Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov
(şaxələnən) təmin etsin. Bu nöqteyi-nəzərdən dövlətin “dövlət”
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
(şaxələnən) təmin etsin. Bu nöqteyi-nəzərdən dövlətin “dövlət” məzmununa (əvvəlcə qeyd olunduğu kimi, burada həm də dövlət hakimiyyətini dövləti təmsil etməsi zamanı) həm də daxildə və xaricdə münasibətləri təşkil etmək, tənzimləmək və maraqları təmin etmək aiddir. Eyni və oxşar məzmunlu əsaslarla (ərazi, əhali, hakimiyyət, dövlət mülkiyyəti-burada həm də şəxslərin şəxsi mülkiyyətləri; dövlət rəmzləri-gerb, bayraq, himn; atributları - milli pul vahidi, hakimiyyəti- idarəetmə aparatı) mövcud olan siyasi birləşmələri-vəhdətdən meydana gələn kompleksi ümumi anlayış, ümumi məfhum olaraq “dövlət” adlandırırıq. (Qeyd: dövlət və özəl mülkiyyət dedikdə, bu bölgüyə mütləq ölçülərlə yanaşı, həm də şərti aspektlərdən yanaşmaq lazımdır. Rəsmi-hüquqi anlamda dövlət mülkiyyəti tərəflərə mənsub olmaq baxımından dövlətə aid edilən mülkiyyət kimi başa düşülür və onun üzərində dövlətin, yəni dövlət hakimiyyətinin, sərəncam vermək hüququ qəbul olunur. Dövlətin mülkiyyətinə həm də vətəndaşların (fiziki və hüquqi şəxslərin) malik olduqları özəl mülkiyyəti aid etmək olar. Çünki vətəndaş dövlətin daxilindədir. Geniş anlamda düşündükdə, dərk edə bilmək olur ki, dövlət mülkiyyəti və vətəndaş mülkiyyətindən ibarət olan dövlətin mülkiyyəti əslində elə vətəndaşların fərdi və ümumi qaydada istifadə etdikləri mülkiyyətdir və onlara məxsusdur). Bu baxımdan da bu birliklər, yəni dövlətlər beynəlxalq sferada (regional və regiondan kənar məkanlar üzrə) öz aralarında münasibətləri tənzim etmək və 13 ayrı-ayrı sahələr üzrə əlaqələri qurmaq üçün, hərəkətləri qaydalara salmaq və istiqamətləndirmək naminə vahid normalar yaradırlar, onlara əməl edirlər, normaların icrasını təmin edirlər. Dövlət nizamlı və sistemli bir quruluş olduğundan onun fəaliyyəti və digər dövlətlərlə əlaqələri də nizamlı olaraq həyata keçirilir. Nizam dövlət fəaliyyətinin mahiyyətindədir və onu gerçəkdə aşkarlayan vəziyyət və vasitədir. Bu baxımdan da hüquq normaları nizamasalma vasitələri olaraq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hüquq normaları insanların təbii hüquqlarını (insanların yaşlarından, əmək və fiziki, eləcə də əqli qabiliyyətlərindən, həmçinin fəaliyyətindən asılı olaraq bütün sahələrdə) təsbit etmək üsulu ilə tanıyır, qoruyur və təbii hüquqları yerinə yetirmək üçün onlara hərəkətlər etmək hüququ və səlahiyyəti verir. (Qeyd: dövlətlər vahid qurumlar olduğundan və vahid məzmunlu siyasəti həyata keçirdiklərindən, öz aralarında siyasət sahəsində biliklər əldə etmək naminə təcrübə mübadilələri həyata keçirirlər. Siyasətin istiqamətlərini öyrənmək üçün beynəl- xalq təcrübələrdən istifadə olunur. Bir dövlətin hüquq normaları sistemi digər dövlətin hüquq normaları sistemində bu və ya digər səviyyədə qəbul edilir və bu normalardan faydalanma həyata keçirilir. Buradan da dövlətlərin fəaliyyətləri arasında oxşarlıqlar, uyğunluqlar meydana gəlir. Beynəlxalq aləmdə siyasət məhz “dövlət” məfhumunun mərkəzində həyata keçirilir). Dövlətlər, xalqlarının kimliyindən, etnik mənşəyindən, insanlarının irqi, dini və milli mənşəyindən asılı