Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov
Dövlət gücünün beynəlxalq münasibətlərdə sülhün
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
306 Dövlət gücünün beynəlxalq münasibətlərdə sülhün təmin edilməsində əhəmiyyəti Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin özləri iştirak etdiyindən, beynəlxalq siyasi hərəkətlərə xas olan və tənzimləmə obyekti olan rəqabəti, balanslaşdırmanı, tənzimləmə proseslərini, bu baxımdan inkişaf proseslərini, həmçinin münaqişə və böhranların meydana gəlməsini şərtləndirən şəraitlərin formalaşması proseslərini də məhz onların özləri həyata keçirirlər. Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin fəaliyyətləri zamanı maraqlar arasında uyğunluq, oxşarlıq, paralellik və ziddiyyətlər mövcud olur. Beynəlxalq münasibətlərin regional və qlobal səviyyədə tənzimlənməsi prosesləri müqayisə baxımından daha çox böyük gücə və potensiala sahib olan dövlətlər tərəfindən həyata keçirilir. Böyük güclər (güc mərkəzləri olan ittifaqlar) bir tərəfdən beynəlxalq siyasətin müstəvisində ağırlıq mərkəzlərini yaradırlarsa, digər tərəfdən də bu ağırlıq mərkəzləri (potensialı özündə əks etdirən geosiyasi mərkəzlər) hesabına həmin məkanlarda nəzarət funksiyası yerinə yetirirlər. Beynəlxalq münasibələrin tənzimlənməsi bu münasibətləri tənzim edən güclər arasında da təsnifatı meydana gətirir. Böyük güclər kiçik güclər üzərində (kiçik dövlətlər üzərində) “nəzarətedici” funksiya yerinə yetirərək mühüm funksional əhəmiyyət kəsb edirlər və böyük dövlətlərin gücləri və onların ümumdünyaya nəzarətləri, eləcə də beynəlxalq vəziyyətlərə dair müşahidələri orta və kiçik dövlətlər üçün bir üst nəzarət funksiyasını həyata keçirmək kimi məna verir. Dövlətlər arasında olan əlaqələr və dövlətlərin müxtəlif güclərə malik olmaları təbii ki, beynəlxalq əlaqələrdə müəyyən iyerarxik qaydaları əmələ gətirir. Dövlətlər arasında olan qaydalar isə beynəlxalq hüquq qaydalarıdır ki, bu qaydalar da 307 iyerarxiyanın əmələ gəlməsini “kölgəli” formada təmin edir. Böyük dövlətlər kiçik dövlətləri müəyyən sahələr üzrə qruplaşdırmağa çalışırlar və öz potensiallarından istifadə edərək kiçik dövlətlərin resurslarına və sistemlərinə birbaşa və dolayı yollarla nəzarət imkanları (nəzarət çıxışları) əldə edirlər. Böyük dövlətlər böyük güc vasitəsilə (beynəlxalq hüququ da bir qayda və vasitə kimi istifadə edərək) kiçik dövlətlərin daxili və xarici siyasətlərinə nəzarət imkanları əldə edirlər. Buna beynəlxalq münasibətlərdə nəzarət strategiyası və taktikası kimi də ad vermək olar. Dövlətlər qruplaşma proseslərinin özlərini də “sülh çətirləri” altında (razılıq prinsiplərinə uyğun olaraq) həyata keçirməyə can atırlar. Sülh maraqların zaman və şəbəkəli trayektoriyalar üzrə meydana gələn xüsusiyyətlərinin və vəziyyətlərinin tənzim olunmasının həyata keçirilməsində istiqamət kimi əhəmiyyət kəsb edir. Böyük dövlətlər beynəlxalq aləmdə regional və qlobal miqyasda sülhü təmin etmək üçün təşkilatları ona görə yaradırlar ki, birincisi, digər dövlətlərin hərəkətlərinə birbaşa və dolayı yollarla nəzarət imkanları əldə etsinlər, ikincisi isə həmin dövlətlərin coğrafi və siyasi resurslarından istifadə edərək, onları cəmləşdirərək böyük potensiala sahib olsunlar və bu potensialı (müdafiə və güclənmək məqsədilə) regional və qlobal rəqabətdə istifadə etsinlər. Dövlətlər başlıca olaraq sülh şəraitində özlərinin hüquqlarını təmin etməyə çalışırlar. Ona görə ki, münaqişə, böhran, müharibə və digər bu kimi beynəlxalq gərginliklər dövlətlərin geosiyasi maraqlarının təmin olunmasında müəyyən maneələri törədirlər. Maraqların təmin olunması