AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

§ 2. KƏNDLĠLƏRĠN VƏZĠYYƏTĠ VƏ MƏĠġƏTĠ 

 

Kəndlilərin  maddi  rifah  halının  səviyyəsini  müəyyənləşdirən  əsas 

amillərdən  biri  onların  torpaqla  təmin  olunması  idi.  Artıq  yuxarıda  qeyd  olunduğu 

kimi,  kəndlilərin  çox  hissəsi  ciddi  torpaq  çatışmazlığı  hiss  edirdi.  Qazax  qəzasının 

kəndliləri  yazırdılar  ki,  ―aztorpaqlılıq  bizi  tam  dilənçiliyə  gətirib  çıxarıb.  Bizim 

qətiyyən  örüş  törpağımız  yoxdur,  ona  görə  də  əkinçilikdən  qazandığımız  nə  varsa 

hamısı özgə torpaqlarında mal-qaramızı otarmaq hüququnun alınmasına sərf olunur‖ 

[27]. 

Dövlət kəndlilərinin torpaq təminatını kəskin surətdə pisləşdirən amillərdən 

biri onların pay torpaqlarının bəylər tərəfindən kütləvi şəkildə tutulması idi. Bəylərin 

xəzinə torpaq sahibliyi üzərinə hücumu daha da güclənmiş və kütləvi xarakter almışdı. 

Kəndli torpaqlarının bəylər tərəfindən ələ keçirilməsi barəsində rəsmi şəxslərin təsirli 

məlumatları  mövcuddur.  Əkinçilik  və  dövlət  əmlakı  nazirliyinin  1897-ci  ildə 

Azərbaycanda  olmuş  məmuru  Lisenkov  bu  barədə  yazmışdır:  ―Yerli  əhali 

içərisindən olan diribaş və nüfuzlu adamlar Yelizavetpol quberniyasında yüz minlərlə 

desyatin  xəzinə  torpağını  ələ  keçirmişlər‖  [28].  Azərbaycanda  öz  sosial  dayağını 

möhkəmləndirmək  naminə  kəndlilərin  mənafeyini  bəylərə  qurban  verən,  pay 

torpaqlarının  qorunması  üçün  təsirli  və  qəti  tədbirlər  görməyən  çar  hökumətinin 

torpaq siyasəti xəzinə torpaqlarının kütləvi surətdə ələ keçirilməsinə şərait yaradırdı 

[29]. 

Kəndlilər  suvarma  suyuna  da  kəskin  ehtiyac  duyurdular.  Suvarma  suyunun 

çatışmazlığı onlarm təsərrüfatlarma öldürücü təsir göstərirdi. Azərbaycan kəndlilərinin 

çox  hissəsi  aztorpaqlılıqdan  əziyyət  çəksə  də,  kəndlilərdən  alınan  vergi  və 

mükəlləfıyyətlərin bütün ağırlığı onların üzərinə düşürdü. Vergi dövlət kəndlilərindən 

―həyət vergisi‖ adlanan torpaq töycüsü şəklində alınırdı. 

Çar  hakimiyyət  orqanları  torpaq  vergisinin  həcmini  müəyyənləşdirərkən 

kəndli  təsərrüfatlarının  gəlirinin  müəyyənləşdirilməsi  üzrə  heç  bir  iş  görməmişdi. 

Onların kəndli təsərrüfatının real imkanları deyil, hər şeydən əvvəl xəzinənin mənafeyi 

maraqlandırırdı.  Nəticədə  Azərbaycanın  dövlət  kəndliləri  üzərinə  onların  verməli 

olduqlarından xeyli çox vergi qoyulmuşdu. Torpaq vergisinin məbləği heç bir yerdə kəndli 

təsərrüfatlarının real gəlirinə müvafiq deyildi. 

Bir  tərəfdən,  həyətlər  üzrə  toplanan  vergilərin  kəndlilərin  iqtisadi 

imkanlarına uyğun gəlməməsi, digər tərəfdən isə onun qeyri-bərabər bölünməsi kəndli 

kütlələri  üçün  bu  vergini  çox  ağırlaşdırırdı.  XIX  yüzilliyin  80-ci  illərində  dövlət 

kəndini tədqiq etmiş müəlliflər bir səslə dövlət kəndliləri üzərinə qoyulan bu verginin 

soyğunçu xarakterini qeyd edirdilər. 

Kəndlilərin  pulla  ödədikləri  vergilər  içərisində  zemstvo  mükəlləfiyyətləri 

adlanan  vergilər  əsas  yerlərdən  birini  tuturdu.  Bu  mükəlləfiyyətlər  dövlət  və 

quberniya zemstvo rüsumları adı altında iki yerə bölünürdü. Zemstvo vergiləri kəndlilər 

üçün həddən artıq ağır idi. Vergilərin ağırlığı onların bölünməsi və yığılması zamanı 

yol verilən özbaşınalıqlar nəticəsində daha da kəskinləşirdi [30]. 

