AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
§ 2. 1870-ci ĠL KƏNDLĠ ĠSLAHATININ
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 2. 1870-ci ĠL KƏNDLĠ ĠSLAHATININ
HAZIRLANMASI VƏ KEÇĠRĠLMƏSĠ
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Rusiyada iri maşın sənayesinin inkişafı bütün ölkənin kapitalist inkişaf yoluna keçməsinə, feodal-təhkimçilik sisteminin böhranının güclənməsinə böyük təsir göstərirdi. Bu sistem şəraitində icbari əmək az məhsuldar idi və sərfəli deyildi. O, məhsuldar qüvvələrin gələcək inkişafını qüvvətli şəkildə ləngidirdi. İnkişaf etməkdə olan sənaye azad işçi qüvvəsinə kəskin ehtiyac hiss edirdi, belə qüvvə isə yox idi. Belə ki, kəndlilər təhkimçilik asılılığında olub, feodal-mülkədarların torpaqlarına təhkim edilmişdilər. Belə vəziyyətdə istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin xarakterinə mütləq uyğun gəlməsi qanunun pozulmasına, vaxtı keçmiş köhnə istehsal münasibətləri ilə yeni məhsuldar qüvvələr arasında ziddiyyətə gətirib çıxarırdı. Eyni zamanda ticarət əkinçiliyinin daha da inkişafı ilə əlaqədar kəndlilərin təhkimçilik istismarı Rusiya kəndində sinfi mübarizəni xeyli kəskinləşdirdi. Bütün bu deyilənlər 50-ci illərin sonunda ölkədə inqilabi şəraitin yaranmasına gətirib çıxardı, çarizmin Krım müharibəsində məğlubiyyəti isə ―təhkimçilik rejiminin çürüklüyünü‖ göstərdi, eyni zamanda bütün açıqlığı onun ləğv edilməsinin zəruriliyini nümayiş etdirdi. Bütün bunlar ―...birinci mülkədar II Aleksandrı etiraf etməyə məcbur etdi ki, aşağıdan devrilməyi gözləməkdənsə, yuxarıdan azad etmək yaxşıdır‖. 1861-ci il fevralın 19-da çar II Aleksandr (1855-1881) ―Təhkimçilik asılılığından çıxmış kəndlilər haqqında Əsasnamə‖ni təsdiq etdi. ―Əsasnamə‖də kəndli islahatının əsas şərtləri izah edilir, kəndlilər şəxsi azadlıq və öz əmlaklarından sərbəst istifadə etmək hüququ alırdılar, torpağın mülkiyyətçisi isə yenə əvvəlki kimi mülkədarlar qalırdı. Lakin onlar kəndlilərə daimi istifadə üçün həyətyanı və həmçinin pay torpağı verməliydilər. Bunun müqabilində kəndlilər biyar işləməli, həyətyanı sahəni və mülkədarlarla razılaşmaya əsasən torpaq payını satın almaq hüququ verildiyindən, pay torpaqlarını satın alana qədər töycü ödəməli idilər. Mülkədarlar müəyyən şərtlərlə pay torpaqlarının bir hissəsini özlərinə götürmək hüququ alırdılar. Bu hüquqdan istifadə edən mülkədar kəndlilərin əvvəllər istifadə etdiyi ən yaxşı torpaqları kəsib özünə götürdü. Bütün otlaqlar, meşələr, suvatlar mülkədarların sərəncamına keçirildi. Kəndli islahatı kapitalizmin daha da inkişafı üçün şərait yaratdı, daha doğrusu islahat köhnə feodallarla yeni kapitalist sosial-iqtisadi istehsal münasibətləri arasında sərhədə çevrildi. Təhkimçiliyin qalıqlarına baxmayaraq, ―61-ci ildən sonra Rusiyada kapitalizmelə sürətlə inkişaf etdi ki, Avropanın bəzi köhnə ölkələrində əsrlər ərzində baş verən dəyişikliklər Rusiyada on illər ərzində əmələ gəldi. Rusiyada kapitalizmin sürətlə inkişafı Azərbaycanda kapitalizmin inkişafına təsir göstərə bilməzdi. XIX yüzilliyin 60-cı illərində Azərbaycanın iqtisadi inkişaf prosesində kapitalizm yolu göz qabağında idi [35]. Bu proses, şübhəsiz ki, əmtəə istehsalının inkişafı, feodal münasibətlərin dağılması ilə müşayiət olunurdu. Buna görə də 60-cı illərin sonlarında Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı feodal münasibətlərinin