Biologik faol moddalar olish texnologiyasi

 
Mavzu: Hayvonlardan olinadiga mahsulotlarni tahlil qilish.
Lipidlar hayvon va 0‘simlik to'qimalari tarkibidagi organic birikmalar, asosan 
triglitseridlar, ya’ni glitserinning murakkab efirlari bilan turli yog‘ kislotalaridan iborat. Yog‘ 
tarkibida triglitseridlardan tashqari biologik faol moddalar: fosfotidlar, stearinlar, vitaminlar 
bo‘ladi. Turli triglitseridlar aralashmasi neytral yog'lardir. Yog‘ va yog‘simon moddalar 
yig‘indisi, odatda, lipidlarni tashkil etadi. Odam va hayvonlarda yog‘ning ko‘p qismi teri osti 
kletchatkalar va charvi, ichak tutqich, qorin pardasi osti bo'shlig'idagi yog‘ to'qimalarida, 
shuningdek muskul to'qimasi, jigar va boshqa a’zolarda bo'ladi. O'simliklarda yog' asosan, 
urug'ida to'planadi. Yog' organizm hayot faoliyatida juda muhim ahamiyatga ega, u 
uglevodlar bilan birga organizmda energiya manbayi hisoblanadi. Jumladan yog' 
organizmdagi moddalar energiya almashinuvida qatnashadi. Tabiiy yog‘ tarkibida kimyoviy 
xossalaming bir-biridan farqlaydigan 60 dan ortiq yog‘ kislotalar bo'ladi. Kimyoviy 
xossalarga ko'ra yog' kislotalari to'yingan va to'yinmagan yog' kislotalariga qarab yog'ni uch 
guruhga bo'lish mumkin.
1. O'simlik moylari, bular kungaboqar, soya, makkajo'xori,zig'ir, paxta moyi.
2. G‘oz va tovuq yog‘i.
3. Qo'y va mol yog'i, sariyog' va boshqa sut yog'lari.
Bundan tashqari, yog'ning biologik qiymati tarkibida yog'simon moddalar — 
fosfotidlar, sterinlar va vitaminlami borligiga bog'liq. Yog'ning kalloriyaligi juda yuqori, u 
oqsil va uglevodlarga nisbatan ikki barobar ko'proq issiqlik beradi. O'rta yoshdagi 
kishilarning yog'ga nisbatan sutkalik ehtiyoji me’yori 80—100 g, ya’ni 70% hayvon yog'i, 
30% esa o'simlik moyi bo'lgani ma’qul, 1 g yog' 9,3 kkal energiya beradi. Sariyog' tarkibida 