Azərbaycan qəzalarının çoxunda vergilər kəndlilərin əmlak vəziyyətinə müvafıq 

şəkildə  bölünmürdü.  Bu  zaman  varlı  kəndlilər  hər  vasitə  ilə  vergilərin  ağırlığını 

kəndlilərin əsas  kütləsinin  üzərinə  qoymağa çalışır və çox vaxt buna nail olurdular. 

Vergilərin  yığılması  zamanı  da  böyük  özbaşınalıqlara  yol  verilirdi.  Vergilərin 

toplanılmasına  başçılıq edən  kətxuda  və  varlı  kəndlilər bundan  özlərinin  varlanması 

üçün istifadə edirdilər. 

80-ci  illərin  ortalarında  Qazax  qəzasının  tədqiqatçısı  tərəfindən  vergi 

yığılmasındakı  dərin  dramatizmin  mənzərəsi  belə  təsvir  olunur:  ―Vergi  və 

mükəlləfiyyətlərin  yığılması  prosesi  bir  sıra  kədərli  mənzərələrlə  müşayiət  olunur. 

Burada vergi yığanlar onların artıq vergi almasının üstünü açıb çığır-bağır salmış 

qoca  ilə  deyişirlər.  Orada  mis  qazanı  satılmaq  üçün  kətxuda  tərəfindən  əlindən 

alınan  dul  arvad  şivən  qaldırır.  Bir  yanda  pulunun  olmaması  bəhanəsi  ilə  canını 

qurtarmaq  istəyən  kişini  döyür,  elə  oradaca  müsadirə  olunmuş  inəyi  tövlədən 

çıxarırlar. Gah vergilərin ədalətsiz bölgüsü üçün vergi yığanların ünvanına qarğış 

eşidilir,  gah  onları  sui-istifadəyə  görə  təqsirləndirirlər,  gah  da,  nəhayət,  onlara 

aman  vermək  barədə  yalvarır  və  ya  vergilərin  alınmasını  təxirə  salmaq  barədə 

onlardan xahiş edirdilər‖ [31]. 

Kəndlilər  həm  də  kənd  icmasının  üzərinə  düşən  mükəlləfiyyətləri  (yol 

çəkilməsi, hərbi dəstələrin təmin olunması və s.) yerinə yetirirdilər. 

Bu  mükəlləfiyyətlərin  həcmi  qanun  tərəfindən  müəyyənləşdirilməmişdi. 

Bu da onları daha məşəqqətli edirdi. Onların içərisində ən ağırı  yol mükəlləfiyyəti 

(şose və ya kənd yollarını çəkmək və onları,  habelə körpüləri təmir etmək, çirkab 

kanallarını  təmizləmək)  idi.  Kəndlilər  bu  işləri  öz  iş  heyvanları  və  alətləri  ilə 

görməyə borclu idilər. 

Bunlarm  şahidi  olmuş  müəllif  yazırdı:  ―Yol  mükəlləfiyyəti  kəndlilər 

içərisində  haqlı  olaraq  ən  çox  narazılıq  doğuran  mükəlləfiyyət  sayılır.  O,  təkcə 

böyük xərclər tələb etmir, həm də ən pisi də elə budur - təsərrüfatla məşğul olmağa 

mane  olur  və  çox  vaxt  əkinçinin  bütün  təşəbbüs  və  zəhmətini  puça  çıxarır...  Hər 

şeydən  çox  xoşa  gəlməyən  hal  bundan  ibarətdir  ki,  bu  tələblər  (yol 

mükəlləfiyyətinin  yerinə  yetirilməsi  üzrə  tələblər.  -  Red.)  mütləq  yazda  və  ya 

payızda,  yəni  tarla  işləri  zamanı  irəli  sürülür.  Belə  hallarda  isə  bəzən  bircə  gün 

kəndlinin taleyini və onun ailəsinin təmin olunması məsələsini həll edir‖ [32]. 

Nəhayət, 1887-ci ildən etibarən Azərbaycan kəndliləri üzərinə  hərbi vergi 

adlanan daha bir xüsusi mükəlləfiyyət qoyulmuşdu. İmperiyada 1874-cü ildən tətbiq 

olunmuş ümumi hərbi mükəlləfiyyət 1886-cı ildə Cənubi Qafqaza şamil edilsə də, 

azərbaycanlılar orduya çağırılmırdılar, çünki çarizm onlara etibar etmirdi. Orduya 

səfərbərlik  əvəzinə  çar  müstəmləkəçiləri  azərbaycanlılar  üzərinə  xüsusi  vergi 

qoymağı  qərara  alırdılar.  Bu  vergi  orduya  səfərbərliyə  alınmalı  olan  şəxslərin 

üçillik orta qazancı nəzərə alınmaqla hesablanırdı. Hərbi verginin qoyulmasında Rusiya 

çarizminin  Azərbaycanda  yürütdüyü  böyük  dövlətçi  -  şovinist  müstəmləkə  siyasəti  öz 

parlaq təzahürünü tapırdı. 

Azərbaycanın  sahibkar  kəndliləri  daha  ağır  istismara  məruz  qalırdılar. 

