merkel hüceyrələri) yerləşir. Langerhans hüceyrələrinin səthində immun cavabın ilkin 
mərhələsində iştirak edən HLA-Dr-molekullar vardır. Onların sitoplazmasında adeno-
zintrifosfataza, qələvi və turş fosfataza, xolinesteraza fermenti aşkar edilir. Sitoplazmada 
mitoxondrilərdən başqa Holci kompleksi, ribosomlar, vakuollar da vardır.
Bazal qatın üzərində tikanlı epidermositlər qatı yerləşmişdir ki, o da çoxsayh sitop-
lazmatik çıxıntıları olan 3-8 sıra hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Daha möhkəm hü-
ceyrəarası əlaqəni desmosomlar yaradır (desmos - birləşmə, soma - cisim) ki, onlarda