---

A, D2, E vitaminlar, fosfatidlar va almashtirib bo'lmaydigan yog' kislotalari ko'p 95% yaxshi 
hazm bo'ladi. 0 ‘ta to'yinmagan yog‘ kislotalari tarkibida ikkita, uchta va undan ortiq qo‘sh 
bog‘i bo'lgan yog‘ kislotalarining biologik ahamiyati ayniqsa katta. Bular linol, linolen va 
araxid yog‘ kislotalaridir. O'ta to‘yinmagan yog‘ kislotalari jigar, miya, yurak va jinsiy 
bezlarida ko‘proq. Tarkibida araxid kislotaning ko‘pligi bilan bog‘liq moyi boshqa yog‘lardan 
farq qiladi. 0 ‘ta to ‘yinmagan yog‘ kislotalari xolesterinni organizmda oson eruvchi 
birikmaga aylantirib yuborish xususiyatiga ega. Bu xususiyati ateroskleroz kasalligining 
oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Yog‘ almashuvi me’da-ichak yo‘lida bo'ladigan 
parchalanishdan boshlanadi. Yog' awal emulsiyalanadi, yog‘ zarralari suv fazasida mayda 
tomchilarga bo'linadi. 0 4 , kislota va uning tuzlari yog'ni parchalashda katta rol o'ynaydi. 
Ingichka ichak shilliq pardalarida yog'ning yog' kislotalari va glitserindan uzluksiz 
sintezlanish sodir bo'ladi. Kolit, dizenteriya va ingichka ich ak n in g boshqa k a sa llik la rid a 
yog' va unda eriydigan vitaminlaming so'rilishi buziladi. Me’da osti bezi kasallanganda yog' 
hazm bo'lmaydi. Yog' almashinuvi uglevodlar almashinuvi bilan chambarchas bog'liq.
Odam tanasi tarkibida normal 15% yog' bo'ladi, lekin ba’zida 50% gacha bo'ladi. 
Bunda yog' bosish kasalligi ko'p uchraydi. Lipidlaming almashinuvida qatnashuvchi 
fermentlar faolligining buzilishini o'rganish yog' almashinuvi bilan bog'liq bo'lgan 
kasalliklami davolashning yangicha ilmiy tadbirlarini ishlab chiqarishga imkon beradi. 
Lipidlar asosan efirda, atsetonda, xloroformda va benzol erituvchilarida yaxshi erish 
xususiyatiga ega: — yog' kislotalari, tuzilishi jihatidan eng sodda lipidlardir. Ular organizmda 
asosan boshqa lipidlar parchalanishi.yoki sintezida hosil bo'ladigan oraliq mahsulotlardir; — 
yog'lar asosan rezerv energetik material vazifasini bajaradi. Ovqat lipidlari (taxminan 99 %) 
yog'lardan iboratdir; — fosfolipidlar bilan glikolipidlar, ya’ni murakkab lipidlar — hujayra 
membranalarining eng muhim tarkibiy qismilaridir; 139 — steroidlar — bulaming hammadan 
ko‘p tarqalgan vakili xolesterindir. U hujayra membranalari tarkibiga struktura elementi bo'lib 
kiradi, shuningdek bir qancha steroidlar — o't kislotalari, steroid gormonlari, D3 vitamin 
o'tmishdoshi bo'lib xizmat qiladi. Yog' bosishi, o't-tosh kasalligi, ateroskleroz singari bir 
qancha patologik holatlar lipidlar almashinuvining izdan chiqishiga bog'liqdir. Lipidlaming 
termoizolatsiya xususiyati, ya’ni organizmni issiq saqlashi asosan dengiz va boshqa 
hayvonlaming himoya funksiyasini bajaradi. Ulaming ustki yog' qatlami turli xil 
shkastlanishidan va terini yog'lab turish xususiyatiga ega. Odam lipidlarida turli tuman yog' 
kislotalari bo'ladi: bularga oleinat kislota 55 %, palmitinat kislota 20 % , linolat kislota 10 % 
va boshqalar kiradi. Organizm yog' kislotalarining manbayi bo'lib, ovqat lipidlari, ya’ni 
yog'lar va uglevodlardan sintezlanadigan yog' kislotalari xizmat qiladi. Yog' kislotalari asosan 
3 yo'nalishda sarflanadi: 
1 Rezerv yog'lar tarkibiga qo'shiladi. 
2. Murakkab lipidlar, ya’ni fosfolipidlar tarkibiga qo'shiladi.
3. Uglerod dioksidi va suvgacha oksidlanib, energiyasidan ATF sintezi uchun 
foydalaniladi.
Qonda yog' to'qimasi triasilglitserinlari gidrolizida hosil bo'ladigan yog' kislotalari 
(albuminlar bilan birikkan holda) aylanib yuradi. Yog'lar inson organizmining asosiy oziq 
moddalaming bir guruhidir. Yog'larga bo'lgan sutkalik ehtiyoji 80—100 g ni tashkil etadi va 
energiyaga bo'lgan organizm ehtiyojining 50 % gacha bo'lgan qismini ta’minlab beradi. O'n 
ikki barmoq ichakka yog'larni hazm qilish uchun zarur bo'lgan o't va me’da osti bezi shirasi 
tushib turadi. Me’da osti bezi shirasida triatsil glitserinlardagi murakkab efir bog'ini 
gidrolizlaydigan lipaza bo'ladi. Yog' tarkibida yog' kislotalar, jumladan glikoxolat va 
tauroxolat kislotalar bo'ladi. Yog'laming emulsiyalanishi va fazalari bo'linib turadigan yuzani 
kengaytiradi. Lipaza mitsellalar yuzasiga adsorbsiyalanadi, yog' ham shu yerda gidrolizga 
uchraydi. Lipaza ta’sirida yog' kislotalar triatsilglitserindan birma-bir awal 2-uglerodli 
atomlaridan, keyin 3-uglerodli atomidan ajralib chiqa boshlaydi. Yog‘ kislotalari 
diatsilglitserinlar va monoatsilglitserinlar ham emulsiyalovchi ta’sirga ega. Hazm davomida 
hosil bo'lgan mahsulot - laming hammasi hujayralargaso‘riladi. So‘rilish ham o't kislotalari 