Sahibkar  kəndliləri  torpaq  sahiblərinin  xeyrinə  müxtəlif  mükəlləfiyyətlər  daşıyırdılar. 

Bu mükəlləfiyyətlər içərisində əsas  yeri malcəhət və ya bəhrə adlanan məhsul vergisi 

tuturdu.  Bu  vergi  bütün  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  məhsullarının    1/10  hissəsini  təşkil 

edirdi. Özü də kəndlilər malcəhəti məhsulun yığıldığı yerdən 50 verst məsafədə bəy 

və ya onun vəkili tərəfindən göstərilmiş məntəqəyə gətirməyə borclu idilər. İslahatdan 

sonrakı  dövrdə  torpaq  sahibi  və  kəndlinin  qarşılıqlı  razılığı  əsasında  malcəhət  pul 

vergisi  ilə  əvəz  olunmah  idi.  Lakin  kəndlilər  əslində  bu  hüquqdan  istifadə  edə 

bilmirdilər. 

Sahibkar kəndlilərin digər çoxsaylı mükəlləfiyyətlərlə çətin vəziyyətə salınmış 

zəif  təsərrüfatlan  üçün  məhsulunun 

1/

10 

hissəsinin  alınması  ağır  yük  idi.  Malcəhətin 

yığılmasının  daimi  yol  yoldaşı  olan  sui-istifadə  və  özbaşınalıqlar  bu  vergini  daha  da 

ağırlaşdırırdı.

 

Bəylər  bir  qayda  olaraq  vergilərin  həcmini  özbaşına  artırırdılar.  Çar 

məmurlarının  özləri  də  bunu  etiraf  edirdilər.  Hətta  əhali  yaşamayan  torpaqlardan 

malcəhət tələb edildiyi hallar da olurdu. Malcəhətin yığılması zamanı kəndlilərə qarşı 

vəhşi  özbaşınalıqlara  yol  verilirdi.  Hadisəni  öz  gözləri  ilə  görmüş  şahidin  verdiyi 

məlumata görə, 1880-ci ildə torpaq sahibkarı Məmmədağa Əbrəxanov Şuşa qəzasının 

Xanadzax kənd sakinini ulağa yüklənib döymək üçün  xırmana aparılan dərzlərinə od 

vurmuşdu.  Ulaq  da,  dərzlər  də  yanmışdı.  Kəndlinin  bütün  ―günahı‖  ondan  ibarət 

olmuşdu ki, o, dərzlərin döyülməsi üçün bəydən icazə almamışdı. 

Malcəhətdən  başqa  yararlı  pay  torpağının  (həm  həyətyanı,  həm  də  tarla 

torpaqlarının) hər desyatini üçün torpaq sahibinin xeyrinə kəndlidən 30 qəpik həcmində 

pul  vergisi  də  alınırdı.  Qazax  qəzasının  məlik  və  ağa  malikanələrində  bu  pul  vergisi 

hər desyatindən 15 qəpik hesabı ilə alınırdı [33]. 

Qanunla  müəyyənləşdirilmiş  mükəlləfiyyətlərdən  başqa  həm  də  keçmiş 

zamanlardan  miras qalmış və  adət-ənənələrlə ―qanuniləşdirilmiş‖ bir  sıra vergilər də 

mövcud  idi.  Bayramlıq  (Novruz  bayramı  günü  bəyə  verilən  hədiyyələr),  toypulu 

(kəndlinin  evlənməsi  ilə  əlaqədar  bəyə  verilən  pul  vergisi),  toyxərci  (torpaq 

sahibkarının  evlənməsi  münasibətilə  ona  verilən  hədiyyələr),  darğalıq  pulu 

(malcəhət  yığanlara  verilən  məbləği  2  qəpikdən  50  qəpiyədək  olan  pul 

―bəxşişləri‖) və s. belə vergilər idi. 

Göründüyü  kimi,  çar  qanunu  sahibkar  kəndlilərini  torpaq  sabibkarları 

tərəfindən amansız istismara məruz qoyurdu. Bu da kənddə məhsuldar qüvvələrin 

tənəzzülünün  səbəblərindən  biri  idi  və  yeni  istehsal  münasibətlərinin  buradakı 

inkişafını ləngidirdi. 

Ağır  mükəlləfiyyətlər  yükünü  kəndlilərin  üzərinə  yıxaraq  çar  hökuməti 

borclu  qalmış  kəndlilərdən  vergilərin  zorla  alınmasını  təmin  edəcək  bir  sıra 

amansız  iqtisadi  tədbirlər  nəzərdə  tuturdu.  Torpaq  sahiblərinə  borclu  olan 

kəndlilərin  razılığı  ilə  onların  çox  ucuz  qiymətləndirilən  əməyindən  bəy 

təsərrüfatlarında  istifadə  etməyə  icazə  verilirdi.  Borclu  kəndli  öz  borcunu  biyar 

yolu  ilə  könüllü  surətdə  ödəməkdən  imtina  etdikdə  torpaq  sahibkan  ―borclunun 

özünü  və  ya  onun  ailə  üzvlərindən  kimisə  öz  həmkəndlisinin  yanında‖,  hətta 

kənara  -  həmin  və  ya  qonşu  qəzada  işləməyə  vermək  hüququna  malik  idi.  Kənd 

məhkəməsinin  hökmü  və  barışıq  hakiminin  razılığı  ilə  vergi  borcu  olan  kəndlini 

hətta  ―uzaq  olmayan  quberniyalara‖  məcburi  işə  göndərməyə  icazə  verilirdi. 

