Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov
dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərdə təsnifatı mövcuddur
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərdə təsnifatı mövcuddur və dövlətlər güclərinə görə xarakterizə edilə bilirlər. Dövlətlərin güclərini onların mənsub olduqları potensial (daxili resurslarının hərəkətindən meydana gələn enerji və xarici resurslardan meydana gələn potensial) müəyyən edir. Dövlətlər öz güclərindən istifadə edərək potensiallarını daima artırırlar. Dövlətin müdafiə funksiyası onun resurslarının artmasına və siyasət sahələrinin enerji baxımından çoxalmasına əsaslanaraq daima genişlənir. Dövlətlərin müxtəlif gücləri və müxtəlif iştirak səviyyələri təbii olaraq dünyanın ayrı-ayrı bölgələr üzrə maraq uğunda sahələrə ayrılmasını təmin edir. Dövlətlərin fərqli gücləri ayrı-ayrı regionların sistemləşməsində, strukturlaşmasında fərqli amilləri üzərə çıxarır. Bu baxımdan da regionda, regiondan kənarda şəbəkələşmiş maraqlar meydana gəlir. Beynəlxalq münasibətlər və bu münasibətlərdə istifadə olunan resurslar “siyasi heliosentrzim” prinsipini ortaya çıxarır. 1 1 Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, təkliflər, proqnozlar) elmi və elmi-publisistik məqalələr toplusu. II CİLD, Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s., ss.273-367. 23 Dünya, iqtisadi və siyasi aspektlərdə, onun sakinləri və sakinlərinin təşkilatları olan dövlətlər tərəfindən “paylara bölünmüş” vəziyyətdədir. Dünyanı ayrı-ayrı məkanlara bölən daha çox xalqların mənsub olduqları hakimiyyətdir, hansı ki, bu qrup da dövlətlərini beynəlxalq münasibətlərdə təmsil edir. Dünyanın vahid hakimiyyəti (burada ayrı-ayrı dövlətlərə məxsus olan hakimiyyətlərin birlyindən söhbət gedir) maraqlar uğrunda dünyanı ayrı-ayrı sahələrə bölməkdədir, ayırmaqdadır. Dünya resursları vahid hakimiyyətin (burada bütün dövlətlərin cəmi hakimiyyəti nəzərdə tutulur) əsas obyektindədir. Hakimiyyətlər arasında gedən mübarizələr və müharibələr bir tərəfdən dövlətlərin güclərinin artmasına və azalmasına yönəlir, digər tərəfdən də güclərin təsnif olunmasını zəruri edir. Bu bölgü vəziyyəti həm rəngarəngliyi yaradır, həm də lazımi anlarda sərtliyi meydana gətirir. Gücün təsnif olunması potensialın təsnifatını ortaya çıxarır. Nəticədə dövlətlər güclərinə görə qruplaşmaq və təşkilatlanmaq məcburiyyətində qalırlar. Böyük dövlətlər güc birlikləri yaradırlar. Bu istiqamətdə də digər gücə malik olan dövlətləri öz tərəflərinə çəkirlər. Böyük dövlətlər öz güclərini yerləşdikləri məkanlar və kənar məkanlar üzrə şəbəkə sistemi əsasında formalaşdırırlar (toplayırlar). Şəbəkə gücünü (bu anda güc axını meydana gəlir) iqtisadi, siyasi, hərbi ittifaqlar meydana gətirir. Gücə görə təsnif olunma beynəlxalq siyasət müstəvisinin piramidal formasını meydana gətirir. 