ləğv edilməsini tələb edirdi. Yerli feodallarla ittifaqda olan çar hökuməti onların mənafeyinə uyğun olaraq Cənubi qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda islahat keçirilməsini bir neçə il ləngitdi. Çarizm bunu onunla əsaslandırırdı ki, guya Şimali Azərbaycanda islahat keçirmək üçün iqtisadi şərait kifayət qədər yetişməmişdir və bütün Azərbaycan kəndliləri hüququ cəhətdən dövlət kəndliləri hesab olunurlar, daha doğrusu, onlar təhkimli deyillər, şəxsi azadlıq statusundan istifadə edirlər. Əslində isə sahibkar kəndliləri feodal-asılı vəziyyətində idilər. Lakin Şimali Azərbaycanın metropoliyanın mənafeyi baxımından müstəmləkə istismarı vəzifələri, diyarda yaranmaqda olan sənaye kapitalı üçün sərbəst işçi qüvvəsinə tələbat, Mərkəzi Rusiyanın inkişaf etməkdə olan sənayesi üçün xammala ehtiyac islahatın keçirilməsini tələb edirdi. Feodal münasibətləri ölkənin iqtisadi inkişafına mane olur bazar əkinçiliyinin inkişafını, əmtəə-pul dövriyyəsinin tətbiqini, sənayedə və kənd təsərrüfatında kapitalist sahibkarlığının yaranmasını ləngidirdi. Bu dövrdə Cənubi Qafqaz xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının ictimai həyatında mühüm dəyişikliklər yaranmağa başladı. Burada müəyyən sosial- iqtisadi şərait yetişmiş, maarifçilik ideyaları inkişaf etməyə başlamışdı. Feodal qaydalarını pisləyən səslər getdikcə daha ucadan eşidilirdi. Kəndlilərin feodal asılılığına və feodal zülmünə qarşı qətiyyətlə çıxış edənlərdən biri M.F.Axundov idi. O, Azərbaycan qəzalarının kəndliləri ilə əlaqə saxlayırdı. Belə ki, Qazax qəzasının ruhani şəxslərindən biri öz şikayətində göstərirdi ki, kəndlilərin ona qarşı qiyamı M.F.Axundovun məsləhəti ilə hazırlanmışdır [36]. Feodal zülmünə qarşı Q.Zakir və Azərbaycan ziyalılarının digər nümayəndələri də çıxış edirdilər. Kəndli çıxışlarının perspektivləri də çar hökumətini narahat edirdi. Belə ki, 60-cı illərdə kənddə baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklərin, ticarət və əkinçiliyin inkişafının təsiri altında kəndlilərin istismarı da güclənirdi. Əvvəllər bilavasitə təsərrüfatla məşğul olmayan bəylərin bir hissəsi şəxsi əkinin xeyrinə görərək, kəndli torpaqlarını ələ keçirməyə, vergi və mükəlləfiyyətləri artırmağa başladılar ki, bu da kəndlilər arasında narazılığın artmasına səbəb oldu. Gürcüstanda təhkimçilik islahatı keçirmək haqqında 1863-cü ildə Gürcüstanla həmsərhəd olan Zaqatala dairəsinə çatan şaiyələr burada böyük üsyanın başlanmasına səbəb oldu. Aqrar islahatın həyata keçiriləcəyi təqdirdə özlərinin keşkəllərindən, daha doğrusu, muğalları və yenkiloyları feodal istismarı etmək hüququndan məhrum olacaqlarından ehtiyat edən feodal əyanları, avarlar və saxurlar – keşkəl sahibləri üsyan qaldırdılar [37]. Şimali Azərbaycanın bu bucağında mövcud olan mürəkkəb sosial münasibətlər, çarizmin hədsiz dərəcədə amansız siyasəti, çar hakimiyyət orqanlarının, o cümlədən Zaqatala dairə rəisinin özbaşınalığı, rüşvətxorluq, qanunsuzluq keşkəl sahiblərinin camaatın aşağı hissəsini öz tərəflərinə çəkmək üçün şərait yaradırdı. Üsyanın digər səbəbi hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilən zorla xristianlaşdırma oldu. Çarizm bu siyasəti həyata keçirmək üçün müxtəlif çirnikləndirmədən başlayaraq, zorakılığa qədər bütün metodlardan istifadə edirdi; hökumət dairələri xristianlığı qəbul edən kəndlilərə torpaq