Borclu  kəndliyə  məxsus  olan  daşınmaz  əmlakdan  götürülən  gəlir  torpaq 

sahibkarma  verilə  və  həmin  əmlakın  özü  torpaq  sahibkanın  nəfinə  satıla  bilərdi. 

Nəhayət,  müstəsna  hallarda  torpaq  sahibinə  illik  mükəlləfiyyətlərin  məbləği 

həcmində borclu olan kəndlinin pay torpağının və həyətinin açıq müzayidə yolu ilə 

satılması nəzərdə tutulurdu [34]. 

Rusiya imperiyasının bütün zəhmətkeşləri kimi, Azərbaycan kəndliləri də 

ən  adi  siyasi  hüquqlardan  və  vətəndaş  azadlıqlarından  məhrum  idilər. 

Azərbaycanda  həm  dövlət,  həm  də  sahibkar  kəndlərində  yaradılmış  kənd  idarəsi 

mahiyyətcə  mütləqiyyət  dövlətinin  polis  və  xəzinə  ehtiyaclarma  uyğunlaşdırılmış 

inzibati-məhkəmə vahidi olub, bu dövlətin müstəmləkə siyasətini həyata keçirmək 

üçün əlverişli alətə malik idi. 

Kənd  cəmiyyətinin  sərəncamverici  orqanı  olan  kənd  yığıncağının 

fəaliyyəti ciddi çərçivəyə salınmış, polis, vergi və sırf icma işləri (otlaqlar və digər 

ictimai  torpaqların  idarə  olunması  və  i.a.)  ilə  məhdudlaşdırılmışdı.  Kənd 

cəmiyyətinin özündə bütün işləri varlı kəndlilər idarə cdirdilər. 

XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycan kəndlilərinin sosial-iqtisadi 

həyatında  əmələ  gələn  dəyişiklik  öz  əksini  əhalinin  məişətində,  onun  bütün 

sahələrində, o cümlədən kəndin yaşayış evlərində də tapmışdı. Kəndlərin quruluşu, 

forma və strukturu da etdikcə dəyişir, bir tərəfdən, əhalinin artması, digər tərəfdən 

isə  böyük  ailələrin,  feodal-patriarxal  ailələrin  bölünməsi,  parçalanması  prosesi 

güclənirdi.  Bunun  nəticəsində  də  evlərin,  təsərrüfatların  sayı  sürətlə  artırdı.  Öz 

tərkibi  etibarilə  4  nəslin  nümayəndəsini  əhatə  edən,  5-6  evli  qardaşın  bir  yerdə 

yaşadığı  və  üzvlərinin  sayı  20-30,  bəzən  isə  daha  çox  olan  böyük  ailələrin 

bölünməsi nəticəsində kəndlər getdikcə böyüyür və genişlənirdi. Bu proses də, öz 

növbəsində,  kəndlərin  salınmasına  və  planlaşdırılmasına  təsir  edir,  onlarda 

müəyyən  dəyişikliklərin  yaranmasına  səbəb  olurdu.  Yeni  evlərin  artması 

nəticəsində bir-birindən aralı ayrı-ayrı məhəllələrdən ibarət dağınıq formalı kəndlər 

getdikcə sıxlaşır və məhəllələrarası sərhəd yox olurdu. 

Şimali Azərbaycanın mərkəzi rayonlarında yerləşən bəzi iri kəndlər istisna 

olunmaqla  kəndlərin  çoxu  öz  keçmiş  strukturunu  saxlamışdı.  Belə  ki,  kəndlər 

əsasən  yaşayış  evlərindən,  həyət  və  təsərrüfat  tikililərindən  ibarət  idi.  Yeganə 

ictimai  bina  bəzi  kəndlərdə  mövcud  olan  məscidlər,  mollaxanalar,  məktəb  və 

mədrəsələr  idi.  Bəzi  kəndlərin  ətrafında  hündür  yerlərdə  gözətçi  məntəqələri  var 

idi. Kəndlərdə əhaliyə xidmət etmək üçün müalicə məntəqəsi, xəstəxana,  mədəni-

maarif  ocaqları,  ticarət    və    məişət  xidməti  müəssisələri,  demək  olar  ki,  yox  idi. 

