Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov

də  yoxdur.  Deməli,  güc  yoxdursa,  beynəlxalq münasibətlər 
də  yoxdur.  Beynəlxalq  münasibətlər  gücün,  enerjinin  və 

 
240 
 
potensialın 
mövcud 
olduğu 
bir 
sferadır. 
Bu 
enerji 
bütövlüyündən, vahidindən bütün dövlətlər faydalanırlar.  
Beynəlxalq  münasibətlər  sahəsində  açıq  iştirak  dövlətin 
gücünün  yaranmasına  xidmət  edir.  Dövlət  resurslar  mərkəzinə 
qoşulur  və  resursların  dövlətlərdən-dövlətlərə  hərəkətini  təmin 
edir.  Beynəlxalq  münasibətlər  güc  olduğundan,    dövlətlər 
beynəlxalq  münasibətlərə  qoşulduqda  güclənirlər.  Dövlətin 
açıq  qapılar  siyasəti  onun  güclənməsinin  əsaslarını  təşkil  edir. 
Yaradılmış  əlverişli  və  faydalı  şərait  dövlətə  resursların  başqa 
məkanlardan axmasının əsaslarını təşkil edir. Məsələn, 1970-ci 
illərin  sonundan  Çində  tətbiq  olunan  islahatçılıq  və  xarici 
investisiyalar  üçün  açıq  qapılar  siyasəti  Çini  XXI  əsrin 
əvvəllərinin  dünya  iqtisadiyyatının    lokomotivinə  çevirmişdir.  
Açıq  qapılar  siyasəti  ölkələrdən-ölkələrə  resurs  axınları  üçün 
trayektoriyaların  birləşməsi  üçün  bütöv “rels” rolunu oynayır.  
Məsələn,  II  Dünya  müharibəsindən  sonra  Qərbi  Avropa 
ölkələri  ABŞ  sərmayəsi  üçün  açıq  qapılara  çevrildi.  Qərbi 
Avropa  iqtisadiyyatının  inkişaf  xüsusiyyətləri    rels  üzərində 
hərəkət 
edən 
qatara 
bənzədi. 
Beynəlxalq 
transmilli 
korporasiyalar  dövlətlərin  güclənməsində  yaxından  iştirak 
edirlər.  Bir  dövləti  digər  dövlətdə  təmsil  edən  əsas  vasitələr-
subyektlər  və  obyektlər  qismində  diplomatik  qurumlar  və 
transmilli  korporasiyalar  çıxış  edirlər.  Transmilli  korpo-
rasiyalar  dövlətin  resurslarının  formalara  salınmasının  və  yeni 
formaların əldə olunmasının əsaslarını təşkil edirlər. Transmilli 
korporasiyaların  fəaliyyəti  siyasi  məzmun  kəsb  edir  və  onlar 
makroiqtisadiyyatın  formalaşmasında  yaxından  iştirak  edirlər. 
Transmilli  korporasiyalar  resursların  səmərəli  istifadəsində 
yaxından  iştirak  edirlər.  Dövlətlərin  iqtisadi  sistemlərinin 
təşkilində  transmilli  korporasiyalar  (maliyyə  və  kreditlər 
sahəsində  olan,  istehsala  sərmayə  yatıran  korporasiyalıar) 
üstünlük  təşkil  edirlər.  Bu  şirkətlər  iqtisadi  kompleksliliyi 
əmələ  gəririrlər  və  resursların  cəmləşməsini  təmin  edirlər. 
Transmilli  korporasiyalar  dövlətlər  arasında  daha  çox  baza 