asılılığından azad edilməsi vədini verirdi. XIX yüzilliyin 50-ci illəri ərzində Qax, Əlibəyli, Qarağan, Kötüklü, Meşəbaşı, Tasmalı, Zəyəm, Lələpaşa, Marsan, Yengiyan xristianlıq zorla yayıldı. Bu kəndlərin əhalisinin, xüsusilə yengiloyların xristianlaşdırılması, xristianlığın yayılması, özlərinin yengiloylar – keşkəl saxlayanlar torpaq vergilərindən məhrum olmaqdan qorxuya düşən keşkəl sahiblərinin – carlıların da narazılığına səbəb oldu. Keşkəl institutu ilə əlaqəsi olmayan bəzi başqa kəndlərin də əhalisi üsyana qoşuldu. Üsyan 1863-cü il iyunun əvvəlində başlandı. Ona böyük nüfuz sahibi olan və Balakən camaatının başında duran Hacı Murtuz rəhbərlik edirdi. Üsyan etmiş balakənlilər və qavaxçöllülər Zaqatala şəhərini ələ keçirdilər. Lakin onlar Zaqatala qalasını tuta bilmədilər. Hacı Murtuzun bütün Zaqatala əhalisini dini şüarlarla üsyana qaldırmaq ümidi özünü doğrultmadı. İlisu sahəsinin sakinləri, yengiloylar və Yenisel sahəsi əhalisinin əksəriyyəti üsyana qoşulmadı. Üsyan iştirakçılarının sayı 3,5 min nəfərə İyunun 5-də imam elan edilən Hacı Murtuz iyunun 5-dən 6-na keçən gecə, səhərə yaxın üsyançıları leysan yağışın altında qalaya hücuma apardı. Üsyançılar qala divarlarına çatsalar da və onlardan bəzilərinə nərdivanlar söykəsələr də, artilleriya və tüfənglərdən açılan şiddətli atəşlə pərən-pərən salındılar. Üsyançıların qalanı ələ keçirmək üçün sonrakı cəhdləri də müvəffəqiyyət qazanmadı. Tezliklə İlisu sahə rəisinin əsasən yengiloylardan ibarət olan süvari dəstəsi və həmçinin yerli əhalidən olan 3 minlik süvari dəstə
mühasirəyə alınmış qalanın müdafiəçilərinin köməyinə gəldilər və üsyanı yatırıldı. Hacı Murtuz gizlənsə də 1864-cü il fevralın 8-də təslim oldu, tezliklə Yenisey quberniyasına sürgün edildi və burada da öldü. Hərbi səhra məhkəməsinin qərarı ilə üsyanın fəal iştirakçılarından 18 nəfəri dar ağacından asıldı, bir neçə yüz adam ailə üzvləri ilə birlikdə katorqaya göndərildi. Üsyan yatırıldıqdan sonra çarizm dairədə polis nəzarətini gücləndirdi. Mülki idarəçilik ləğv olundu və hərbi-inzibati sistem tətbiq edildi. Bununla belə, çarizm Cənubi Qafqazın digər hissələri üçün kəndli islahatı keçirməyə məcbur oldu. Lakin bundan bir sıra tədbirlər görüldü. 1847-ci il 20 aprel ―Əsasnamə‖sinə görə, keçmiş xan ailəsi üzvlərinə məxsus və yaxud ağaların torpaqlarında kətxudalar sahibkarlar tərəfindən təyin edilirdi ki, bu da ağalar tərəfindən özbaşınalıqlara və kəndlilərin narazılığına səbəb oldu. 1859-cu ildə bu qayda dəyişdirildi və ağa kəndlərində kətxudaları ancaq quberniya rəisinin razılığı ilə təyin getmək qərarına alındı. Hökumət dairələri bu tədbiri ağaların özbaşınalığından kəskin
narazı olan
kəndlilərin sinfi
mübarizəsinin güclənməsindən qorxaraq, həyata keçirməyə məcbur olmuşdu. Çar hökuməti 1861-ci il iyunun 29-da ―Cənubi Qafqaz diyarının mərkəzləşdirilməsi haqqında Əsasnamə‖ni təsdiq etdi və buna əsasən də 1862-ci ildə yanvarın 1-dən fəaliyyətə başlayan xüsusi Cənubi Qafqaz mərkəz palatası yaradıldı. Palata hər bir kənd icmasının sərhədlərini müəyyənləşdirməklə yanaşı, həm də bütün mülk və malikanələrin də sərhədlərini dəqiqləşdirməli idi. Lakin uzun müddət mərkəzləşdirmə üzrə heç bir iş aparılmadı. 1861-ci ildə çar hökuməti ağaları kəndlilər üzərində polis nəzarəti və məhkəmə hakimiyyəti hüququndan məhrum etdi. Tezliklə Şimali Azərbaycanın bütün feodallarına qarşı da belə tədbiri həyata keçirmək lazım gəldi. 