Kənd yolları, küçələr ensiz və dar idi. Şübhəsiz ki, Şimali Azərbaycan kəndlərində 

feodalizm  cəmiyyətinin,  feodal  münasibətlərinin  məhsulu  kimi  meydana  gəlib 

formalaşmış  olan  və  əsrlər  boyu  davam  edən  bu  cür  həyat  tərzi,  məişət  forması, 

onun  bəzi  əlamətləri  kapitalizm  inkişafı  yoluna  təzəcə  qədəm  qoyan  bir  ölkədə 

həmçinin,  onun  müstəmləkəsində  qısa  müddətdə  və  tezliklə  aradan  qaldırıla 

bilməzdi. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Şimali  Azərbaycan  kəndlərinin  məişətinin 

səciyyəvi  cəhətlərindən  birini  heyvandarlıqla  məşğul  olan  əhalinin  müəyyən 

hissəsinin  heyvanların  yaylaq  şəraitində  saxlanması  ilə  əlaqədar  olaraq  yay 

aylarında  yaylaqlara  çıxması  və  müvəqqəti  yaşayış  məskənləri  salıb  orada 

yaşaması təşkil edirdi. 

Maldar  əhali  yay  aylarında  yaylaqlara  10-15  ailəni  birləşdirən  obalar 

halında  gedir  və  onlar  müvəqqəti  yaşayış  məskənləri  salırdılar.  Bu  müvəqqəti 

yaşayış məskənləri oba adlanırdı. Onların yaylaq yaşayış evləri isə alaçıqdan, musxur 

və dəyədən ibarət idi. 

Kəndli  yaşayış  evlərinin  əsas  formalarından  birini  ikimərtəbəli  və  kürsülü 

çoxotaqlı  (çoxgözlü)  evlər  təşkil  edirdi.  Kəndli  yaşayı  evlərinin  bu  forması 

kapitalizmin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  daha  geniş  yayılmağa  başlamışdı.  Böyük 

Qafqaz dağlarının ətəklərində Quba-Xaçmaz zonasında yaşayan əhali əsasən daş  və 

kvadrat  formalı  çiy  kərpicdən  tikilmiş  ikimərtəbəli,  çoxgözlü  evlərdə  yaşayırdı.  Bu 

evlərin  ikinci  mərtəbəsindən  təsərrüfat  məqsədilə  də  istifadə  edilirdi.  Evin  birinci 

mərtəbəsindən  əhali  həm  heyvanları  saxlamaq  üçün  pəyə,  həm  də  anbar  və  habelə 

mətbəx kimi istifadə edirdi. 

Evlərin işıqlandırılması üçün əhali qara və ağ neftlə, yağla yanan çıraqlardan 

istifadə  edirdi.  Kapitalizmin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  ölkədə  nəqliyyatın  inkişafı, 

xüsusilə  də  onun  ən  mühüm  növü  olan  dəmir  yol  nəqliyyatının  meydana  gəlməsi 

nəticəsində  Bakı  neftinin  Şimali  Azərbaycanın  müxtəlif  yerlərinə  aparılması  xeyli 

asanlaşmışdı.  Bakı-Tiflis  dəmir  yol  xəttinin  çəkilişi  bu  işi  daha  da  yaxşılaşdırmışdı. 

Əhalinin  xeyli  hissəsi,  xüsusilə,  varlılar  evlərində  onluq,  iyirmilik  və  otuzluq  çıraq 

yandırırdı. Belə ailələrdə paltar ütüləmək üçün kömür və odunla qızdırılan ağır dəmir 

ülüdən  istifadə  edilirdi.  Kəndlilərin  ev  avadanlıqları,  məişət  avadanlıqları  yerli 

avadanlıq və əşyalardan ibarət idi. Kənd əhalisi qab-qacaq, yorğan-döşək və palaz-

paltar  yığmaq  üçün  evdə  rəfdən,  yükaltından,  taxçadan,  sandıqdan,  məfrəşdən 

istifadə edirdi. Əhali əsasən yerdə yatırdı.  Adətən evlərin içinə xalça-palaz döşənir, 

onun  üstünə  kiçik  döşəkçələr  qoyulur,  bardaş  qurub,  yaxud  yastıq  və  mütəkkəyə 

söykənib  otururdular.  Onlar  yeməyi  də  yerdə  oturub  yeyirdilər.  Həmin  palazın  və 

xalçanın üstündə də yer salıb yatırdılar. Lakin XIX əsrin  sonlarında varlı ailələrdə 

taxta  çarpayıdan,  taxta  masa  və  kürsüdən,  dolabdan  və  digər  məişət 

avadanlıqlarından istifadə edilirdi. 

Kənd  əhalisinin  geyimi  başlıca  olaraq  yerli  materiallardan  hazırlanan, 

sənətkarlar və əhalinin özü tərəfindən tikilən paltarlardan  ibarət idi. Kəndli kişi baş 

geyimi quzu dərisindən tikilmiş müxtəlif formalı papaq, pambıq və yun parçadan, bir 

çox  hallarda  yer  xanasında  qadınların  toxuduğu  şal  (yun)  parçadan  tikilmiş  şərq 

formalı  üst  paltarları  -  pencək  şalvar,  çuxa,  arxalıq,  habelə  kətandan  tikilmiş  alt 

paltarlarından ibarət idi. Kişi  ayaq  geyimi  kimi əsasən  göndən  hazırlanmış müxtəlif 

formalı çarıq və başmaq, habelə yun ipdən müxtəlif formada toxunmuş corablar geniş 

yayılmışdı.  Lakin  bu  dövrdə  Şimali  Azərbaycan  kəndlərində  bəy,  ağa  və  varlı 

təbəqələrin  geyimində  əsaslı  fərq  mövcud  idi.  Belə  ki,  ağa,  bəy  və  kəndli  varlı 

təbəqələrinin  digər  nümayəndələri  mahud  çuxa,  mənkülə  arxalıq,  qaragül  cinsli 

quzuların  dərisindən  tikilmiş  və  əhali  arasında  ―buxara  papağı‖  kimi  məşhur  olan 

bahalı papaq, uzunboğaz xrom çəkmə geyir, bellərinə gümüş kəmər bağlayırdılar. 