 
241 
 
iqtisadi münasibətlərin yaranmasında iştirak edirlər. Transmilli 
korporasioyalar  dövlətlər  arasında  olan  iqtisadi  münasibətlər 
sistemlərinin  və  sahələrinin  formalaşmasında  yaxından  iştirak 
edirlər.  
Ümumiyyətlə, belə bir prinsipi əldə rəhbər tutmaq lazımdır 
ki,  dövlət  öz  resurslarının  səmərəli  şəkildə  istifadə  edərsə, 
güclənə  bilər.  Dövlətlərin  daxili  güclərinin  artması  onların 
xarici güclərinin artmasına təsir göstərir. 
Belə  hesab  etmək  olar  ki,  beynəlxalq  münasibətlərdə 
dövlətlərin  gücləri  (müqayisədə  fərqlənən  gücləri)  iki 
istiqamətdən  yaranır:  birincisi,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  onun 
nüvəsi çox güclü olur və xarici siyasətinə təsir göstərir, ikincisi 
isə,  dövlət  beynəlxalq  münasibətlərə  qoşulur  və  beynəlxalq 
münasibətlərin  kompleks şəkildə  formalaşmasında iştirak edir. 
Dövlətin beynəlxalq münasibətlərdə iştirak səviyyəsi onun təsir 
səviyyəsini  ortaya  çıxarır.  Beynəlxalq  münasibətlərdə  dövlət-
lərin  güclənməsində  həm  də  dövlətlərin  beynəlxalq  hüquq 
normalarına  müvafiq  olaraq  davranması,  beynəlxalq  hüquq 
normalarına ədalətcəsinə əməl etməsi da təsir göstərir. Bu anda 
mehriban  qonşuluq  siyasəti,  sabitlik,  dostluq,  sülh  şəraitində 
əməkdaşlıq  kimi  vəziyyətlərin  ortaya  çıxması  da  transmilli 
korporasiyaların  sərmayə  siyasətini  artırır.  Dövlət  özünün 
iqitsadi qapılarını digər dövlətlərin üzünə açır və digər məkanın 
resursları  və  iqtisadi  sistemləri  ilə  əlaqələr  yaradır.  Dövlət 
beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlər  sistemlərinin  şəbəkələş-
məsindən,  struktur  və  yarımstrukturların  bir-birinə  etdiyi 
qarşılıqlı xidmətdən və bundan irəli gələn təsirdən də güclənir. 
Dövlətin  güclənməsində  iqtisadi və  sosial- siyasi  vəziyyətlərin 
düzgün  və  çevik  qiymətləndirilməsi  amili  də  mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Şəraitin  zamanda  qiymətləndirilməsi  və 
zamanda  çevik  reaksiyalar  (çağırışlar  və  onlara  cavablar)  
verilməsi dövlətin siyasət sisteminin işini səmərəli edir. Daxili 
siyasi  şəraitlə  beynəlxalq  şərait  arasında  mövcud  olan 
uzlaşmanın  qiymətləndirilməsi,  hər  iki  vəziyyətin  real  əsas-

 
242 
 
larının  dərk  edilməsi  və  hər  iki  sahədə  proqressiv  və  səmərəli 
təsir  imkanları  dövlətin  daxildə  və  beynəlxalq  aləmdə 
güclənməsinə səbəb olur.  
Dövlətlərin 
beynəlxalq 
münasibətlərdə 
iştiraklarının 
güclənməsini  həm  də  onların  diplomatiyası  təmin  edir. 
Diplomatiya  ayrı-ayrı  məkanlarda  və  məskənlərdə  dövlətlərin 
siyasətlərinin  istiqamətlənməsini  və  xarici  siyasətlərinin 
kompleksləşdirilməsini  təmin  edir.  Diplomatiyadan  səmərəli 
istifadə elə  resurslardan (xarici siyasətə  yönəldilmiş resurslar)  
səmərəli istifadənin əsaslarını təşkil edir. 
Beynəlxalq  münasibətlərdə  dövlətlərin  güclənməsinin 
əsaslarının  ümumiləşdirilmiş  şəkildə  bəzi  istiqamətlərini 
aşağıdakı kimi hesab etmək olar: 
-daxili  resursların  səmərəli  istifadəsi  üçün  sistemin  təşkil 
olunması; 
-daxili  resursları  xaricə  çıxaran  sistemlərin  işinin  səmərəli 
şəkildə təmin olunması; 
-dövləti daxildən gücləndirən resursların artması; 
-daxili qanunvericilik sahələrinin genişlənməsi; 
-dövlətin  daxili  müdafiə  potensialının  gücləndirilməsi  və 
xarici təsirlərə qarşı müdafiənin əsaslarının formalaşdırılması; 
-dövlətlərin regionda böyük ittifaqlara qoşulması; 
-ikitərəfli və çoxtərəfli qaydada çoxlu sayda müqavilələr və 
digər sənədlərə qoşulması; 
-böyük  gücə  malik  olan  dövlətlərlə  strateji  sahədə 
əlaqələrin gücləndirilməsi; 
-böyük  dövlətlərlə  qarşılıqlı  inteqrasiya  və  miqrasiya 
şəraitində əlaqələrin təşkil edilməsi; 
-böyük ai  dövl