1861-ci ilin dekabrında ―Cənubi Qafqazda yerli (zemski) gözətçi dəstələri haqqında Əsasnamə‖ təsdiq edildi. Bu dəstələr yollar üzərindəki gözətçi xidmətinin və qarovul məntəqələrinin saxlanılmasını təmin etməli idilər. Elə həmin il Cənubi Qafqazda müntəzəm məlumatların toplanılmasında mühüm rol oynayan quberniya statistika komitələri fəaliyyətə başladı. 1865-ci il yanvarın 28-də bəyləri məhkəmə və polis hakimiyyəti hüququndan məhrum edən və ―seçkili‖ əsaslar üzərində qurulan ―Kənd cəmiyyətlərinin ictimai idarəsi haqqında Əsasnamə‖ nəşr edildi. Bu ―Əsasnamə‖nin nəşrindən sonra da bəylər kənd hakimiyyəti orqanlarına müəyyən təsir göstərsələr də, onların kəndlilər üzərindəki əvvəlki hakimiyyəti artıq yox idi. 1864-cü ildə Şərqi Gürcüstanda kəndli islahatı haqqında ―Əsasnamə‖ təsdiq edildi. Elə həmin il zəylik zəy zavoduna təhkim edilmiş Zəylik kənd sakinlərinin, həmçinin Bakı quberniyasındakı neft quyularına təhkim edilmiş Balaxanı kənd sakinlərinin, 1868-ci ildə Naxçıvan duz mədənlərində işləyən Şıxmahmud kəndinin sakinlərinin məcburi əməyi ləğv edildi. Bütün bunlar Azərbaycanda kəndli islahatı keçirilməsinin başlanğıcı idi. Tiflisdə Mərkəzi Cənubi Qafqaz Komitəsi, Gürcüstan qəzalarında qəza komitələri yaradıldı [38]. Komitə cənubi Qafqazda islahatı iki mərhələdə keçirməyi qərara aldı. O, əvvəlcə Qərbi Gürcüstanda, sonra isə Cənubi Qafqazın yerdə qalan hissələrində islahat keçirməklə məşğul oldu. Səciyyəvi haldır ki, Komitənin tərkibinə Azərbaycan bəylərinin bir nəfər də olsa nümayəndəsi daxil edilməmişdi. Bu onunla izah olunur ki, bəylər ―ali silk‖ hesab olunsalar da, hüquqi cəhətdən rus və gürcü zadəganlarına və mülkədarlarına bərabərləşdirilməmişdilər. Onlara arxalanan və onlardan kəndlilər üzərində öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə istifadə edən çarizm eyni zamanda onları müəyyən çərçivədə saxlayırdı. Şərqi Gürcüstanda keçirilən islahatdan dərhal sonra baş canişin idarəsi nəzdindəki kəndlilərin yerləşdirilməsi üzrə komitə Tiflis və Kutaisi quberniyaları haqqında yeni ―Əsasnamə‖yə və 1861-ci il 19 fevral ümumi kəndli qanununa uyğun olaraq ağalar və kləndlilərin qarşılıqlı münasibətləri haqqında 1847-ci il ―Əsasnamə‖lərinə yenidən baxmağa başladı. İslahatı keçirməyə hazırlıq üçün baş canişin idarəsi şurasının qəbul etdiyi qərarla 1866-cı il mayın 29-da Tiflis, Bakı, İrəvan və Şuşa şəhərində ―bəy komissiyaları‖ adı altında müvəqqəti komissiyaların təsis edilməsinin zəruriliyi adı altında müvəqqəti komissiyaların təsis ediləsinin zəruriliyi etiraf edildi. ―Ali müsəlman silkinin şəxsi heyətini müəyyənləşdirmək‖ bu komissiyalara tapşırıldı [39]. Bu komissiyalar hökumət məmurlarının sədrliyi altında bəylərdən təşkil olunurdu. Bəylərin hüquqlarını müəyyənləşdirən bəy komissiyaları nəzərdə tutulan islahatı keçirmək üçün material hazırlamalı idilər. Bunun üçün hakim sinfin torpaq hüququnu müəyyənləşdirmək zəruri idi. Belə ki, çar hökumət orqanlarının fikrincə, ―məskunlaşmış mülklərə sahib olmağın vaxtını aydınlaşdırmaq bəylərin torpaq hüquqlarının müəyyənləşdirilməsi işinin əsas mahiyyətini təşkil edirdi‖ [40]. Tiflis bəy komissiyası Ahalsıx, Gəncə, Borçalı, Qazax və Şəmşəddil sahələrinin torpaq sahiblərinin hüquqlarını nəzərdən keçirərək, onlardan 184 nəsli ―ali silkə mənsub‖ hesab etdi. İrəvan komissiyası tərəfindən isə 586 nəsildən 282-si ―ali silkə mənsub‖ hesab edildi [41]. 