1 Dövlətlər gücləndikcə daha çox müdafiə olunmaq və əhatələnmək (burada ətraflara şaxələnmək) siyasəti həyata keçirirlər. Dövlətlərin gücləri regionlarda və regionların birləşməsi areallarında geosiyasətin əsaslarını yaradır. Dövlətlərin güclənməsi artan potensialları bir tərəfdən onların gələcəkdə daha da güclənməsinə xidmət edir, digər tərəfdən də 1 Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, təkliflər, proqnozlar) elmi və elmi-publisistik məqalələr toplusu. II CİLD, Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s., ss.160-248. 24 onların daxildən və xaricdən müdafiəsinə əsaslanır. Müdafiə özü də inkişaf proseslərinin artan cədvəlinə bağlı olur. İnkişaf özü ilə müdafiə siyasətini də gücləndirir. Başqa sözlə ifadə etsək, qeyd edə bilərik ki, resurslar və onlar üzərində təsir prosesləri artdıqca müdafiə də artır. Xarici siyasət proseslərinin başlıca məqsədi də güclən- məkdən və müdafiə olunmaqdan ibarətdir. Xarici siyasətin sistemliliyi və rasionallığı, çoxistiqamətliliyi xalqların güclənməsinə və yeni imperiyalar (burada daha çox iqtisadi əsaslı) yaratmasına gətirib çıxarır. (Qeyd: XXI əsrin başlanğıcı üçün formalaşdırılan imperiyalar yeni məzmuna malikdirlər. Burada artıq zorakılıqdan daha çox iqtisadi amillər yüksək effekt yaradır. Yeni imperiyaların da formalaşması keçmiş- XIX-XX əsrin imperiyalarının yeni məzmunlu siyasətləri sayəsində həyata keçirilir. Burada iqtisadi yürüşlər (resurslar axınının kütləviliyinin yaradılması), informasiya yürüşləri (məlumat şəbəkələrinin genişləndirilməsi) dövlətlərin yeni ə saslı maraqlar zonasını yaratmaqdadır. Postmodernizmin imperiya siyasətində silahların təbiqinə bir o qədər ehtiyac duyulmur. Çünki bu, əks səmərə verir. İndiki imperiyalar həm də liberal məzmuna daha çox üstünlük verirlər. Tarixin “silah imperiyasını” indi “kağız” imperiyası əvəz edibdir. Kağız və düşüncələrin vəhdəti dövlətin geosiyasi maraqlarına xidmət edir). Tarixin müxtəlif mərhələlərində pay bölgüsünün təşkili gücün, zorakılığın tətbiqinə əsaslanmışdır. Lakin müasir zamanda və post müasir dövrdə bu kimi metodların tətbiqi zəifləməyə başlamışdır. Qloballaşma tendensiyaları, qloballaş- manın yaratdığı fəsadlar, gətirə biləcəyi təhlükələr insanları münasibətlərdə “yumşaq” yanaşmalara sövq edir. Dövlətlər də gücləndikcə daha çox təhlükələrlə üzləşməmək üçün münasibətlərdə ilberal metodlara üstünlük verirlər. Bu, həm də qlobal miqyaslı güclərin formalaşmasından və onlarda olan daöıdıcı resurslardan irəli gəlir. İnsan hüquqlarının, qlobal 25 bəşəri problemlərin birgə həll edilməsi dövlətlərin qarşısında, beynəlxalq ictimaiyyətin önündə duran baza amilinə və kriteriyasına çevrilmişdir. Artıq düşüncələr də dəyişmişdir. Bu gün beynəlxalq güc qlobal sülhün qorunmasına da xidmət edir. Böyük dövlətlərin geniş miqyaslı iştirakları bir tərəfdən rəqabət obyektlərini meydana gətirsə də, digər tərəfdən sülhün qorunmasına və bərpasına səbəb olmaqdadır. Dünya bir növ böyük və kiçik dövlətlər sisteminə ayrılıbdır və hər bir subyektin beynəlxalq aləmdə özünəxas yeri vardır. Bu yer də gücdən və potensialdan meydana gəlibdir. Beynəlxalq münasibətlərin liberallaşması və yumşaq metodlar dövlətlər arasında da “mənim hüququm sənin