 
243 
 
Dövlətin güc vasitəsi kimi fəaliyyətinin əsasları və siyasi 
fəaliyyətin  dalğalanmaları-beynəlxalq  aləmdə  inkişaf 
dalğalarının əmələ gəlməsi 
 
Beynəlxalq  münasibətlər  sahələri  və  hərəkətləri,  eləcə  də 
bu  hərəkətləri  yaradan  mexanizm  sistem  xarakteri  kəsb 
etdiyindən  beynəlxalq  aləmdə  dalğalanmalar  meydana  gəlir. 
Dalğalanmalar  siyasi  hərəkətlərin  tərkibini  formalaşdıran 
ünsürlərdən  ortaya  çıxır.  Bu  ünsürlərin  hərəkət  formaları  və 
hərəkət  ardıcıllığı  beynəlxalq  münasibətlərdə  dalğalanmaların 
əsasını  təşkil  edir.  Beynəlxalq  aləmdə  dalğalanmalar  dedikdə, 
beynəlxalq sferada ayrı-ayrı münasibətlər sahələrində meydana 
gələn siyasət cərəyanlarını qeyd etmək olar. Beynəlxalq aləmdə 
dövlətlər  güc  yaradan  vasitələrdir  və  güc  vasitələri  kimi  də 
münasibətlərin 
sistemli 
əsaslarla  meydana  gəlməsinin 
əsaslarını müəyyən edirlər.  
Beynəlxalq  münasibətlər  sferası  dövlətdaxili  sfera  kimi 
strukturlardan  təşkil  olunur.  Strukturlar  arasında  olan  əlaqələr 
strukturların  yaratdıqları  siyasətin  dalğalanmalarının  əsaslarını 
təşkil  edir.  Dövlətlər  beynəlxalq  münasibətlərdə  dalğalar 
yaratmaqla, 
dalğaları 
yaradan 
potensial 
mənbələrin 
təkmilləşməsini  təmin  etmiş  olurlar.  Beynəlxalq  aləmdə 
güclərin  dalğalar  əmələ  gətirməsində  vasitələr  kimi  resurslar 
iştirak edirlər. Məsələn, neft, qaz, taxıl, düyü, şəkər tozu, dəmir 
filizi,  almaz,  qızıl,  gümüş,  mis  kimi metallar və digər bu kimi 
strateji  təyinatlı  xammal  məhsullarının,  həmçinin hazır texniki 
məhsulların  hərəkəti  dalğaların  əmələ  gəlməsini  təmin  edir. 
Müəyyən  iqtisadi  strukturlar  yeni  iqtisadi inkişaf tələblərindən 
irəli  gələrək  inkişafın  mövcudluğunu  təmin  edir.  İqtisadi 
strukturlar  da  öz  növbəsində  qarşılıqlı  əlaqələrdə  olurlar  və 
müəyyən  xətlər  üzrə  dalğaların  yaranmasını  təmin  edirlər.  Bu 
baxımdan  inkişaf  dalğaları  resursların  hərəkətlərə  gətirilməsi 
ilə xassələnən dalğalardır. 