olmayaraq, gender bərabərliyi əsasında, təbəqələr arasında tarazlı münasibətlər prinsipləri ilə insanlara xidmət üçün təşkil edilir. Dövlət öz resurslarını zamanla birləşdirərək vətəndaşlarının hüquqlarını təmin etməyi qarşısına məqsəd qoyur. Dövlətlərin öz aralarında olan münasibətlərini və əlaqələrini təmin edən və əlaqələri sahələr üzrə istiqamətləndirən normalar beynəlxalq hüquq normaları adlanır. Ona görə beynəlxalq 14 hüquq normaları adlanır ki, bu normalar dövlətin beynəlxalq sferada hərəkətini tənzimləyir və dövlətə müəyyən hüquqlar verir (dövlət fəaliyyətinə hüquqi səlahiyyət verir), həmçinin dövlətin sərbəst fəaliyyət hüququnu təsdiqləyir. (Qeyd: dövlətlərin beynəlxalq hüquqları təbii bir amildir. Belə ki, dövlətlər varsa və onlar arasında əlaqələr zəruridirsə, onların hüquqları da təbii olaraq meydana gələndir. Dövlətlər beynəlxalq hüquq normaları ilə özlərinə məxsus olan hüquqları təsbit edirlər. Burada hüquq məsələsinə də iki aspektdən yanaşmaq olar: birincisi, dövlətlərin özlərinin bir qurum kimi hüquqlarının mövcudluğu; ikincisi, münasibətlər və əlaqələr fonunda onların hərəkətlərinin əsaslarını şə rtləndirən hüquq. Bu halda artıq dövlətin vəzifə və səalhiyyətlərinin mövcudluğu şərtləri ortaya çıxır. Dövlət özü bir hüquq subyektidir və hüquqi hərəkətlər edən tərəfdir). Eləcə də fəaliyyət sferaları aralarında olan əlaqələri tənzimləyir. Beynəlxalq hüquq normaları bir tərəfdən dövlət- lərin azadlıqlarını əks etdirir, digər tərəfdən də sərbəst hərəkətlərinin üfiqi (ətraflara) və şaquli (aşağıya) sərhədlərini müəyyən edir. Beynəlxalq hüquq normaları beynəlxalq fəaliyyətə və hərəkətlərə hüquqlar verir və onları nizamlayır. Eyni zamanda tərəflərin səlahiyyətlərini və öhdəliklərini qəbul edir. Dövlətin beynəlxalq səviyyədə vəzifə və funksiyaları beynəlxalq hüquq normaları ilə tənzim olunur. Beynəlxalq hüquq dövlətlərin fəaliyyət sferalarından da meydana gəlir. (Qeyd: beynəlxalq hüquq norma və qaydalarda əks olunan məcmuə olaraq, münasibətləri tənzim edən normalar məcmuəsi kimi obyekt və predmet rolunu oynadığına görə tənzimlənən sahədir. Həm də münasibətləri tənzim edən vasitədir). Fəaliyyətlərin genişlənməsi, subyektlərin çoxalması hüquq normalarının sahələr üzrə genişlənməsinin əsaslarını təşkil edir. Dövlətlər bütün sahələr üzrə öz hüquqlarını qarşılıqlı olaraq qəbul edir və tanıyırlar. Onlar bir-birilərinə hüquq və səlahiyyətlər verirlər (burada qarşılıqlı qaydada 15 razılaşdırılma əsasında) və bu səlahiyyətlərdən irəli gələn vəzifə və öhdəlikləri müəyyənləşdirirlər. Dövlətlərin universal hüquqları və konkret sahələr üzrə hüquqları beynəlxalq sənədlərdə normalar şəklində təsbit olnur. Beynəlxalq hüquq normalarının kompleksliliyi beynəlxalq siyasətin kompleksliliyini meydana gətirir və beynəlxalq sistemin mexanizm qaydalarını və istiqamətlərini formalaşdırır. Beynəlxalq siyasətin çoxtərkibliyi beynəlxalq hüquq normalarının da çoxtərkibliliyini ortaya çıxarır. Beynəlxalq hüquq beynəlxalq münasibətlərin vəhdətini və tərkib ünsürlərini formalaşdırır. Beynəlxalq hüquq beynəlxalq münasibətləri xarici siyasətdən bir qədər “üstə qaldırır” (sanki, xarici siyasətin nəticələri olaraq) və beynəlxalq münasibətləri həm konkret, həm də mücərrəd bir sferaya