hüququnu təmin etmək üçündür” prinsipini formalaşdırmaqdadır. Böyükdən tutmuş kiçik gücə malik olan dövlətlərin qarşılıqlı əlaqələrində bu kimi anlayışlardan da geniş istifadə olunur. Bu prinsip böyük dövlətlərin öhdəlik və məsuliyyətini daha da genişləndirir. Beynəlxalq münasibətlər, eləcə də dünya siyasəti sistemi iyerarxik pilləyə malikdir. Bu baxımdan dünya münasibətləri sistemində, ümumdünya siyasəti sistemində başlıca nəzarət funksiyası böyük dövlətlərin əllərində cəmləşibdir. Böyük dövlətlər “mənim hüququm sənin hüququnu təmin etmək üçündür” prinsipindən irəli gələrək, öz maraqlarını da təmin etməyə çalışırlar. Böyük dövlətlərdə cəmləşən resurs kütləsinin çoxluğu və ondan sistemli istifadə başlıca olaraq güclərin təsnifatını yaradıbdr. Güc, bu baxımdan, tərəflərə böyük funksiya və səlahiyyət verməkdədir. Böyük dövlətlər onların potensiallarını artıran elementlərin və elementlərin hərəkət- lərinin hesabına güclənirlər. Böyük dövlətlərin güclənməsində həm də siyasət istiqamətlərinin həcmi, yəni siyasət axınlarının kütləsi böyük rol oynayır. 1 1 Nəsibov E.M. Gələcək dünya düzəni və geosiyasi mənzərə. Siyasi proqnozların əsasları. Ümumi hissə. I kitab. “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı-2013, 544 səh.,ss.250-294. 26 Bəşəri güc, bəşəri potensial ümumsülhün qorunmasına və bir qədər də maddi sərvətlərin tarazlı paylanmasına əsaslan- mışdır. Güc o zaman böyük əhəmiyyət kəsb edir ki, təcavüzün qarşısını alır, zorakılığın qarşısını kəsir və eləcə də maddi və mənəvi tələbatın tarazlı ödənilməsinə yönəlir. Güc bu anda pozitiv funksiyanı və proteksionizmi yerinə yetirir. Güc (zorakılıq tətbiq edilən gücün məzmunu və xarakteridir və daha çox mənfi amil kimi dərk olunur), eyni mənbədən tətbiq edilsə də, müsbət istiqamətə yönələrsə- humanizmə, mənfi istiqamətə yönəldikdə isə zorakılığa və vəhşiliyə xidmət edir. Yəni, güc həm zorakılığı yaradır, həm də humanizmə xidmət edir. Burada gücün ikili xassəsi ortaya çıxır. Humanizmin təmin edilməsi də mənfi ünsürün zərərsizləşdirilməsinə yönəlmiş zorakılıqdan meydana gəlir. Beynəlxalq münasibətlərdə stereotiplərdən təmizlənmənin özü də gücün tətbiqi sayəsində mövcud olur. Beynəlxalq münasibətlərdə güc qüvvəni, qüvvə isə potensialı ortaya çıxarır. Bir məsələni də xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, böyük güc mərkəzinin sərhəd- lərində və siyasi-iqtisadi orbitində yerləşmək sayəsində digər orta və kiçik miqyaslı güc birliklərinin (yəni dövlət- lərin) potensialları da artır. Böyük dövlətin sərhəddində yerləşmək də gücün artmasına xidmət edir. Böyük mərkəzdən gələn və orta və kiçik mərkəzlərə daxil olan enerji daxil olduğu məkanların resurslarının çoxalmasına və resurslar üzərində hərəkətlərin böyüməsinə səbəb olur. 1 Dünyanın təbii, maddi və mədəni sərvətlərinə birgə yiyələnmə, bəşəri problemlərin ümumilikdə həlli, vahid sivilizasiyanın inkişafını təmin etmək müasir dünyanın iqtisadi, siyasi və mədəni cəhətdən inkişaf etmiş və etməkdə olan xalqlarının qarşısında duran başlıca məqsəddir. Bu baxımdan istənilən cəmiyyətdə başqa cəmiyyətlərə inteqrasiya prosesləri 1 Nəsibov E.M. Siyasət (nəzəriyyələr, mövqelər, baxışlar, təhlillər, ideyalar, təkliflər, proqnozlar) elmi və elmi-publisistik məqalələr toplusu. II CİLD, Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, 600 s., ss.205-249. 