üçün sabit sistemin fəaliyyətini korlayırlar. Dövlətlər bu baxımdan maneələrsiz, sabit şəraitdə maraqların tənzim olunmasında maraq nümayiş etdirirlər. Beynəlxalq münasibətlərin yaradılmasının başlıca qayəsi (məramı, 308 məqsədi) də məhz sülh və sabitlik əsasında münasibələrin və əlaqələrin vəhdətini təşkil etməkdən ibarətdir. Dövlətlərin maraqlarının maneəsiz şəraitdə təmin olunmasında beynəlxalq tənzimləyici qaydalara olaraq beynəlxalq hüquq normaları çıxış edir. Beynəlxalq hüquq normaları həm universal, həm də konkret sahələri tənzim edən xassəyə malik olur. Beynəlxalq hüquq normaları beynəlxalq münasibətlərin sahələri kimi kompleks xarakterə malik olur. Beynəlxalq hüquq normaları həm tənzimedici, qruplaşdırıcı, sahələrə ayırıcı vasitələr kimi əhəmiyyət kəsb edir, həm də münasibətləri tənzim edən əsas istiqamətləri və qaydaları (davranış hədlərini, hərəkətlər qaydalarını və istiqamətlərini) meydana gətirir. Beynəlxalq hüquq normalarının böyük dövlətlər tərəfindən vahid qaydalar kimi qəbul edilməsi təbii ki, dövlətlərin beynəlxalq maraqlarına xidmət edir. Dövlətlər arasında beynəlxalq hüququn lazımi anlarda qəbul olunması və beynəlxalq hüquqa lazımi anlarda əməl edilməsi dövlətin geosiyasi maraqlarının təmin olunmasında sülh amilini əsas götürməsindən irəli gəlir. Dövlətlər həm də ehtiyat etdiklərindən və aralarında qarşılaşmanın baş verməməsi üçün büynəlxalq qaydalar olaraq hüquq normalarını qəbul edirlər. Beynəlxalq əlaqələrdə və münsibətlərdə sülh dövlətlər üçün ona görə lazımdır ki, sabit şəraitdə və dinc yollarla öz geosiyasi maraqlarını təmin edə bilsinlər, eləcə də geosiyasi maraqlarını böyütmək imkanlarına sahib olsunlar. Beynəlxalq sülh şəraitinin mövcudluğu da dövlətlərin maraqlarını təmin etmək baxımından kompleksliliyi müəyyən etməkdən və təmin etməkdən ibarətdir. Dövlətlər sülhün təmin olunması üçün həm qruplaşmanı yaradırlar (birliklər, ittifaqlar, digər təşkilatlar), həm də kompleks olaraq sülhün təmin olunması siyasətini həyata keçirirlər. Dövətlər sülhdən və müdafiə olunmaq amilindən istifadə edərək müəyyən qruplar üzərində öz şəbəkəli maraqlarının təmin edilməsi siyasətini həyata 309 keçirirlər. Sülh müdafiə üçün mütləq bir şəraitə və vəziyyətə çevrilir, eləcə də sülhdən möhkəmlənmək üçün bir amil kimi istifadə edirlər. Beynəlxalq münasibətlərdə sülh trayektoriyaları şəbəkələri meydana gəlir. Sülh trayektoriyaları şəbəkələri də beynəlxalq münasibətlərin sabitləşməsi və inkişafı üçün şərait yaradır. Məsələn, Qərbi Avropada XX əsrin ikinci yarısından etibarən bərqərar olan sülh şəraiti vahid Avropa regionunun formalaşması (burada ittifaqın və birliyin meydana gəlməsi) və inkişafı üçün trayektorik zəmin yaratmış oldu. Beynəlxalq münasibətlərdə sahəsində güc (burada vahid güc) qurumu ona görə sülhün təmin olunmasında yaxından iştirak edir ki, bu qurumlar iştirakçı dövlətlərin müəyyən zamanlarda maraqlarının “şişməsi”nin qarşısını alır. Məsələn, 1991-ci ildə birinici ABŞ-İraq müharibəsində əvvəlcə Küveyti işğal etmiş İraq qoşunları bu dövlətin ərazisindən çıxarıldı. Böyük dövlətlər böyük resurslardan istifadə edərək, kiçik resursları həm qidalandırır, həm də bu resursların həddən artıq kənara yayılmalarının qarşısı alınır. Böyük güclər resursların nisbi tarazlıq əsasında paylanması üçün tarazlı şəraitin yaradılmasının əsaslarını təşkil edir. Dövlət gücünün beynəlxalq aləmdə sülhün təmin edilməsindəki əhəmiyyətini aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək olar: -dövlətlərin gücləri regionlardakı münaqişələrin həlli üçün təsiredici əhəmiyyət kəsb edir; -dövlətlərin gücü münaqişə tərəflərinə