çevirir. Bu anda dövlətlərin beynəlxalq münasibətlər və əlaqələr təşkil etmək hüququ yaranır. Beynəlxalq hüququ dövlətlər özləri ilə “daşıyırlar”. Bu hüquqlar fəaliyyət əsnasında (təbii hüquqdan, təbii məzmundan doğmaqla) formalaşır. Beynəlxalq hüquq normaları beynəlxalq münasibətlərin kompleksliliyi və dövlətlərin xarici siyasətlərinin istiqamətləri arasında oxşar məzmunları meydana gətirir. Yəni bütün dövlətlər xarici siyasətlərini eyni və oxşar prinsiplərlə həyata keçirirlər. Burada da məqsəd xarici siyasətin reallaşdırılması zamanı kəskin qarşıdurmalara yol verməməkdən ibarətdir. Buradan belə bir məntiqi fikir ortaya çxır ki, beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin xarici siyasətlərinin məqsədi məhz sabit şəraitdə beynəlxalq resurslardan istifadəni təmin etməkdən ibarətdir. Oxşar prinsiplərin həyata keçirilməsində universal prinsiplər və onların əks olunduğu sənədlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, beynəlxalq sənədlər dövlətlərin vahid qaydalar əsasında fəaliyyət göstərmələrinin əsaslarını təşkil edir və onları maraq və mənafe uğrunda vahid məzmunlu hərəkətlər etməyə sövq edir. Dövlətlər öz qoyduqları qaydaların məcburi icraçılarına çevrilirlər. Bu baxımdan da dövlətlər vahid siyasət prinsipləri ilə özlərinin siyasətlərini 16 müəyyən edir və icarsını təmin edirlər. Bu kimi amillər beynəlxalq münasibətlərin vahidliyini (təbii ki, məkanlar və resurslar, eləcə də sahələr baxımından tərkib strukturlarına bölünməklə) formalaşdırır, eləcə də onun rəngarəngliyini yaradır. Beynəlxalq hüquq beynəlxalq münasibətləri yaradan və tənzim edən vasitə olaraq ədalətə söykənir. Ədalət əsasında beynəlxalq hüquq yaranır, ədalət bazasında beynəlxalq hüquq genişlənir və bütün sahələri üzrə tənzimedici vasitəyə və istiqamətə çevrilir. Ədalət məzmunu ilə beynəlxalq hüquq münasibətlərin bütün tərəflərini xırdalıqlara qədər ortaya qoyur. Yəni, bütün incəlikləri əhatə edir. Xarici siyasət dövlətlər arasındakı münasibətlərin “üst qat” qalxmasını təmin edir. Bu anda beynəlxalq münasibətlər də elmin əsas obyektinə və predmetinə çevrilir. Xarici siyasət beynəlxalq münasibətləri şaxələndirir və hər bir addım beynəlxalq münasibətlərin tərkib baxımından zənginləşməsinin əsaslarını yaradır. Xarici siyasətin gücü elə dövlətlər arasında münasibətlərdə və əlaqələrdə güc amilini ortaya çıxarır. Xarici siyasətin gücü beynəlxalq münasibətlərin potensialını ortaya qoyur. Beynəlxalq münasibətlər özündə çoxlu sayda şərtləndiriciliyi yaradan bir bütöv istiqamətdir. Bu bütövün tərkibində dövlətlərin fəaliyyətləri ilə əlaqədar olaraq, inkişaf tələbləri və resurslardan çıxış edərək çoxlu sayda istiqamətlər mövcuddur. İstiqamətlərin mövcudluğu təbii ki, beynəlxalq münasibətlərin obyektlərinin və subyektlərinin çoxluğu amilini ortaya çıxarır. Beynəlxalq münasibətlərin özü də tədqiq olunmaq və elm sahəsi kimi öryənilmək baxımından bir vahid predmetdir, obyektdir. Beynəlxalq münasibətlər struktur, mexanizm və sistem xassələrinə malikdir. Beynəlxalq münasi- bətləri formalaşdıran xarici siyasət fəaliyyəti də istiqamətlərə ayrılır və elmi predmetin mövzusu olur. Beynəlxalq müna- sibətlərin predmetinə onun obyekti və obyektinin xassələri, 17 subyektləri və subyektlərinin