27 baş verir. Məlumdur ki, dünya ayrı-ayrı etnoslardan və müxtəlif say tərkibinə malik olan xalqlardan və bu xalqların mənsub olduqları müxtəlif ərazi ölçüsünə malik olan dövlətlərdən ibarətdir. Hal-hazırda beynəlxalq hüququn əsas subyektləri olan dövlətlər bir-biriləri ilə yeni əsaslı münasibətlər qurmaq, əlaqələr yaratmaq siyasətini həyata keçirirlər. Əvvəlcə də qeyd olunduğu kimi, bu proseslər fonunda onların iştirak səviyyələrinə görə gücləri təsnif olunur. Müasir zamanda dünya xalqlarını düşündürən əsas məsələ dünyanın artan gücünün hansı istiqamətlərə yönəldil- məsidir. Bütün istiqamətlərdə insan hüquqlarının təmin və müdafiəsi əsas məqsədlərə çevrilir. Ən pozitiv yol beynəlxalq sülhün, ümumdünya sülhünün qorunmasına xidmət etməkdən ibarətdir. Xalqlar arasındakı münasibətlər və iqtisadi-siyasi, mədəni əlaqələr onların təmsil olunduqları dövlətlər (dövlət hakimiyyəti) vasitəsilə qurulur. Yəni dövlətlərin ikitərəfli və çoxtərəfli əsaslarla imzaladıqları sənədlər əsasında onların vətəndaşları arasında münasibətlər formalaşır, əlaqələr yaradılır. Buradan belə bir məntiqi nəticə əmələ gəlir ki, dünya vətəndaşlarının birgə inteqrasiyasını təmin edən əsas qüvvə məhz həmin vətəndaşların yaratdıqları dövlətlərdir. Xalqlar arasındakı münasibətlərin səviyyəsi, yəni aşağı və yüksək, yaxşı və pis olması müasir zamanda onların dövlətlərindən və hakimiyyətlərindən asılıdır. Tarixən də, yəni dövlətlərin meydana gəlməsi anından, hal-hazırki vaxta qədər də belə olmuşdur. Buradan konkret olaraq belə bir sual ortaya çıxa bilir:- dövlətlərə xarici siyasət lazımdırmı və dövlətin xarici siyasəti xalqlara, dövlətlərin vətəndaşlarına nə kimi xidmət göstərir? Cavab ondan ibarətdir ki, xarici siyasət öz-özlüyündə xarakterinə görə müsbət (vətəndaşlara xidmət edən) və mənfi (vətəndaşlarını müharibələrə, silahlı münaqişələrə sürükləyən) xüsusiyyətlərə malik olur. Dünyada bəzi dövlətlər vardır ki, onların xarici siyasətində mənfi amillər üstünlük təşkil edir. Bunlar o dövlətlərdir ki, yuxarıda sadalanan müsbət amillərin 28 bir çoxu həmin dövlətlərin xarici siyasətində nəzərdə tutulmur. Belə dövlətlər işğalçılığa meyil edirlər. Başqa dövlətlərin ərazilərində terror aksiyaları həyata keçirirlər. Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin güclərinə görə təsnif olunmaları bir çox hallarda işğala meyilli olan dövlətlərin hamilərinin ortaya çıxmasının əsaslarını yaradır. (Qeyd: beynəlxalq davranışlar zamanı beynəlxalq münasibətlərin etikası meydana gəlir. Bu etika beynəlxalq münasibətlərdə ə xlaq qaydalarını formalaşdırır. Əxlaq qaydaları da dövlətlərin ədalətli və ya da ə dalətsiz davranışlarının əsaslarını təşkil edir). Mənfi amilləri əsaslandıran hərəkətləri