təzyiq üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir; -dövlətlərin gücünün böyüklüyü münaqişələrin təkrar baş verməsinin qarşısını alır; -dövlətlərin gücləri münaqişələr üzərində təzyiqləri meydana gətirir ki, bu da nəticədə münaqişələrin həll 310 olunmasında tərəflər arasında razılıqların ortaya çıxmasını təmin edir; -dövlətlərin böyük gücləri beynəlxalq münasibətlərdə ümumi nəzarət prinsiplərini yaratdığına görə, münaqişələr üzərində də nəzarəti ortaya çıəxarır və s. 311 NƏTİCƏ: Müasir dövrdə və postmodernizmdə beynəlxalq münasibət- lərin başlıca məqsədi rəngarəngliyi qorumaq və birgə (vahid qaydada) inkişaf etməkdən ibarətdir. Eyni zamanda vahid inkişaf xəttində birliyi, birgə iştirakı təmin etmək də başlıca məqsəddir. Bu məqsədlərə çatmaq üçün vəzifələr müəyyən olunur. Vəzifələr sülhü yaratmaq və inkişafı təmin etmək üçün müəyyən yolları və istiqamətləri təşkil etməkdən ibarətdir. Vəzifələr xarici siyasət istiqamətlərini meydana gətirir. Beynəlxalq münasibətlər sahəsində dövlətin hüquqlarını icra etməsi və hüquqlarının qorunması elə insan hüquqlarının təmin olunması və qorunması deməkdir. Beynəlxalq münasibətlərin özü xarici siyasət aktlarının əks olunduğu sahələr olaraq bir bütöv və üst anlayışı meydana gətirir. Bu anlayış həm də xarici siyasətin istiqamətləndirilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlxalq münasibətlər dövlətlər arasında sabit şəraitdə inkişafın şərtlərini meydana gətirən əsas sahə və istiqamətlərdən ibarət olan kompleksi yaradır. Beynəlxalq münasibətlər dövlətlərə öz xarici siyasətlərini qaydalara və ölçülərə tabe etdirərək hərəkət etməyə vadar edir. Beynəlxalq münasibətlər dövlətlər üçün “beynəlxalq sferada hərənin öz payı və yeri” prinsiplərinin formalaşmasını zəruri edir. Beynəlxalq münasibətlərin tənzim olunmasını dövlətlər özləri müəyyən edirlər və bu tənzimləmə də dövlətlərin maraqlarına xidmət edir. Tənzimləmə böyük və kiçik güclər arasında “qoruyucu” vasitələri meydana gətirir və qoruyucu vasitələr olaraq dövlətlərin münasibətləri arasında müəyyən sədləri yaradır. Beynəlxalq münasibətlər sferası “dövlətlərin beynəlxalq çəkiləri” anlayışını ortaya çıxarır və dövlətləri öz sərhədləri (burada güclərinə uyğun olan hərəkət) daxilində hərəkət etməyə vadar edir. Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin güclərinə görə təsnif olunmalarının əhəmiyyəti ondan ibarət olur ki, burada böyük dövlətlərin orta 312 və kiçik dövlətlər üzərində real imkanlar çərçivəsində nəzarətini yaradır. Bu nəzarət (həm də qarşılıqlı nəzarət) dövlətləri öz hərəkətlərini ölçüb-biçməyə məcbur edir. Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin güclərinə görə təsnifatı təbii ki, real münasibətlər və əlaqələr qaydalarını ortaya çıxarır. Dövlətlər arasında baş verən rəqabət bir növ dövlətlər arasında həm də çəkişmə prinsipini zəruri edir və dövlətlər inkişafa məruz qalırlar. Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin güclərinə görə təsnifatı amili təbii olaraq meydana gəlir və real gerçəkliyi əks etdirir. Böyük dövlətlərin qlobal miqyaslı fəaliyyətləri təbii ki, qlobal tənzimləməni yaradır və böyük problemlərin həllinə onların diqqətini yönəldir. Təbii ki, dövlətlərin güclərinə görə təsnifatı və güclərinə görə iştirakı nəzəri əhəmiyyət kəsb edən mövcud beynəlxalq hüquqla ziddiyyət kəsb edir. Beynəlxalq hüquq bütün dövlətlər arasında münasibətlərin yaradılmasının və tənzim olunmasının vahid məzmununu ortaya çıxarır. Beynəlxalq qlobal güclər beynəlxalq aləmdə sülh vəziyyətinin davamlılığını təmin edir və tərəflər arasında sərhədli vəziyyətlərin ortaya çıxması üçün şərait yaradır. Sülhün özü həm təmin olunmadan, həm də qorxu (ehtiyat) amilindən təmin olunan bir vəziyyətə çevrilir. Sülh razılığın və qarşılıqlı qənaətin əsaslarını yaradır. 