Kəndli qadın geyimi isə pambıq və ipək parçadan, əsasən, qadınların özlərinin 

evdə  tikdiyi  uzunluğu  ayağın  üstünə  qədər  və  altı-yeddi  taxtadan  olan  gen  tuman, 

habelə  kofta,  nimtənə,  güləcəzıbını,  köynək  və  s.  ibarət  idi.  Qadınlar  başlarına  baş 

örtüyü və geyimi kimi ipək yaylıq, kəlağayı, çutka, araqçın, yaşlı qadınlar isə dingə, 

habelə  bəzi  yerlərdə  çarşab-çadra  örtürdülər.  Qadınlar  adətən  həya  əlaməti  kimi 

örpəyin  ucu  ilə  ağızlarını  da  yaşmaqlayırdılar.  Onlar,  kənar  adamların  və  böyüklərin 

yanında heç vaxt başlarını açmır və başıaçıq, yaşmaqsız gəzmirdilər. 

Qadınların  ayaq  geyimi  əsasən  yüngül  başmaq  olardı.  Bu  dövrdə  qadınlar 

müxtəlif  ziynət  və  bəzək  şeylərindən  istifadə  edirdilər.  Qadınların  zinəti  qızıl  üzük, 

tənə, boyunbağı, bilərzik, bazubənd, mirvari, enli gümüş kəmər, müxtəlif muncuqlar 

və s. idi. 

Kişilər  arasında  olduğu  kimi,  qadınlar  arasında  da  varlı  ailələrlə  yoxsul 

ailələrdə  qadınların  geyimi  bir-birindən  əsaslı  surətdə  fərqlənirdi.  Belə  ki,  qızıl  və 

qiymətli  daş-qaşlardan  hazırlanmış  bahalı  bəzəklərdən,  habelə  ipək  parçalardan 

tikilmiş paltarlardan hakim sinfə, varlı təbəqələrə mənsub olan qadınlar istifadə edə 

bilirdilər. 

Məişətin  mühüm  məsələlərindən  biri  uşaqların  tərbiyəsi  idi.  Kəndlərdə 

mədəni-maarif  ocaqları  olmadığından  və  ya  çox  az  qisim  kəndlərdə  məktəb 

olduğundan geniş kəndli kütlələri arasında uşaqların tərbiyəsi əsasən ailənin üzərinə 

düşürdü və onların fiziki tərbiyəsinə fikir verilirdi. Uşaqlar hələ kiçik yaşlarından ev və 

təsərrüfat işləri görür, həmin sahələr üzrə müəyyən əmək vərdişləri  qazandıqları və 

müstəqil  fəaliyyət  göstərə  bildikləri  halda,  onların  zehni  tərbiyəsi,  mənəvi  inkişafı 

lazımi  səviyyədə  olmurdu.  Valideynlər  və  ailənin  yaşlı  üzvləri  təsərrüfat  işlərini 

görüb  qurtardıqdan  və  məhsulu  yığdıqdan  sonra  yalnız  qışda  uşaqlara  xalq  nağılları 

danışar, xalq uşaq şeirləri öyrədərdilər. 

Bəzi  iri  kəndlər  və  qəza  mərkəzləri  istisna  olmaqla  kəndlərin  çoxunda 

məktəb,  kitabxana,  klub,  digər  mədəni-maarif  ocaqlar,  yox  idi.  Dövlət  tərəfindən 

xalq  maarifinin  inkişafına  fıkir  verilmədiyinə,  əhalinin  savadlanması  qeydinə 

qalınmadığına  görə  kəndlərdə  savadlı  adamlara  çox  az  rast  gəlinirdi.  Kəndlərdə 

həkim  və  tibb  təhsilli  mütəxəssis  olmadığı  üçün  xəstələr  şəhərlərə  və  ya  başqa 

yerlərə  aparılırdı,  əsasən  isə  xalq  təbibləri  tərəfindən  müalicə  olunurdular.  Xalq 

təbiblərinin tibbi təhsili yox idi. Onların çoxu nəsildən-nəslə keçən böyük təcrübi 

biliyi  və  müxtəlif  müalicə  üsul  və  vasitələri  ilə  xəstələri  sağaldırdılar.  Xalq 

təbibləri  təcrübi  yolla  insan  orqanizmini,  insan  bədənini,  onun  quruluşunu, 

orqanlarını, onların əsas funksiyalarını bilirdilər. Habelə bir çox xəstəliklər, onların 

törənmə səbəbləri, habelə müalicəsi, müalicə üçün istifadə edilən üsul və vasitələr 

müəyyən  miqyasda  xalq  təbiblərinə  məlum  idi.  Xalq  təbibləri  xəstəliklərin 

müalicəsində  başlıca  olaraq  bitkilərdən,  heyvan  məhsullarından,  mineral  mənşəli 

maddələrdən, habelə günəş, su, qum, hava və s. bu kimi təbii vasitələrdən istifadə 

edirdilər. 