1869-cu ildə Şuşa komissiyası, 1870-ci ildə isə Bakı komissiyası öz işlərinə başladı [42], Bakı bəy komissiyası Bakı quberniyasında 198 nəslin bəy ―şərəfinə‖ etiraf etdi. Şuşa bəy komissiyası Şuşa, Zəngəzur və Nuxa qəzalarında və Yelizavetpol quberniyasının Ərəş pristavlığında ali silkin şəxsi hüququnu müəyyənləşdirməli idi. Xüsusi hazırlanmış qaydalar [43] əsasən Şuşa bəy komissiyasının tərkibinə Şuşa və Zəngəzur qəzalarında 24 nəfər və Ərəş pristavlığı ilə ayrıca olaraq Nuxa qəzasından da elə o qədər adam seçmək nəzərdə tutulurdu. Seçkilər hər bir qəzada ayrı-ayrılıqda ali silk tərəfindən səsverə yolu ilə keçirilirdi. Mərkəzi Cənubi Qafqaz Komitəsi bu komissiyaların işini öyrəndikdən sonra 1870-ci il mayın 14-də ―Cənubi Qafqaz quberniyaları: Yelizavetpol, Bakı, İrəvan və qismən Tiflis quberniyaları ali müsəlman silkindən
olan şəxslərin, habelə erməni məliklərinin torpaqlarında sakin olan dövlət kəndliləri torpaq quruluşu haqqında ―Əsasnamə‖nin layihəsi təsdiq edildi. Bu dövrün xarakterik cəhətlərindən biri yalançı bəylərin sayının artması idi. Bəy nəslindən olmayan bir çox torpaq sahibləri bəy silkinə daxil olmağa çalışırdı ki, bunu da nəticəsində bəy komissiyalarında rüşvətxorluq və tanışlıq münasibətləri geniş yayıldı, 1870-ci il 14 may ―Əsasnamə‖si Yelizavetpol, Bakı quberniyalarında və Tiflis quberniyasının bir hissəsindəki xanların, bəylərin, ağaların və məliklərin, İrəvan quberniyası mülkədarlarının (bəylərinin) və Tiflis quberniyasının Axalsıxı qəzası bəylərinin mülklərinə aid edilirdi. Qafqaz canişinin qərarına əsasən, ―Əsasnamə‖ 1970-ci il noyabrın 8-də qüvvəyə mindi [44]. ―Əsasnamə‖ni elan etmək üçün hər bir qəzanın mərkəzi və əhalisi daha çox olan yerlərindən həm əkinçi, həm də kəndli silklərinin müəyyən miqdarda nümayəndələrini quberniya şəhərinə çağırmaq, həm də şəxsən qubernatorun və digər yüksək vəzifəli şəxslərin iştirakı ilə bu sənədin elanı təklif olunurdu [45]. Polisə kəndlilərin ―sakitliyini‖ ciddi izləmək tapşırığı verilmişdi. Çar hökuməti ―Əsasnamə‖ni bilavasitə yerlərdə elan etməklə qorxurdu. Noyabrın 8-də kəndli işləri üzrə quberniya divanxanaları açıldı, həmçinin barışıq vasitəçiləri (münsif) vəzifələri təsis edildi. Canişinin sərəncamı ilə kəndli işləri üzrə ibtidai sərəncamlar vermək məqsədilə təsis edilən müvəqqəti komissiyaların işləri quberniya divanxanalarının ixtiyarına keçirdi. Qəzalarda başda barışıq vasitəçiləri olmaqla barışıq şöbələri açıldı [46]. Azərbaycan qəzalarında on iki barışıq şöbəsi fəaliyyət göstərirdi. 1870-ci il 14 may ―Əsasnamə‖si iki bölmədən ibarət idi: 1. Kəndlilərin torpaq məsələlərinin tənzim olunması haqqında ümumi əsasnamə; 2. Kəndli işləri üzrə təsis olunmuş idarələr haqqında qaydalar [47]. ―Əsasnamə‖ kəndli islahatının aşağıdakı əsas məsələlərinin ümumi prinsiplərindən çıxış edirdi: 1) kəndlilərin torpaq sahələrindən hər cür şəxsi asılılıq münasibətləri dayandırılır; 2) kəndlilərin istifadəsində olan torpaqlar bəylərin, ağaların və məliklərin mülkiyyəti olaraq qalır və kəndlilərin daimi istifadəsinə verilir [48]. Şəxsi azadlıq almalı olan kəndlilərin sayı Yelizavetpol quberniyasında 22032 həyət və yaxud 70290 nəfər kişidən, Bakı quberniyasında (Quba qəzası istisna olunmaqla) 7797 həyətvə yaxud 25831 nəfər kişidən ibarət idi [49]. ―Əsasnamə‖ kəndlilərə ―özünün bütün pay torpaqlarından istifadə etməkdən‖ imtina etməklə bəy torpaqlarını maneəsiz tərk etmək, öz kənd icmasında qalmaq və yaxud başqasına keçmək hüququ verirdi [50]. Fakriki olaraq isə onlar həmin torpaqlarda qalmağa məcbur idilər. Çünki kəndli torpaqsız ötüşə bilməzdi. Lakin onlar onlar torpaq sahibindən qeyri-iqtisadi, icbari feodal tədbirlərinin təsiri altında deyil, iqtisadi cəhətdən asılı idilər [51]. Beləliklə, islahata görə, feodal asılılığının çox mühüm spesifik xüsusiyyəti – kəndlinin torpağa təhkim edilməsi ləğv edildi. Həm Rusiyada, həm də
Gürcüstanda təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra kəndlilər öz pay torpaqlarının pulunu ödəyənə qədər təhkimli deyil, feodaldan asılı hesab olunan Azərbaycan sahibkar kəndliləri kimi müvəqqəti asılı kəndlilər kateqoriyasına salınmışlar. Əslində isə onlar yenə də əvvəlki vəziyyətlərində qalırdılar [52]. Kəndli islahatının başlıca məsələsi torpaq məsələsi idi. 1870-ci il ―Əsasnamə‖sinə görə bəylərə, ağalara və məliklərə və həmçinin çoxdan ―dövlət kəndliləri‖ adı almış kəndlilərə məxsus olan torpaqlar üzərində irsi xüsusi mülkiyyət hüququ qalmışdı [53]. Kəndlilər daii istifadə üçün onlara verilmiş pay torpaqlarının müqabilində torpaq sahiblərinin xeyrinə müəyyən mükəlləfiyyətlər daşımalı idilər. Çar hökuməti çalışırdı ki, kəndli islahatı Azərbaycanda torpaq sahiblərinin təsərrüfatlarına mümkün qədər az zərər vursun və onların öz mülklərinə olan torpaqlardan əldə etdikləri ümumi gəlirin miqdarını azaltmasın. Beləliklə, ―Əsasnamə‖ pay torpaqlarının satın alana qədər daimi istifadə üçün kəndlilərin ixtiyarına verirdi. Bu torpaqlar mülkədar bəylərin mülkiyyətində qalırdı [54]. Kəndlilər yalnız pulunu ödədikdən sonra torpağın mülkiyyətçisinə çevrilə bilərdilər. Kəndlilərin öz pay torpaqlarını satın alması məcburi deyildi. Buna baxmayaraq, kəndlilərə torpaq əldə etmək hüququ verilməsi burjua xarakteri daşıyırdı. Çünki feodalizm şəraitində mülkədarbəylər öz torpaqlarını ancaq öz silklərindən olan adamlara satmaq hüququna malik idilər. Kəndlilərə torpaq satın almaq hüququ verilməsi nəticə etibarilə feodalların torpaq üzərində silki inhisar hüquqlarına zərbə endirirdi. Vəsaitin olmaması üzündən kəndlilərin faktiki olaraq öz pay torpaqlarını almaq imkanları olmasa da, torpaq əmtəəyə çevrilirdi. Yaşı 15-dən yuxarı olan hər kişi ailə üzvü üçün 5 desyatin pay torpağı verilməsi haqqında 1847-ci il ―Əsasnamə‖ sinin müəyyənləşdiyi norma son hədd kimi qəbul edilirdi. Əksər hallarda isə kəndlilərin pay torpaqları, o cümlədən malikanələr, meyvə, üzüm və tut bağları, əkin sahələri və biçənəklər kəndlilərin daimi istifadəsində saxlanırdı. Kəndlilər mövcud ödəmələrə əsasən suvatlardan, otlaqlardan və suvarma arxlarından istifadə etməyə davam edirdilər. Bunula belə, torpaq sahiblərinə kəndli torpaqları da daxil olmaqla bütün yararlı torpaqları bilavasitə öz sərəncamında saxlamaq hüququ verilirdi. Onlar öz sərəncamlarında bütün yararlı torpaqların 1/ 3
desyatindən çox olan ―artıqlarını‖ kəsib götürə bilərdilər və onlarda bütün yararlı torpaqların 1/ 3
qaldırmağı öhdələrinə götürmürdülər. Faktiki olaraq kəndlilərin pay torpaqları müəyyənləşdirilmiş 5 desyatindən xeyli az olurdu. Sonralar isə əhalinin artması ilə əlaqədar hər nəfərə düşən pay torpağı getdikcə daha çox azalır, kəndlilərin əksəriyyəti aztorpaqlı olurdu.