aşağıdakı şəkildə xarakterizə etmək olar: -Bir və ya bir neçə dövlətin başqa dövlətə (dövlətlərə) qarşı ərazi iddiaları meydana gəlir və bu məqsədlə iddialı dövlət öz maraqları naminə münaqişələrin əmələ gəlməsi üsuluna əl atır- məsələn, Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları üzərində işğalçılıq siyasəti. -Dövlət qonşu dövlətdəki iqtisadi inkişafı qəbul etmir və həmin dövlətin güclənəcəyindən ehtiyatlanaraq terror həyata keçirməyə çalışır - məsələn, erməni terror təşkilatlarının Azərbaycanda törədilmiş terror hadisələrində iştirakını buna nümunə göstərmək olar. -Bir dövlət başqa bir dövlətin inkişafını qəbul eməyərək, tormozlayıcı və xaos yaradıcı üsul olaraq, ona qarşı tarixi düşmənçilik ideyalarını ortaya atır və beynəlxalq təzyiqi artırmaq məqsədini güdür. Məsələn, ermənilərin qondarma soyqırım ideyasını ortaya atmaq amilini buna nümunə göstərmək olar. -Bir dövlət başqa bir dövlətin iqtisadi gücünü qəbul etməyərək həmin dövlətlə “soyuq” münasibətləri olan dövlətlərlə bir çox sahələrdə ittifaq qurur və xarici siyasətini həmin istiqamətə yönəldir. Burada düşmənçilik bucaqları 29 formalaşır-məsələn, SSRİ-ABŞ qarşıdurmasını buna nümunə göstərmək olar. Bu gün də oxşar məzmunlu proseslər davam etməkdədir. -Bir dövlət başqa bir dövlətin ümumi inkişafını qəbul etmir və həmin dövlətlərdəki etnik qruplardan istifadə edərək münaqişə yaratmağa çalışır-məsələn, Azərbaycana qarşı yönəldilən xarici dövlətlərin gizli hərəkətləri buna nümunədir. -Bir dövlət başqa bir dövlətin xarici siyasət istiqamətini qəbul etmir və ona qarşı müəyyən təxribatlara əl atır. -Bir dövlət başqa bir dövlətlə düşmən münasibətlərdə olduqda ona qarşı iqtisadi sanksiyalardan istifadə edir-məsələn, ABŞ-İran, ABŞ-Şimali Koreya münasibətlərində bunun şahidi olmaq olar və s. Ümumiyyətlə, mənfi amillər beynəlxalq münasibətlərdə haqsız rəqabətin məhsulu olaraq meydana gəlir. Mənfi amillər dövlətlər arasında etnik zəmində (məsələn, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünün mərkəzində bu amil dayanır), eləcə də dövlətlər daxilində etnik zəmində-Gürcüstanda olan etnik münaqişələr dövlət daxilində baş veribdir-münaqişələr meydana gəlir. Hər iki hal dövlətin beynəlxalq münasibətlərinə mənfi təsirlərini göstərir. Müsbət amillər isə daha çox dostluğa, mehribançılığa, mehriban qonşuluq şəraitində əməkdaşlığa (məsələn, Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri; Türkiyə-Gürcüstan əlaqələri; Azərbaycan-Gürcüstan əlaqələri; Rusiya-Qazaxıstan və Rusiya-Belarus əlaqələri; Avropa İttifaqı daxilində olan əlaqələr buna əyani sübutdur), ədalətli davranmağa və s. söykənir. Mehriban münasibətlər və ədalətli əməkdaşlıq şəraitində dövlətlər birgə qaydada yararlanmağa və faydalanmağa çalışırlar. Beynəlxalq münasibətlərdə birgə iştirak və birgə şəkildə potensialın əldə olunması dövlətlərin beynəlxalq əlaqələrdə güclənməsinin əsaslarını təşkil edir. Xarici siyasətin müsbət istiqamətləri bəşəri dəyərlərin zənginləşməsinə və sülhə xidmət edir. Beynəlxalq hüququn 30 hamılıqla