 
244 
 
Beynəlxalq  siyasətin  dalğalanmaları  bir  dövlətdə  və  ya  da 
bir  neçə  dövlətdə  ortaya  çıxan  inkişafdan  meydana  gəlir. 
İnkişaf  xüsusiyyətləri  və  inkişaf  istiqamətləri  digər  məkanlar 
üzrə  yayılır  və  nəticə  etibarilə  siyasətin  məkanlar  üzrə 
dalğalanması prosesləri  yaşanır.  Bu  proses zamanı alt dalğalar 
və  üst  qat  dalğalar  meydana  gəlir.  Beynəlxalq  münasibətlərin 
inkişafı  dövlətlərin  daxili  inkişafına  bağlı  olur  və  daxili 
potensial 
beynəlxalq 
münasibətlər 
sistemininn 
mexanizmlərində dalğaları əmələ gətirir.  
Beynəlxalq  sistemlərin  dalğalanmalar  yaradan  fəaliyyəti 
bir tərəfdən beynəlxalq sistemlərin kompleksliliyini təşkil edir, 
digər 
tərəfdən 
də 
dalğanı 
yaradan 
dövlətin 
milli 
xüsusiyyətlərini  digər  məkanlara  və  dövlətlərə  ixrac  edir. 
Məsələn,  transmilli  korporasiyaların  məkanlardan-məkanlara 
keçməsi onların iqtisadi maraqları ilə yanaşı, təmsil olunduqları 
dövlətlərin  milli  maraqlarını  daşımasından  irəli  gəlir. 
Beynəlxalq sistemdə fəaliyyətin dalğalanması təbii ki, dövlətlər 
arasında  real  qruplaşmanın  da  yaranmasının  əsaslarını  təşkil 
edir.  Beynəlxalq  ticarət  qaydaları  beynəlxalq  münasibətlərin 
dalğalanmalarının  əsaslarını  formalaşdırır.  Bir  ölkədə  istehsal 
olunan  məhsullar  beynəlxalq  ticarət  yolu  ilə  digər  ölkələrin 
məkanlarına  daxil  olur.  Nəticədə  istehsal  olunan  dövlətin 
təsirini  yaradır.  Beynəlxalq  qaydada  meydana  gələn  qlobal  və 
ya  da  böyük  regional  problemlər  yeni  inkişaf  dalğaları  üçün 
yeni  stimul  yaradır.  Bu  anda  yeni  enerji  mənbələri  yaradan 
resursların  müəyyən  mərkəzlərdə  cəmləşməsi  və  yeni  axınları 
meydana  gətirməsi prosesləri yaşanır.  
 

 
245 
 
Dövlət  gücünün  təsnif  olunmasının  əsasları.  Kiçik 
dövlət,  orta  gücə  malik  olan  dövlət,  böyük  gücə  malik 
olan  dövlət  və  super  gücə  malik  olan  dövlətlərin  təsnif 
olunmasının əsasları 
 
 Dövlətlər güclərinə görə bölünürlər 
 
Dünya  dövlətlərini  güclərinə  görə  aşağıdakı  şəkildə 
bölmək,  dərəcələndirmək  olar.  Burada  həm  ölkələr  daxilində 
istehsal olunan məhsulların həcmini, həm də adambaşına düşən 
ÜDM-ın  həcmini  nəzərə  almaq  mümkündür.  Lakin  bununla 
kifayətlənmək  olmnaz.  Buraya  əhali,  ərazi;  hərbi,  material 
resurslar  –təbii  resurslar  kriteriyalarını  da  aid  etmək  lazımdır. 
Dövlət gücü geosiyasi əhəmiyyətə malikdir: 
-Super dövlət (ABŞ); 
-Super dövlətə yaxın dövlətlər (Rusiya, Çin);  
-Böyük  gücə  malik dövlətlər  (Almaniya,  Yaponiya, Böyük 
Britaniya, Fransa, Kanada, Hindistan və s.); 
-Orta  gücə  malik  dövlətlər  (İtaliya,  İspaniya,  Yunanıstan, 
Avstriya,  Türkiyə,  Avstraliya,  Pakistan,  İran,  İndoneziya, 
Misir,  Malayziya,  Braziliya,  Argentina,  Meksika,  Cənubi 
Koreya,  Qazaxıstan və s.); 
-Güclənməkdə 
olan 
dövlətlər 
(Polşa, 
Ukrayna,  
Azərbaycan, Özbəkistan və s.); 
Zəif dövlətlər (Albaniya, Ermənistan, Nepal, Butan, Asiya, 
Amerika və Afrika qitəsinin bir çox dövlətləri) 
Çox  hallarda  iqtisadi  cəhətdən  güclü  inkişaf  etmiş 
Almaniya,  Yaponiya,  Böyük  Britaniya,  Fransa,  Avstraliya  və 
Kanadanı  super  dövlət  kimi  göstərirlər.  Burada  bir  nüansa 
xüsusi  fikir  vermək  lazımdır.  Düzdür,  iqtisadiyyatın  güclü 
olması  dövlətin  güclü  olmasına  gətirib  çıxarır.  Lakin  super 
dövlət  olmaq    mənasını  vermir.  Məsələn,  Almaniya  dünyanın 
iqtisadi  cəhətdən  inkişaf  etmiş  bir  dövlətidir.  Ancaq  bu 
dövlətin  təbii  və  maddi  sərvətləri,  ərazisinin  böyüklüyü  və 