Kəndlilərin pay torpaqlarından istifadə etdiklərinə görə 1870-ci il ―Əsasnamə‖si ilə bəylər qarşısında yerinə yetirdikləri mükəlləfiyyətlər isə öz xarakterinə, həcminə və yerinə yetirilmə qaydasına görə, 1847-ci il ―Əsasnamə‖sinin müəyyənləşdirdiyi kimi qalırdı.Məhsul rentası – ―malcəhət‖ və yaxud ―bəhrə‖ yenə də əvvəlki kimi əsas yer tuturdu. Bəylərin və ağaların ―mülklərində‖ onun həcmi becərilən məhsulun 1/ 10
günləri və hər gür peşkəşlərin əvəzinə bu adətin hələ də qorunub saxlanıldığı yerlərdə, bəy torpaqlarında istər həyətyanı, istərsə də əkin torpaqlarının hər desyatininə görə 30 qəpik, ağa ―mülklərində‖ isə 15 qəpik məbləğində pul mükəlləfiyyəti tətbiq edilirdi. ―Malcəhət‖in sahibkara çatdırılması əvvəllər olduğu kimi natural mükəlləfiyyət kimi qalırdı. Məlumdur ki, sahibkar kəndliləri tərəfindən pay torpaqlarının satınalma yolu ilə tam şəxsi mülkiyyətə keçməsi islahatın müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə xidmət etməli idi. Satınalma sazişi bağlandıdan sonra kəndlilər formal olaraq mülkiyyətçi kəndlilər kateqoriyasına keçirdilər. Lakin dövlət Rusiya quberniyalarından fərqli olaraq, Azərbaycana münasibətdə kəndlilərin öz torpaqlarının satın almasına hər hansı bir yardım göstərməkdən imtina etdi; həm də torpaqların satın alınması burada məcburi deyildi. Kəndlilər öz pay torpaqlarını ancaq öz şəxsi pul vəsaiti hesabına ala bilərdilər. Bu zaman onlar kəndli həyatı üçün yuxarısı 15, aşağısı 7.5 desyatin ala bilərdilər. Kəndlilərin pay torpaqlarını öz mülkiyyətinə keçirməsi üçün malcəhət və yaxud bəhrə əvvəlcədən pula çevrilməli və mövcud pul mükəlləfiyyətləri ilə birlikdə 6 faizdən kapitallaşdırılmalı idi. Bu yolla əldə edilən məbləğ torpağın satınalma qiymətinin həcmini müəyyənləşdirməli idi. Azərbaycanda satınalma məbləği Rusiyanın mərkəzi quberniyalarındakı məbləğdən bir neçə dəfə yüksək idi. Belə ki, Bakı quberniyasının sahibkar kəndlilərinin bir desyatin torpağadək ödədikləri satınalma qiyməti Minsk quberniyasının kəndlilərinin ödədikləri məbləğdən 25 dəfə, Həştərxan quberniyası kəndlilərinin ödədikləri məbləğdən 20 dəfə, Orenburq, Mogilyov və Perm quberniyaları kəndlilərinin ödədiyi məbləğdən 10 dəfə, Rusiyanın daxili quberniyalarından isə 7.7 dəfə çox idi. Yelizavetpol quberniyasında vəziyyət daha pis idi. Burada kəndlilər Həştərxan quberniyası kəndlilərdən 40 dəfə, Minsk quberniyasından 30 dəfə və Rusiyanın bütün daxili quberniyalarındakı kəndlilərdən 17 dəfə artıq satınalma məbləği ödəməli idilər. Yalnız torpağın haqqını tam ödədikdən sonra kəndlilər mükəlləfiyyətçi kəndlilər kateqoriyasına keçə bilərdilər. Bu şərtlərin kəndlilər üçün necə ağır olduğunu aydın görmək olar ki, kəndli həyətlərinin əksəriyyəti öz pay torpaqlarını satın alıb mülkiyyətlərinə keçirə bilməmişdilər. ―Əsasnamə‖yə görə torpaq sahibkarları ilə kəndlilər arasında münasibətlər ―torpaq nizamnamələri‖ adlandırılan xüsusi aktlarla müəyyən olunurdu. İslahatın hər bir mülkə tətbiqi bu torpaq nizamnamələri ilə müəyyənləşdirilirdi. Yerlərdə