qəbul olunmuş və nəzəri baxımdan ədaləti özündə əks etdirən universal prinsipləri və bu prinsiplərə əməl etmək xarici siyasətin müsbət amillərini meydana gətirir. Dövlətin ali məqsədi (ümumiyyətlə, dövlət elə vətəndaşların ali məqsəd- lərini təmin etmək üçün təşkil olunan bir qurumdur) öz maraqlarını dinc şəraitdə təmin etməkdən ibarətdir. Bu zaman dövlətin beynəlxalq səviyyədə nüfuzu da güclənir. Bu mövzuda həm beynəlxalq sülhün, həm də lazımi anlarda beynəlxalq gərginliklərin- münaqişələrin, mühari- bələrin və böhranların yaranmasına xidmət edən və belə vəziyyətləri şərtləndirən güc amili şərh edilir. Dövlətlərin fərqli güclərə malik olmalarının ən mənfi xüsusiyyətləri də məhz beynəlxalq gərginliyin, böhranların yaranmasını şərtləndirir. Xarici siyasətin səviyyəsi (gücü) dövlətin gücündən asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət bir siyasi qurum kimi tarixin müəyyən anında bəlli bir məkanda yaşayan xalqlar və tayfa birləşmələri tərəfindən ortaya çıxan real gerçəkliklər fonunda yaradılır. Elə dövlətlər də olur ki, həmin dövlətlərin yaradılmasında müxtəlif xalqlar iştirak edirlər. (Məsələn, ABŞ və Kanadanın yaranmasında, ərazinin əhali ilə təmin olunmasında ingilislər və fransızlarla yanaşı, digər Avropa xalqları da iştirak ediblər. Amerika və Avstraliya qitələrnin əhalisi kənar qitələrdən gələnlərdir). Müəyyən ərazidə təşəkkül tapmış dövlətlər tədricən digər dövlətlərlə əlaqələr yaratmağa başlayırlar. Bununla da həmin dövlətlərin xarici siyasətləri meydana gəlir. Xarici siyasət xaricdən olan (digər ölkələrdə olan) resursların ölkə ərazisinə gətirilməsi funksiyasını da yerinə yetirir. Eyni zamanda bu fəaliyyət daxildən də müxtəlif resursları xaricə aparır. Resurs mübadilələri baş verir. Nəticədə münasibətlər meydana gəlir, əlaqələr qurulur. Beynəlxalq münasibətlər – resursların məkanlardan- məkanlara, dövlətlərdən-dövlətlərə mübadiləsini əks etdirən hərəkət təzahürüdür və hərəkətin nəticəsidir, 31 məhsuludur. Eyni zamanda özündə hərəkətləri daşıyan bir vəziyyətdir. Dövlətin özü güclü olduqda (daxili güclü olduqda) xarici siyasəti də güclü olur. Dövlət xarici siyasətini məhz öz gücünə arxalanaraq həyata keçirir. Xarici siyasətin gücü həm də daxili resurslara edilən təkanlardan meydana gəlir. Dövlətin daxili gücünü əks etdirən amillərin aşağıdakılar olduğu qənaətinə gəlmək olar: -dövlətin ərazisinin böyüklüyü (Rusiya, Çin, Kanada, ABŞ, Hindistan, Avstraliya, Braziliya, Argentina, Meksika, İndoneziya, Qazaxıstan, İran, Türkiyə və s.); -əhalinin çoxluğu (Çin, Hindistan, ABŞ, İndoneziya, Braziliya, Pakistan, Yaponiya, Rusiya, Almaniya, Türkiyə və s.); -ərazinin maddi-material sərvətlərinin bolluğu (məsələn, Rusiya, ABŞ, Kanada, Almaniya, Yaponiya, Avstraliya, Fransa, Çin, Hindistan, Braziliya, İran, Qazaxıstan, Ukrayna, Türkiyə və s. kimi dövlətlərdə qlobal ərzaq və digər maddi tələbat təhlükəsizliyinə xidmət göstərən kənd təsərrüfatı, ərzaq və sənaye məhsulları istehsal olunur); -ərazinin təbii sərvətlərinin mövcudluğu (məsələn, Rusiya, ABŞ, Almaniya, Kanada, Çin, İran, Hindistan, Braziliya, Fars körfəzi ölkələri, Venesuela, Nigeriya, Anqola, Əlcəzair, Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və s. kimi ölkələrdə müasir dünyanın tələbatını ödəyəcək təbii sərvətlər-dəmir filizi, qiymətli metalllar, daş kömür, meşə təsərrüfatı, neft, qaz, pambıq və s. mövcuddur); -əhalinin maddi tələbatının böyük qismini ödəyə biləcək müasir sənaye istehsalının inkişafı (dünyanın inkişaf etmiş və etməkdə olan bir çox dövlətlərində yüksək keyfiyyətə malik və böyük həcmdə məhsullar istehsal olunur); -qeyri-sənaye sahələrinin inkişafı (məsələn, turizm sahəsində bir çox ölkələr-ABŞ, Fransa, İspaniya, Türkiyə, 32 Yunanıstan, Şimali Afrika ölkələri-Misir, Mərakeş, Tunis, Tailand, Səudiyyə Ərəbsitanı-dini ziyarət baxımından, İtaliya- dini ziyarət və əlverişlşi iqlimi baxımından, İran-tarixi abidələrinin çoxluğu baxımından, Yaponiya, Avstraliya və s. böyük gəlirlər əldə edirlər); -elmi –tədqiqat mərkəzlərinin və orta və ali məktəblərin çoxluğu (məsələn, ABŞ, Almaniya, Yaponiya, Fransa, Böyük Britaniya, Rusiya kimi ölkələr dünyanın əsas elm və tədqiqat mərkəzləri kimi qəbul olunurlar); -transmilli korporasiyaların çoxluğu və böyük məkanları əhatə edən fəaliyyətləri (məsələn, ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Almaniya kimi ölkələrin böyük transmilli korporasiyaları onların dünyanın makrosiyasətində iştirak imkanlarını yaradır); -dövlətin xüsusi hazırlıqlı, yüksək döyüş qabiliyyətinə malik, nizam-intizamlı və peşəkar orduya malik olması (məsələn, ABŞ, Rusiya, Türkiyə və s. kimi dövlətlərin ordusu çox güclüdür); -dövlətin hərbi-sənaye kompleksinin gücü (məsələn, ABŞ, Rusiya, Çin, Fransa, Böyük Britaniya, Hindistan, Pakistan kimi dövlətlər böyük hərbi sənaye kompleksinə malikdirlər və atom dövlətləridirlər. Bununla yanaşı, Almaniyanın da çox güclü hərbi- sənayə kompleksi vardır); -xüsusi təyinatlı silahlara, bu baxımdan strateji və taktiki silahlara və hərbi bazalara (quruda və dənizdə) sahib olan dövlətlər (məsələn, ABŞ və Rusiya dünyanın iki böyük raket- yaxın, orta və uzaq mənzilli raketlər, və nüvə silahına sahib olan dövlətləridirlər); -strateji silah kompleksinin tərkibi olan müdafiə komplekslərinin mövcudluğu (ABŞ və Rusiya daha çox RƏM elementlərinə, o cümlədən müşahidə-nəzarət komplekslərinə- radiolakasiya qurğularına, sahibdirlər); -strateji aviasiyaya, hərbi dəniz donanmalarına, sualtı gəmilərə, aviadaşıyıcı gəmilərə (modul tipli hərbi dənzi 33 bazalarına) sahib olmaq (məsələn, ABŞ, Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa və s. kimi dövlətlər bu baxımdan öndədirlər); -dövlətin elmi-texniki inkişafının səviyyəsi (məsələn, Yaponiya əhalisinin çoxluğuna, ərazisinin kiçikliyinə, təbii sərvətlərinin azlığına baxmayaraq, ABŞ-la yanaşı, kompyuter sənayesinin inkişafında dünyanın ən qabaqcıl dövlətləri sırasındadır); -kosmik sənayenin mövcudluğu, eləcə də kosmosdan müşahidə qurğularının, məsələn, süni peyklərin mövcudluğu (Rusiya, ABŞ, Çin, Avropanın qabaqcıl