xassələri prizmasından yanaşmaq olar. Bu baxımdan beynəlxalq münasibətlər iki mühüm istiqamətdə tədqiq oluna bilər: birincisi, onun subyektlərinin fəaliyyətinin xassələri, ikincisi, subyektlərin maraqlarının əks olunduğu obyektlərin xassələri. Beynəlxalq münasibətlərdə tədqiqat predmeti olaraq, diqqəti çəkən məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, burada həm subyektin xassələri öyrənilir, yəni, nun fəaliyyətinin əsasları tədqiq olunur, həm də subyektin təmin olunması üçün istifadə olunan resurslar, vasitələr, alətlər və s. tədqiqat predmetinə cəlb olunur. Tərkib elementlərlə bütöv arasındakı əlaqələrin xassələri müəyyən olunur. Beynəl- xalq münasibətləri tədqiq edərkən, əsasən, beynəlxalq münasi- bətləri formalaşdıran xarici siyasətin əsasları da müəyyən olunur. Xarici siyasətin istiqamətləri təbii ki, beynəlxalq münasibətlərin istiqamətlərini meydana gətirdiyindən, tədqiqat obyekti kimi bu istiqamətlər predmetə çevrilir. Beynəlxalq münasibətləri tədqiq edərkən ilkin istiqamət kimi onun tərkibinə daxil olan istiqamətlərin birləşmiş vahid anlayışını tədqiq etmək vacib amilə çevrilir. Beynəlxalq münasibətlər universal istiqamət və anlayışdır. Lakin bu universallığın içərisində çoxlu sayda tərkiblər vardır ki, bu tərkiblərin də ayrı- ayrılıqda tədqiq olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tərkibdən bütöv yarandığından tərkibin analizi elə bütövün xassəsini aşkarlayır. Beynəlxalq münasibətlər anlayışı həm də fəlsəfi bir anlayışdır. Burada da fəlsəfi prinsiplərə müvafiq olaraq tezis, antitezis və sintez metodlarından geniş istifadə olunur. Beynəlxalq münasibətlər anlayışına ilk növbədə dövlətlərin xarici siyasətlərinin əsalarını yaradan anlayışlar aid edilir. Beynəlxalq münasibətlərin tədiqiq olunmasında istiqamətlər olaraq aşağıdakı tərkib istiqamətlər tədqiqat obyektinə və predmetinə çevrilə bilər. Beynəlxalq münasibətlərin tədqiqat predmetinə də iki baza aspektdən yanaşmaq olar: birincisi, subyektlərin və istifadə olunan vasitələrin xassələri; 18 ikincisi, münasibətləri yaradan proseslər və onların xassələri. Hər iki istiqamətdə özünəxas hallar mövcuddur və bu istiqamətlər bir-birini şərtləndirmə məzmununa malikdir. Bu baxımdan beynəlxalq münasibətlərin tədqiqat istiqamətlərinə aid edilə bilər: -dövlətlər arasında münasibətlərin və əlaqələrin ümumi və xüsusi əsasları, universal və konkret, məxsusi hallar; -beynəlxalq münasibətlərin subyektləri (əsas və törəmə) və onların fəaliyyətlərinin ümumi və xüsusi əsasları; -beynəlxalq arenada əlaqələrin qurulmasının normativ və imperativ əsasları-zəruriliyin meydana gəlməsinin əsasları; -beynəlxalq münasibətlərin obyektləri və onların xassələri; -beynəlxalq münasibətlərdə istifadə olunan vasitələr və onların əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə istifadə olunan alətlər (burada normaların əks olunduğu sənədlər, beynəlxalq münasibətləri təşkil edən yığncaqlar, qurumlar-diplomatik vasitələr) və onların xassələri; -beynəlxalq münasibətləri nizama salan hüquq norma- ları və onların əsasları; -beynəlxalq münasibətlərin tərkib ünsürləri və fəaliyyətin tərkibini yaradan əsaslar; -beynəlxalq münasibətlərin qruplaşmasının əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə gərginliklərin (burada münaqişə, böhran, ərazi mübahisələri, müharibələr və s.) yaradılmasının və meydana gəlməsinin əsasları; -beynəlxalq münasibətlərin inkişaf xüsusiyyətləri; -beynəlxalq münasibətlərin ideal və real məzmununun əsasları-siyasətin vəziyyətlə əlaqələndirilməsi və mühit məsələsi; 19 -beynəlxalq münasibətlərdə ərazi məsələsi və sərhəd- lərin müəyyən olunmasının əsasları-sərhəd rejimlərinin əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə sərhədlərin keçilməsi qaydaları, ölkələr arasında gediş-gəliş məsələləri; -beynəlxalq münasibətlərdə “beynəlxalq ərazilər” məsələsi; -beynəlxalq münasibətləri və xarici siyasəti zəruri edən şərtlər, bu nöqteyi-nəzərdən zərurətin əsasları-ehtiyaclar, tələbatlar; -beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin tanınnası məsələləri; -beynəlxalq mübahisələr və onların həlli yolları; -dövlətlərin xarici siyasətini formalaşdıran istiqamət- lərin nəzəri əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin vəzifə və funksiyaları, hüquq və səlahiyyətləri, öhdəlikləri; -beynəlxalq münasibətlərin dövlətdaxili münasibətlərlə əlaqələndirilməsi; -beynəlxalq vəziyyətlərin əsasları, o cümlədən sülh məsələləri; -beynəlxalq münasibətlərin və əlaqələrin qurulmasının məzmunu-ədalətli münasibətlər; -beynəlxalq münasibətlərdə demokratik qaydalar və prinsiplər-tarazlaşdırılmış münasibətlər; -beynəlxalq münasibətlərdə insan hüquqlarının təmin olunmasının əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlər arasında əlaqələrin təşkil olunmasının əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə silahsızlaşdırma məsələləri; -beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin olunması məsələləri; -beynəlxalq münasibətlərin qruplaşdırılması və təşki- latların yaranmasının əsasları; 20 -beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin güclərinin əsasları və sülhün təmin edilməsində dövlət gücünün əhəmiyyəti; -beynəlxalq münasibətlərin regionlar üzrə formalaşdırılması: regional və qlobal münasibətlər; -beynəlxalq münasibətlərin gücləndirilməsinin əsasları- istifadə olunan çoxsahəli resurs amili; -beynəlxalq münasibətlərdə hüquqi varisliyin əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə əxlaq qaydaları və dövlətlərin davranmalarının əsasları; -beynəlxalq münasibətlərdə xalqların psixologiyası; -xarici siyasətin həyata keçirilməsində dövlət və hökumət rəhbərlərinin rolu və s. Ümumiyyətlə, istiqamətlər çoxdur, hər bir istiqamət özündə ümumi və xüsusiliyi, eləcə də başlanğıcı və nisbi sonluğu əks etdirir və belə hesab etmək olar ki, beynəlxalq münasibətlərin tədqiq olunmasını aşağıdakı mühüm ümumiləş- dirici istiqamətlərlə həyata keçirmək olar: -dövlətin münasibət yaratmaq qabiliyyəti və səlahiyyəti baxımından; -dövlətlərin təşkilatçılıq funksiyasını yerinə yetirmək və resursları istifadə etmək qabiliyyəti baxımından; -dövlətlərin qaydalara və normalara əməl etmək, riayət etmək və icra etmək funksiyaları baxımından; -dövlətlərin ümumilikdə sistemləşdiricilik funksiyaları baxımından. Bütün bu istiqamətlər təbii ki, sistemləşdirici əhəmiyyət kəsb etməklə, dövlətlərin tənzimləmə funksiyasına aiddir ki, bu da özlüyündə idarəetmənin tərkibidir. Bu baxımdan da belə hesab etmək olar