313 İstifadə olunmuş mənbə və ədəbiyyat: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, “Biznes xəbərləri” qəzeti-2012, 64 səh.; AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ XARİCİ İŞLƏR NAZİRLİYİ HAQQINDA Ə S A S N A M Ə. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 yanvar 2004-cü il tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuşdur. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” inkişaf konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012- ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir; Diplomatik əlaqələr haqqında 1961-ci il 18 aprel tarixli Vyana Konvensiyası; Diplomatik xidmət haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu http://www.rusum.az/laws/law_953106246_7974.pdf; Azərbaycan Respublikasının Konsulluğu haqqında Əsasnamə http://www.mfa.gov.az/index.php?option=com_content&tas k=view&id=28&Itemid=40; Lətif Hüseynov. Beynəlxalq hüququn anlayışı və təbiəti. http://www.diplomatiya.az/index.php?option=com_content &view=article&id=155:beynlxalq-hueququn-anlay-v- tbiti&catid=49:nezeriyye&itemid=95; “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu” I Fəsil. Maddə 4.; 314 “Qadınlara qarşı zorakılığın və məişət zorakılığının qarşısının alınması və onlarla mübarizə haqqında Avropa Şurasının Konvensiyası” I Fəsil, Maddə 3-Anlayışlar bölməsi. “Zorakılıqdan azad qadınlar” Parlament şəbəkəsi. Parlament üzvləri üçün stolüstü kitab. “Qadınlara qarşı zorakılığın və məişət zorakılığının qarşısının alınması və onlarla mübarizə haqqında Avropa Şurasının Konvensiyası” (İstanbul Konvensiyası); ANS TV “Xəbərlər” informasiya proqramı, 21 mart 2013-cü il. 21°°; Məşhur Milyarder sərvətini kasıblara verdi. “Kaspi” qəzeti, №034(2888); “Sabahısı gün Rusiya rəsmən İsveçə müharibə elan etdi”.-Tarix 15.11.2012. http://qafqazinfo.az/site%E2%80%9CSABAHISI_G%C3 %9CN_RUSİYA_R%C6%8FSM%C6%8FN_%C4%B0S VE%C3%87%C6%8F_M%C3%87%C6%8F%_M%C3 %9CHARIB%C6%8F- ELAN_ETDI%E2%80%9D__TARİX_-29567-xeber.html; İ. Çeller. Avropa İttifaqı Parlamentində Almaniyanı təmsil edən deputat. «МИР» telekanalı MTRK, 31 may 2013, 21ºº-22ºº; Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, təkliflər, proqnozlar) elmi və elmi- publisistik məqalələr toplusu. II CİLD, Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s.; Nəsibov E.M. “Siyasətin tərkib hissələrinin hərəkət xüsusiyyətləri”, Bakı-“Elm və Təhsil”-2010. 116 s.; 315 E.M. Nəsibov. Gələcək dünya düzəni və geosiyasi mənzərə. Siyasi proqnozların əsasları. Ümumi hissə. I kitab. “Elm və təhsil ” nəşriyyatı, Bakı-2013, 544 səh.; Rusiya özünün rəqibi kimi yenə də Qərbi və ABŞ-ı görür. Rusiyanın yeni xarici siyasət konsepsiyası əsas müddəalar. http://newtimes.az/az/politics/1465/#.UUBx2xen3v0. 12 mart 2013- Newtimes.az; Александр Дугин. Д80 Основы геополитики. Геополитические будущее России. Мыслить Пространством-Изд.4-е, Москва, «АРКТОГЕЯ-центр», 2000-928 стр., səh. 65; П.А.Цыганков. Политическая социология международных отношений. Международные отношения как особый род общественных отношений. Понятие и критерии международных отношений. http://www.society.polbu.ru/tsygankov_sociology/ch07_i.html; Вне́шняя поли́тика (внешние сношения государства ) — http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BD%D0%B5 %D1%88%D0%BD%D1%8F%D1%8F_%D0%BF%D0 %BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA% D0%B0; Венская Конвенция о праве международных договоров 23 мая 1969 года. Действующее международное право. В трех томах. Том первый. Составители проф. Ю.