ölkələri, Türkiyə, Azərbaycan və s.); -dövlətin coğrafi mövqeyi (məsələn, Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan, Yunanıstan, İspaniya, Fransa, Şərqi Avropa ölkələri olduqca əlverişli coğrafi mövqedə, Şərqlə Qərbin, Şimalla-Cənubun qovuşduğu bir məkanda yerləşmişlər. ABŞ- ın coğrafi mövqeyi, okeanlarla əhatə olunması onu “dəniz hakimiyyəti” dövlətinə çevirmişdir. Səudiyyə Ərəbistanı və Misir kimi ölkələr, Mərakeş və İspaniya, Filippin, Malayziya, Sinqapur, Portuqaliya, Cənubi Afrika Respublikası, Panama, Argentina və Braziliya, eləcə də Yaponiya və Cənubi Koreya, dənizləri və okeanları birləşdirən ticarət yolları üzərlərində yerləşiblər); -əlverişli coğrafi mövqenin tərkibi olaraq, dövlətin okeanlara çıxışı (Rusiya, ABŞ, Kanada, Avstraliya, Hindistan, İndoneziya, Malayziya, Çin, Böyuk Britaniya, Yaponiya, Braziliya, Argentina, Fransa, Almaniya, İtaliya, İspaniya, Filippin, Misir, Mərakeş, Səudiyyə Ərəbistanı, Meksika, Cənubi Afrika Respublikası, kimi dövlətlərin okeanlarla və okenalara çıxışları olan dənizlərlə əhatə olunması onların iqtisadi gücünü daha da artırır); -dövlətin dənizlərlə əhatə olunması (məsələn, ABŞ, Kanada, Çili, Argentina, Cənubi Amerikanın şimal dövlətləri, Rusiya, Almaniya, Yaponiya, Fransa, Böyük Britaniya, Türkiyə, Misir, İran, Cənubi Koreya, Meksika, Yunanıstan, 34 Ukrayna, Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya, Hindistan, Malayziya, Filippin, İndoneziya, Cənubi Afrika Respublikası, və s. kimi ölkələrin dənizlərlə əhatə olunması həmin dövlətlərin dünya okeanlarına çıxışını təmin edir, dövlətlərarası iqtisadi-ticarət əlaqələrini genişləndirir. Eyni zamanda bu ölkələrdə balıq sənayesinin inkişafını yaradır); -dövlətin əlverişli iqlim şəraiti və turizm sahələrinin inkişafı (məsələn, İspaniya, Türkiyə, Tailand, Mərakeş, Yunanıstan, Mərkəzi Avropa ölkələri, İspaniya və s. kimi dövlətlər turizmdən çoxlu gəlir əldə edirlər. Bununla yanaşı, bu ölkələrdə sağlamlıq kompleksləri zonaları mövcud olur); -dövlətin tarixi inkişaf prosesi (məsələn, Çin, Böyük Britaniya, Almaniya, Hindistan, Fransa, Rusiya, ABŞ, Türkiyə, İran, Azərbaycan və s. kimi dövlətlər tarixən güclü dövlətçilik ənənələrinə malik olublar. Britaniya, Osmanlı, Rusiya, Çin kimi imperiyalar tarixən güc nümayiş etdirərək böyük ərazilər əldə saxlayıblar, digər dövlətlərə təsir imkanlarına malik olublar); - xeyriyyəçilik fəaliyyəti. İmkanlı dövlətlər xeyriyyəçilik fəaliyyətləri həyata keçirməklə bir çox ölkələrdə ictimai nüfuz əldə edirlər ki, bu addım da siyasi təsirlərin formalaşmasını zəruri edir. Bu fəaliyyət növü öz-özlüyündə asılılıq sistemini ortaya çıxarır. Mətbuatın yazıdığına görə, Giving Pledge adlı xeyriyyə hərəkatı vardır. Bu hərəkatı Bill Qeyts və Uorren Baffet yaradıblar. “Facebook”-un sahibi və banisi Mark Sukerberq, CNN telekanalının banisi Ted Törner, Rusiyalı Vladimir Potanin, Britaniyanın Virgin Group korporasiyanın sahibi Riçard Brenson bu hərəkatda iştirak edirlər. 1 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|