 
246 
 
əhalisinin  çoxluğu,  hərbi-sənaye  kompleksinin  inkişaf 
səviyyəsi, ordunun sayı və gücü ABŞ və Rusiyada olduğu kimi 
deyil. Belə xarakterli amilləri sadalanan digər dövlətlərə də aid 
etmək  olar.  Ona  görə  də  dünyanın  iqtisadi  cəhətdən  inkişaf 
etmiş, lakin super dövlət xüsusiyyətini özündə cəmləşdirməyən 
dövlətlərinə  super  dövlət  demək  düzgün  deyil.  Eynilə  tək 
ərazinin  böyüklüyü  faktoru  da  super  dövlət  mənasını  vermir. 
Məsələn,  Monqolustan  dövlətinin  ərazisi  Fransadan  çox 
böyükdür.  Lakin  Monqolustanı  gücünə  görə  bu  dövlətlə 
eyniləşdirmək  olmaz.  Həmçinin,  Almaniya  ilə  Səudiyyə 
Ərəbistanını  da  müqayisədə  belə  qəbul  etmək  olar.  Əhali 
amilinə 
gəldikdə, 
Hindistanda 
əhalinin  sayı  Böyük 
Britaniyadan dəfələrlə çox olsa da, bu ölkələrdə iqtisadi inkişaf 
və  yaşayış  səviyyəsini  eyniləşdirmək  olmaz.  Rusiyanı  ABŞ-la 
müqayisə  etdikdə,    onu  qeyd  etmək  olar  ki,  Rusiya  yalnız 
iqtisadi  inkişafına  görə  və  əhali  sayının  azlığı  baxımından 
ABŞ-dan geri qalır. Bununla yanaşı, texnoloji amillərə görə də 
ABŞ-dan  arxadadır.  Lakin  super  dövlət  xas  olan  prinsiplərin 
əksəriyyətini  özündə  cəmləşdirir.  Böyük  əraziyə,  olduqca 
zəngin təbii sərvətlərə (neft, qaz, qiymətli metallar, dəmir filizi, 
daş  kömür,  böyük  meşələr  və  s.),  maddi  sərvətlərə,  çox  güclü 
hərbi-sənaye kompleksinə (müasir tələblərə cavab verən ağır və 
yüngül hərbi texnikaya,  raket texnologiyasına, aviasiya və çox 
güclü  atom  sənayesinə  və  s.),  tarixən  formalaşmış  güclü 
orduya,  elmi-tədqiqat  mərkəzlərinə,  kosmik  sənayeyə  və  s. 
məxsusdur. Hətta bəzi göstəricilərə görə ABŞ-ı qabaqlayır.  
 
Super (qlobal)  və regional güc mərkəzləri 
 
Super (qlobal)  və  böyük regional güc mərkəzlərinə müqa-
yisədə  çox  güclü  dövlətlər  aid  edilir.  Super  güc  mərkəzinə  o 
dövlət  aiddir  ki,  həmin  dövlət  ümumiyyətlə,  dövlətin  daxili 
gücünü  əks  etdirən  və  əvvəlcə  sadalanan  amillərin  böyük 
əksəriyyətini  kompleks  şəkildə  özündə  cəmləşdirmiş  olur.  