Bununla  belə  kəndlərdə  müxtəlif  xəstəliklərin  müalicəsi  zamanı  əhali 

arasında  xəstələrə  dua  yazdırmaq,  onlan  ―pirə‖,  ―ocağa‖  və  xalq  arasında 

müqəddəs  sayılan  digər  yerlərə  aparmaq,  qurbari  kəsmək,  nəzir-niyaz  vermək 

vasitələrindən  də  istifadə  olunurdu.  Bu  sahədə  bəzi  mollalar,  falçılar,  cadugərlər, 

cindarlar və başqaları fəaliyyət göstərirdilər. 

Xalqın  məişəti  XIX əsrin ikinci  yarısında bir sıra bayramlar, mərasimlər, 

ritual adət və ənənələrlə zəngin olmuşdur. Bu bayramlar, mərasimlər, ritual adət və 

ənənələr  içərisində  Novruz  bayramı,  Məhsul  bayramı,  Qurban  bayramı,  Orucluq, 

Məhərrəmlik,  habelə  toy  və  dəfn  mərasimləri  xüsusi  yer  tuturdu.  Bu  bayram  və 

mərasimlər  kəndlilərin  məişətinə  geniş  daxil  olmuşdu.  Bayram  günlərində 

həyətlərdə  xalq  tamaşaları,  oyun  və  əyləncələr  göstərilirdi.  Bu  oyun,  əyləncə  və 

tamaşalar içərisində ―kosa-kosa‖, ―kəndirbazlıq‖ və s. xüsusilə geniş yayılmışdı. 

 

§ 3. SOSĠAL TƏBƏQƏLƏġMƏ 

 

Əmtəə  istehsalının  inkişafı  Azərbaycan  kəndində  sosial  təbəqələşmənin 

güclənməsinə  zəmin  yaradırdı.  XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısında  kapitalist  istehsal 

üsulunun  mahiyyətini  əks  etdirən  sosial  təbəqələşmə  prosesi  iki  antaqonist 

təbəqənin  -  cüzi  azlığın,  əksəriyyəti  xırda  olan  kənd  burjuaziyasının  və  üstün 

çoxluğun,  əksəriyyəti  pay  torpaqlı  muzdlulardan  ibarət  olan  kənd  fəhlələrinin 

əmələ gəlməsində təzahür edirdi. 

1861-ci il islahatı ərəfəsində, Rusiyada kapitalizmin yetişməsi dövrü kimi 

hesab  edilən  dövrdəki  təbəqələşmə  tədricən  Şimali  Azərbaycanın  sosial-iqtisadi 

həyatında səciyyəvi hadisəyə  çevrilirdi. Ancaq sahibkar kəndlilərinə aid  olmasına 

baxmayaraq,  1870-ci  il  14  may  aqrar  islahatı  Azərbaycan  kəndində  sosial 

təbəqələşmə prosesini bir qədər sürətləndirdi. 

Kəndli  ―Əsasnamə‖si  pay  torpaqlarını  icmalıqla  istifadə  üçün  kənd 

cəmiyyətlərinin  və  ayrı-ayrı  kəndli  həyətlərinin  ixtiyarına  verirdi.  İslahatın 

keçirildiyi dövrdə  hökmran olan əmtəə-pul  münasibətlərinin səviyyəsi  kəndli pay 

torpaqlarından  istifadənin  həyət  formasını  üstünlük  təşkil  edən  formaya  çevirdi. 

Nizamnamələrin (ustavnıye qramotı) tərtibi zamanı kəndlilərin mütləq çoxluğu pay 

torpağının  həyətlər  -  sahələr  üzrə  bölünməsini  tələb  etdi.  Bu,  kənd  icmasının 

dağılmasına gətirib çıxardı, əmlak bərabərsizliyini gücləndirdi. Sonuncu isə sosial 

təbəqələşmənin göstəricilərindən biridir. 