М.Колосов и проф. Э.С.Кривчикова. М.: Издательство Московского независимого института международного права, 1996.- 864 с. ss.343-372; 316 Венская Конвенция о консульских сношениях и факультативные протоколы 24 апреля 1963 года. Действующее международное право. В трех томах. Том первый. Составители проф. Ю.М.Колосов и проф. Э.С.Кривчикова. М.: Издательство Московского независимого института международного права, 1996.- 864 с. ss.528-562; Венская Конвенция о праве договоров между государствами и международными организациями или между международными организациями 21 марта 1986 года. Действующее международное право. В трех томах. Том первый. Составители проф. Ю.М.Колосов и проф. Э.С.Кривчикова. М.: Издательство Московского независимого института международного права, 1996.- 864 с. ss.372-409; Конвенция о специальных миссиях и факультативный протокол. 8 декабря 1969 года. Действующее международное право. В трех томах. Том первый. Составители проф. Ю.М.Колосов и проф. Э.С.Кривчикова. М.: Издательство Московского независимого института международного права, 1996.- 864 с. ss.562-582; Венская Конвенция о представительстве государств в их отношениях с международными организациями универсального характера 14 марта 1975 года. Действующее международное право. В трех томах. Том первый. Составители проф. Ю.М.Колосов и проф. Э.С.Кривчикова. М.: Издательство Московского независимого института международного права, 1996.- 864 с. ss.582-615; 317 Жизнь после нефти. «Российская Газета»; 22.02.2013; №309 (6015); www.rg.ru.; ПОВЕРЕННЫЙ В ДЕЛАХ http://www.navoprosotveta.net/17/17_2981.htm ВРЕМЕННЫЙ ПОВЕРЕННЫЙ В ДЕЛАХ. http://dic.academic.ru/dic.nsf/lower/13822; Поверенный в делах. Начальный вариант статьи, взят из Большого энциклопедического словаря Брокгауза Ф.А., Ефрона И.А. http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/007/121/; Уткин. А.И. Единственная сверхдержава. М. Алгоритм, 2003, -576 с., səh. 50; Prof. Dr. Fahir Armaoğlu. 20.YÜZYIL SİYASİ TARİHİ 1914-1980 Cilt: I Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 1994; Справочник НАТО. Юбилейное издание к пятидесятой годовщине НАТО. Отдел информации и прессы. Брюссель 1988. NАТО-1110 Brussels, Belgium 1998-1999 Second Reprint; ДОГОВОР об окончательном урегулировании в отношений Германии. 12 сентября 1990 г. Действующее международное право. В трех томах. Том Первый. Составители проф. Ю.М. Колосов и проф. Э.С. Кривчикова. Москва. Издательство Московского независимого института международного права. 1996. səh.. 153-158; 318 Парижская Хартия для новой Европы. 21 ноября. 1990 г. Париж. Действующее международное право. В трех томах. Том Первый. Составители проф. Ю.М. Колосов и проф. Э.С. Кривчикова. Москва. Издательство Московского независимого института международного права. 1996. səh.. 42-54; Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами безопасности этой страны. http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china geopolitical/RU/index.htm; Роман Маркелов. Еврокомиссия предсказала рост экономики РФ на 3,3 процента в 2013 году. http://www.rg.ru/2013/05/03prognoz-site-anons.html 319 ELŞƏN MISIR OĞLU NƏSIBOV BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR VƏ DÖVLƏTLƏRİN GÜCLƏRİNƏ GÖRƏ TƏSNİF OLUNMALARININ ƏSASLARI (qlobal və regional miqyasda sülhün təmin edilməsində dövlət gücünün rolu-təsiredici amil kimi) 320 Kağız formatı 60x84 1 / 16 . Ş.ç.v. 20. Tiraj 300. Sifariş 68. «Елм вя Тящсил» няшриййат-полиграфийа мцяссисяси Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|