ki, beynəlxalq münasibətlər, beynəlxalq siyasət elə dövlətlərin daxili siyasətlə əlaqəli olaraq, beynəlxalq sferada idarəetmə qabiliyyətidir, funksiya və səlahiyyətidir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu sistemləşdirmə özündə mütləqliyi əks etdirməklə 21 nisbi xarakterə malikdir. Belə ki, hər bir ümumidən xüsusini yaratmaq mümkündür. Eləcə də ümumi xüsusinin, xüsusi də ümuminin içərisindədir. Ümumi və xüsusi (fərdi və konkret) məsələsi də idrak təfəkkürünə bağlıdır və yanaşma tərzindən asılıdır. Ümumi və xüsusi parçalanaraq tərkib hissələrə ayrılandır. Son zamanlarda, qloballaşma dövrünü xarakterizə edən postmodernizmdə, hadisələrin gedişatı onu göstərir ki, istənilən dövlət və xalq qloballaşma proseslərinin sürətlə inkişaf etdiyi mövcud mərhələdə bir-birilərindən təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşaya bilməz. Beynəlxalq səviyyədə dövlətlər və xalqlar arasında əlaqələrin qurulması, münasibətlərin formalaş- dırılması məhz dövlətlərin və xalqların özlərinə xidmət edir. Xalqlar və insanlar birlik əsasında qloballaşan dünyanın tərkib elementlərinə çevrilməyi qarşılarına məqsəd kimi qoyurlar. Xalqlar, ümumilikdə insanlar bəşəri dəyərləri qoruyub saxlamaq və bu dəyərləri daha da inkişaf etdirmək məqsədilə birləşmək, bu baxımdan regional və qlobal miqyasda əlaqələr yaratmaq niyyətində və məcburiyyətindədirlər. Burada məcburiyyətdən, yaşamaq istəklərindən xoşməramlı niyyətlər (tələbatların mülayim yollarla, sülh yolu ilə ödənilməsinin əsaslar) formalaşır. Dünyanın bütün dövlətləri və xalqları birgə yaşamaq istəklərindən öz maraqlarını da təmin etməyə çalışırlar. Maraqların təminatı üçün subyektlərin (əsas subyektlər qismində dövlətlər iştirak edirlər. Son zamanlarda Avropa İttifaqını da əsas subyekt kimi qəbul etmək olar) gücləri amili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Subyektlər çalışırlar ki, öz güclərindən istifadə edərək potensiallarını zəngin- ləşdirsinlər və beynəlxalq sferalarda resursların mübadiləsi hesabına (ötürücülük həyata keçirməklə) çatışmazlıqları aradan qaldırsınlar. Maraq təminatı məsələsi də məhz subyektlərin güclənməsi zərurətini ortaya çıxarır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, dünyanın ümumi siyasi sistemi, münasibətlər sferaları və konkret sahələr üzrə strukturlar ayrı-ayrı dövlətlərin 22 regional güclərini və qlobal potensiallarını formalaşdırmaqda- dır. Ayrı-ayrı regionlarda və müxtəlif sahələrdə dövlətlərin geniş iştrak etmək istəkləri və geniş iştirakları təbii ki, ümumdünya sferasının ayrı-ayrı tərkib hissələrə ayrılmasına gətirib çıxarmışdır. Dövlətlərin fərqli gücləri ayrı-ayrı regionlarda fərqli gücü və potensialı meydana gətirmişdir. Dövlətlərin fərqli gücləri elə sistemin (dünya siyasət sistemi və onun tərkibi olan beynəlxalq münasibətlər sistemi) tərkib strukturları ilə əlaqəlidir. Regionlarda dövlətlərin formalaşması proseslərinin siyasi və tarixi xüsusiyyətləri və güclərin ümumdünya müstəvisi üzrə fərqli yayılmaları dünyanın siyasi rəngarəngliyini ortaya çıxarmışdır. Ümummünasibətlər siste- mində və dünya siyasəti sistemində fərqli güclər sistemin hər bir məkanında eyni çəkini yaratmamışdır. Buna görə də Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|