bütün işlərə rəhbərlik etmək üçün kəndli işləri üzrə quberniya idarələri barışıq vasitəçilərinin əldə rəhbər tutduqları torpaq nizamnamələrinin vahid ümumi formasını tərrib etdilər [55]. Torpaq nizamnamələrinin hazırlanması mülk sahiblərinin və kəndlilərin, yaxud onların nümayəndələrinin iştirakı ilə həyata keçirilirdi. Torpaq nizamnaməsi ―hər bir kənd üçün ayrıca və yaxud bir neçə qarışıq kəndlərdən ibarət olan bütöv mülkə‖ tətbiq edilə bilərdi. Barışıq vasitəçisi vaxta 15 gün qalmış torpaq nizamnaməsinin tərtib ediləcəyi müddət haqqında məlumat verirdi.Torpaq nizamnamələri tərtib edilərkən dolaşıqlıq və səhvlər buraxılırdı ki, bununla əlaqədər çoxlu şikayətlər olurdu. Torpaq sahibləri barışıq vasitəçilərinə öz mülkləri haqqında düzgün məlumat vermək istəmir və yalançı məlumatlarla işi dolaşıqlığa salırdılar. Torpaq nizamnamələrində torpağın miqdarı, pay torpaqlarından istifadə edən kəndlilərin sayı, biçənək və otlaqların mövcudluğu, kəndlilərin su mənbələrindən, meşələrdən istifadə qaydaları, yerinə yetirilən natural və pul mükəlləfiyyətlərinin həcmi və forması, natural mükəlləfiyyətləri daşımağın qaydaları, süni suvarma vasitələrindən və dəyirmanlardan istifadə etmək hüququ və qaydaları göstərilirdi. ―Əsasnamə‖ 1873-cü ildə kəndlilərlə torpaq sahiblərinin münasibətlərində yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq müəyyən olunan cüzi dəyişiqliklərlə Quba qəzasında tətbiq edildi. Quba qəzasında rəncbərlər təhkimçilik asılılığından azad edildilər. Rəncbərlərin əkinçiliklə məşğul olmalarından və torpaqlarının olub- olmamasından asılı olaraq onlar ya torpaq payı alaraq torpaq sahiblərindən asılı vəziyyətdə qalır,ya da torpaqsız azad edilirdilər [56]. 1870-ci il islahatı mülkədar torpaqlarında ―könüllülük‖ əsasında yaşayan kəndlilərə şamil edilmədi. Yelizavetpol quberniyasının 200 kəndində belə kəndlilərin sayı 65 min nəfər idi. 1870-ci il islahatı zamanı bu kəndlilərin çoxu torpaq sahiblərinin özbaşınalığına məruz qalmış və öz torpaqlarının itirmişdilər. İslahat onlara yalnız 1876-cı il fevralın 21-dən aid edildi. ―Əsasnamə‖ 1877-ci il sentyabrın 3-də onun nəşrinə qədər ali silkə mənsub olmayan və bu kateqoriyaya sonralar aid edilən bəylərin torpaqlarında yaşayan kəndlilərə də şamil edildi. Kəndli islahatı Azərbaycana şimal-qərb hissəsinə - Zaqatala dairəsinə toxunmadı. Burada kəndlilərin asılı münasibətləri 1913-cü ilə qədər davam etdi. Cənubi Qafqazda kəndlilər üçün islahat Rusiyanın daxili quberniyalarına daha ağır şərtlərlə keçirildi. Bədnam ―azadlıq‖ əslində, kəndlilərin ən vicdansız bir şəkildə talan edilməsi, onları bir sıra zorakılıqlar və təhqirlərə məhkum etmək idi. Çar məmurlarının özləri dəfələrlə etiraf etmişdilər ki, kəndli islahatı imperiyanın heç yerində Cənubi Qafqazda olduğu kimi ağır və əzablı olmamışdı. Çar hökumətinin bütün qanunu və tədbirləri əsasən ―ali silkə‖ əmlak və silki hüquqlar yaratmağa yönəltmişdi. Kəndlilərin rifahının təmin edilməsi məsələsi isə ikinci
dərəcəli əhəmiyyətə malik idi və ona əsas məsələlər də asılılıq və tabeçilik rolu ayrılmışdı [57]. İslahat Azərbaycanın kənd istehsalçılarının çoxsaylı hissəsinin təşkil edən, xəzinə kəndliləri adlandırılan kəndlilərə aid edilmədi. 1870-ci il 14 may islahatı Azərbaycan mülkədar kəndində asılı münasibətləri məhv etmədi və kəndlilərin gələcəkdə də bəylər tərəfindən istismar olunmasını təmin etdi. Bununla belə o, məzmununa görə obyektiv olaraq burjua xarakteri daşıyırdı; bütün məhdudluğuna baxmayaraq, kənddə mövcud olan obyektiv şəraitin tədricən kapitalist inkişafının tələbatına uyğunlaşmasına yardım etdi, ona təkan verdi. İslahatdan sonra Azərbaycanda yeni burjua cəmiyyətinin, ona xas olan xüsusiyyətlərin və ziddiyətləri ilə birlikdə, bütün əlamətləri aydın şəkildə nəzərə çarpmağa başladı.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|