---

ishtirokida boradi. 0 4 kislotalari yog' kislotalari bilan ichak shilliq pardasi hujayralariga 
o'tadigan mitsellalami hosil qiladi. Ichak shilliq pardasi hujayralarida o't kislotalari qonga, 
qon bilan esa jigarga o'tadi va o't hosil bo'lishida yana ishtirok etadi. O't hosil bo'lishi yoki o't 
ajralib chiqishi buzilgan mahallarda, ya’ni o't yo'lida o't toshi yoki o'sma bilan tiqilib 
qolganligi tufayli yog'laming hazm bo'lishi va gidroliz mahsulotlaming so'rilishi 
yomonlashadi va yog'laming anchagina qismi axlat bilan birga chiqib turadi. Bunda yog'da 
eriydigan vitaminlar so'rilmay gipovitaminozga olib keladi. Ovqat bilan birga kiradigan 
uglevodlaming bir qismi jigar va muskullardagi glikogen zaxiralarini asliga keltirish uchun 
keragidan ortiqcha bo'lsa, organizmda yog'larga aylanadi. Yog'lar yog' to'qimasining 
ixtisoslashgan alohida hujayralarida, ya’ni lipositlarda to'planib boradi. Yog' hujayrasi 
hajmining ko'p qismini yupqa sitoplazma qatlami bilan o'ralib turadigan yog' tomchisi tashkil 
etadi. Ovqat bilan kiradigan va jigarda sintezlanadigan yog'laming ko'p qismi yog' to'qimasida 
to'planib boorish bosqichidan o'tadi. O'rta vazndagi odamda yog'lar tana massasini ng 
taxminan 15 % ni tashkil etadi. Ochlik vaqtida bu zaxira 5—7 hafta davomida sarflanadi. 
Organizmda yog' bosishining sababi iste’mol qilinadigan ovqat miqdori bilan energiya 
sarflarining bir-biriga to'g'ri kelmay qolishidir. Organizmdaga barcha steroidlarning asosiy 
qismi xolesterin ulushiga to'g'ri keladi. Odam to'qimalarida 140 g atrofida xolesterin bor. 
Xolesterinning ko'p qismi, taxminan 80 % jigarda sintezlanadi. Odam organizmida bir kecha-
kunduzda sintezlanadigan xolesterinning umumiy miqdori 1 g ga boradi. Biokimyoviy 
jihatdan olganda aterosklerozning asosiy ifodasi arteriyalar devorlarida xolesterin to'planib, 
o'tirib qolishidir. Aterosklerozning eng xavfli va ko'p uchrab turadigan asorati yurak ishemiya 
kasalligi, miokard infarkti, insult va boshqalar. Ulaming asoratlari, o'lim sabablari orasida 
dastlabki o'rinlarning birini egallaydi.