 
247 
 
Super güc mərkəzi böyük və planetar ərazilərdə, eləcə də quru 
və su ərazilərində digər dövlətlərə nisbətən çox böyük gücə və 
potensiala  sahib  olur.  Super  güc  mərkəzi  dünya  siyasətində, 
eləcə  də  beynəlxalq  münasibətlərdə  bütün  subyektlərə  təsir 
etmək imkanına malik olan dövlət və ya dövlətlər ittifaqı hesab 
olunur.  Dünyanın  qlobal  siyasəti  məhz  super  dövlətlər 
tərəfindən  reallaşdırılır.  Dünyanın  qloballaşma  mərkəzində 
aparıcı,  əsas  istiqamətləndirici  mərkəz  kimi  super  gücə  malik 
olan  dövlət  dayanır.  Bu  dövlətin  hərtərəfli  imkanları  digər 
dövlətin imkanlarına, potensialına təsir ed
tш TfЦbnsəəшəəш

 
248 
 
Avroasiya  məkanında  yerləşmiş,  2000-ci  ilin  başlanğıcından 
əvvəlki  qüdrətini  bərpa  etməyə  çalışan  Rusiyanı  da  müəyyən 
parametrlərinə  görə  super  güc  mərkəzi  kimi  qəbul  etmək  olar. 
Rusiya  məkan  üzrə  coğrafi  yayılan  güc  mərkəzidir.  Hətta  bu 
mərkəzlərə  Çin  də  öz  gücünə  görə  yaxınlaşmaqdadır.  Çinin 
iqtisadiyyatı  dünyada  ikinci  yerdə  qərarlaşıb.  (Qeyd:  2009-cu 
ildə  Çin  enerji  şirkətlərində  və  elektro-  enerji  şirkətlərində 
sərmayə  qoyuluşuna  görə  birinci  yerdə  qərarlaşmışdır. 
Xammal və material resurslarına sərmayə qoyuluşuna görə isə 
ikinci yerdə yer tutmuşdur. 2009-cu ildə yazılan elmi məqaləyə 
əsasən,  son  iyirmi  ildə  Çinin  Ümumdaxili  məhsul  artımı  ildə 
orta hesabla 9,9 faiz təşkil etmişdir. 2000-2009-cu illər ərzində 
dünyanın  Ümumdaxili  Məhsul  istehsalında  Çinin  payı  3,7 
faizdən (ABŞ dolarının nominal dəyəri ilə ifadə olunarkən) 8,1 
faizə qədər yüksəlmişdir.
1
  
Lakin  o  da  qeyd  olunur  ki,  gələn  onillikdə  (2019)    Çin 
iqtisadiyyatının artım tempi aşağı düşəcək və orta hesabla 7,5 
faiz  təşkil  edəcək.  Lakin  buna  baxmayaraq,  belə  hesab  olunur 
ki,  2019-cu  ildə  Çinin  ümumdünya  məhsul  istehsalında  payı 
14,9 faizə qədər yüksələ biləcəkdir. Bu anda ABŞ-a yaxınlaşma 
baş  verəcəkdir.  Ehtimal  olunur  ki,  ABŞ-ın  2019-cu  ildə  dünya 
məhsul istehsalında payı 19,4 faiz təşkil edəcəkdir.
2
  
Lakin  iqtisadiyyatın  sürətli  artım  tempinə  baxmayaraq, 
Çində  adambaşına  düşən  ümumdaxili  məhsulun  məbləği 
11,644  dollar  təşkil  edə  biləcəkdir  ki,  bu  amil  də  ABŞ-la 
müqayisədə cəmi 20 faiz təşkil edəcəkdir.
3
 
                                                 
1
 Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид 
Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост 
экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами 
безопасности этой страны. 
http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china 
geopolitical/RU/index.htm 
2
 Həmin məqalə. 
3
 Həmin mənbə. 

 
249 
 
Belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  Avropa  nəhəngləri  olan 
dövlətlər  (Böyük  Britaniya,  Fransa,  Almaniya),  Asiyada 
Yaponiya  və  Cənubi  Koreya,  Avstraliya  kimi  dövlətlər  ayrı-
ayrılıqda  super  dövlətlər  ola  bilməzlər.  Məsələn,  Yaponiya  və 
Almaniya iqtisadi cəhətdən  güclü inkişaf etmiş dövlətlərdirlər. 
Lakin  buna  baxmayaraq  super  güc  mərkəzinə  xas  olan 
xüsusiyyətlərin bir çoxuna sahib deyillər. Həmin dövlətlər nüvə 
silahlarına malik deyillər, hərbi-sənaye kompleksi Rusiya, ABŞ 
və  Çindəki  olduğu  həcmdə  və səviyyədə  deyil, böyük əraziyə, 
kifayət  qədər  təbii  sərvətlərə  malik  deyillər.  Bu  dövlətlərin 
təsiretmə  imkanlarının  radiusu,  yəni  coğrafiyası  da  super 
dövlətlərə  nisbətən  aşağıdır.  Məsələn,  Almaniya,  Yaponiya, 
eləcə  də  Fransa  postsovet  məkanına,  Asiya  regionuna  Rusiya 
qədər  təsir  edə  bilməzlər.  Eləcə  də  dünyanın  bütün  regionuna 
geosiyasi  təsir  imkanlarına  malik  olan  ABŞ-la  bu  dövlətləri 
eyniləşdirmək düzgün deyil.  
Təsiretmədə  koordinasiya  amilləri  mühüm  rol  oynayır. 
Koordinasiya  uyğunluğu  və  uyğunsuzluğu  yaradır.  Uyğunluq 
prinsipləri böyük mərkəzlər ətrafına kiçik mərkəzləri cəlb edir. 
Bu  prinsiplər  sayəsində  dövlətlər  cəmləşmə  xassələrinə  malik 
olur.  İnkişafı  nisbətən  zəif  olan  dövlətlər  uyğunluq  prinsipinə 
görə  bir-birinə  yaxınlaşmaq  məcburiyyətində  qalır.  Məsələn, 
Rusiya  bu  uyğunluq  prinsipindən  irəli  gələrək,  postsovet 
məkanını  öz  ətrafında  saxlamaq  imkanlarına  malik  olur. 
Bununla  yanaşı,  mədəni  və  sivil  inkişaf  xüsusiyyətlərinin 
uyğuluğuna görə Avropa İttifaqı formalaşa bilir. 
ABŞ  super  güc  mərkəzi  olaraq,  öz  valyutasından  istifadə 
edərək,    dünya  malliyyə  sisteminə  və  iqtisadiyyatına  təsir 
etmək  imkanlarına  malik  olur.  ABŞ  valyutası  dünya 
iqtisadiyyatının  aparıcı  vasitəsinə  çevrilmişdir.  Digər  böyük 
dövlətlər  rəqabət  fonunda  dünyada  alternativ  valyutanın  da 
yaradılması (“Avras”) ideyasını ortaya atmışdılar.  
 
 

 
250 
 
Regional gücün formalaşması 
 
Regional  güc  mərkəzlərinə  o  dövlətlər  aid  edilə  bilir  ki, 
həmin dövlətlər regionda təsir imkanları baxımından daxili güc 
imkanlarını  əks  etdirən  amillərin  bir  çoxuna  sahib  olsun. 
Məsələn,  Türkiyə  bu  baxımdan  regional  güc  mərkəzi  kimi 
qəbul  edilir.  Türkiyə  ərəb  dünyasına,  türk  dünyasına, 
müsəlman  aləminə;  coğrafi  məkan  kimi-Mərkəzi  Asiyaya, 
Qara-Aralıq  dənizi  regionlarına,  Qara-Xəzər  dənizi  region-
larına  təsir  etmək  imkanlarına  malikdir.  Türkiyə  dünyanın 
“siyasi  bel  qurşağı”nda  yerləşən  güc  mərkəzidir.
1
  Bu 
dövlətlərin  daxili  və  beynəlxalq  resursları  bir  və  ya  bir  neçə 
regiona  təsir  etmək  imkanlarına  malik  olur.  Regional  gücün 
formalaşması  əsasən  dövlətin  daxildə  və  beynəlxalq  aləmdə 
gücünü  təsnif  edən,  gücünü  formalaşdıran  resurslardan  asılı 
olur.  Regional  gücün  formalaşmasında  böyük  dövlətin  –güc 
mərkəzinin  regionda  həyata  keçirdiyi  iqtisadi  layihələri  böyük 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bununla  yanaşı,  qeyd  etmək  olar  ki, 
dövlət  öz  iqtisadi  potensialına  görə  ətrafda  yerləşən  digər 
dövlətin  potensialını  da  öz  tərəfinə  çəkir.  Regionun  güc 
mərkəzi  bir  tərəfdən  öz  potensialını  təşkil  edən  resurslarını, 
məsələn, sərmayəsini regionun digər dövlətinin iqtisadiyyatına 
cəlb edir, eləcə də kiçik gücə malik olan dövlətlərdən resursları 
qəbul  edir.  Bu  anda  asılılıq  sistemini  formalaşdırmış  olur  və 
regional  güc  bu  imkanlardan  istifadə  edərək  özünün 
potensialını gücləndirir. Güclənmiş dövlət bütün resurslarından 
istifadə  edərək  öz  ətrafında  yerləşən  dövlətlər  hesabına  təsir 
sferaları  yaratmış  olur.  Məsələn,  keçmiş  SSRİ-nin  rəhbərlik 
etdiyi  sosialist  blokunu  buna  nümunə  göstərmək  olar.    Bu 
istiqamətdə regional  güc formalaşır. Regional mərkəz-regional 
iqtisadi, o cümlədən ticari, eləcə də infrastruktur, bu baxımdan 
                                                 
1
 E.M. Nəsibov. Gələcək dünya düzəni və geosiyasi mənzərə. Siyasi 
proqnozların əsasları. Ümumi hissə. I kitab. “Elm və təhsil ” nəşriyyatı, 
Bakı-2013, 544 səh., ss.333-336.   

 
251 
 
geotranzit rolu oynayır. Regional gücün formalaşmasında ərazi, 
əhali və təbii sərvətlər amili də mühüm rol oynayır. İqtisadi və 
siyasi  sistemin  mükəmməlliyi  də  regionda  dövlətin  güclən-
məsinə xidmət edir.  
Şəbəkələşmiş  regionlarda  təsirlər  dövlərlərin  regionlardan 
bir  qədər  kənara-qloballığa  doğru  çıxmasının  əsaslarını  təşkil 
edir.  Belə  dövlətlərə  Avropada  –  Böyük  Britaniya,  Fransa, 
Almaniya;  Şimalli  Amerikada-ABŞ,  Meksika;  Asiyada  –  Çin, 
Hindistan,  Yaponiya,  Pakistan,  İndoneziya,  Türkiyə,  İran, 
Qazaxıstan;  Afrikada-  Cənubi  Afrika  Respublikası,  Misir, 
Liviya,  Əlcəzair;  Cənubi  Amerikada  Braziliya,  Argentina, 
Venesuela,  Avstraliya-Okeaniyada  Avstraliya  və  s.  aid  etmək 
olar.  Məsələn,  Türkiyə  və  İran  ərazi  və  əhalisinə  görə  böyük 
dövlətlərdirlər, maddi və təbii sərvətləri olsa da, bu dövlətlərin 
potensialları  super  dövlətlər  qədər  deyildir.  Bu  dövlətlər 
okeanlara  çıxışa  malikdirlər,  kifayət  qədər  hərbi-sənaye 
komplekslərinə  malikdirlər,  lakin  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsinə 
görə  inkişaf  etmiş  dövlətlərdən  (ABŞ  və  Qərbi  Avropanın  bir 
çox  dövlətlərindən,  Çin  və  Yaponiyadan)  geri  qalırlar.  Nüvə 
dövlətləri  deyillər,  kosmik  sənayeləri  yoxdur,  yaxud  da  zəif 
inkişaf  etmişdir.  Dünyanın  öz  regionlarından başqa  ərazilərinə 
təsir  edə  bilmirlər.  (Qeyd:  son  zamanlarda  İran-Venesuela