Sosial  təbəqələşmə  prosesi  torpaqdan  icmalıqla  istifadə  edən  dövlət 

kəndliləri içərisində də baş verirdi. Dövlət kəndliləri içərisində sürətlənməkdə olan 

təbəqələşmə  prosesinin  nəticəsində  yoxsullaşmış  kəndlilərin  torpaqları  tədricən 

varlı kəndlilərin əlində cəmləşirdi. XIX  yüzilliyin sonuna  yaxın pay torpaqlarının 

vaxtaşırı  bölgüsünə  əsaslanan  icma  tam  dağılma  mərhələsində  idi.  Kəndin 

―möhtərəm‖ adamları adlanan, təkcə bütün icmanı deyil, həm də bütün kənd idarə 

orqanlarını  əllərində  saxlayan  kənd  varlıları  və  qolçomaqların  təsiri  nəticəsində 

icma qaydaları qətiyyən hesaba alınmırdı. İcmaların böyük əksəriyyətində torpağın 

bölgüsü 20-30 və hətta 40 ildən bir, o da bu vaxt ərzində pay torpaqlarının mühüm 

hissəsini özlərinə  toplamağa  macal  tapmış nüfuzlu azlığa  qarşı çoxluğun tələbləri 

hədələyici xarakter alandan sonra keçirilirdi. 

Torpağın vaxtaşırı bölünməsinin aradan qalxması və onun ayrı-ayrı kəndli 

həyətlərinin  ixtiyarına  keçməsi  kəndlilər  arasında  sürətlənmiş  sosial 

təbəqələşmənin ən başlıca göstəricilərindən biri idi. 

Yelizavetpol  quberniyası  Əhmədbəyli  kəndi  sakinlərinin  yazdıqları  kimi, 

onlarda  pay  torpaqları  nəfərlərin  sayına  görə  bölünmürdü.  ―Sonuncu  torpaq 

bölgüsündən  sonra  varlı  həm  kəndlilərimizin  torpağı  ələ  keçirməyə  macal 

tapmalarından bəri torpaq almırıq. Onlar artıq dalbadal bir neçə ildir ki, torpaqdan 

istifadə  edirdilər.  Kənddə  50 varlı  və  25  yoxsul  həyəti  var.  Varlı  kəndlilər  bizim 

torpaqlardan əvəzsiz istifadə edirlər‖ [35]. 

XIX  yüzilliyin  80-ci  illərinin  ortalarında  toplanılmış  statistik  məlumatlar 

islahatdan  sonrakı  dövrdə  dövlət  kəndində  gedən  təbəqələşmənin  səviyyəsi  və 

miqyasını  inandırıcı  şəkildə  göstərir.  Kapitalizm  inkişaf  etdikcə  aztorpaqlı  və 

ortabab  kəndlilərin  bir  hissəsi  öz  təsərrüfat  müstəqilliyini  itirir,  əsarətə  düşür  və 

nəhayət,  var-yoxdan  çıxırdı.  Əgər  1884-cü  ildə  Şimali  Azərbaycanda  18831 

torpaqsız kəndli vardısa, 10 il sonra, 1895-ci ildə, onların sayı 36709 çatırdı. 

Şimali  Azərbaycan  kəndlilərinin  təbəqələşməsi  onların  büdcələrindən  də 

aydın  müşahidə  edilir.  Bu,  yoxsulları,  ortababları  və  qolçomaqları  bir-birindən 

aydın surətdə fərqləndirməyə imkan verir. 9 kənddən olan 9 ailə üzrə məlumatlara 

görə,  bu  ailələrdən  ancaq  birinin  büdcəsində  gəlir  xərclərdən  xeyli  çox  idi.  Bu, 

qolçomaq ailəsi idi. Dörd ailənin büdcəsi kəsirli idi, yəni bu ailələr yoxsul ailələr 

idi.  4  ailənin  isə  gəliri  xərclərini  bir  qədər  üstələyirdi.  Bu  ailələr  ortabablara  aid 

edilirdi. 

Rəsmi statistikanın olmaması Azərbaycan kəndində sosial təbəqələşmənin 

dərinliyini göstərən ümumiləşdirici rəqəmlər gətirməyə imkan vermir. Yelizavetpol 

quberniyasının  Xaltəklə  kəndi  üzrə  məlumatlar  kənddə  sosial  təbəqələşməni 

göstərmək  üçün  nümunə  ola  bilər:  1896-cı  ildə  kəndin  97  həyətindən  ancaq  bir 

varlı  kəndli  1000  manatlıqdan  çox,  bir  kəndli  isə  1000  manatdan  bir  qədər  az 

qiyməti  olan  müxtəlif  tikililərə  malik  idi.  Göstərilən  2  qolçomağın  istehsal  etdiyi 

ümumi məhsulun dəyəri 3 min manatdan 4 min manatadək idi. 29 həyətin isə hər 

birinin  tikililərinin  qiyməti  200  manatdan  500  manatadək  idi  və  bunlardan  ancaq 

səkkizinin ümumi illik məhsulunun dəyəri 1000 manatdan yuxarı idi. Onları varlı 

kəndlilər  kateqoriyasına  aid  etmək  lazımdır.  Deməli,  varlıların  sayı  10  nəfərdən 

artıq deyildi, qalan 21 həyət isə ortabab həyətləri idi. 

36  həyətin  hər  birinin  tikililərinin  qiyməti  200  manatdan,  29  həyətin  hər 

birinin tikililərinin  qiyməti isə 100 manatdan az idi. Göstərilən 65 yoxsul həyətin 

45-nin hər birinin ümumi illik orta məhsulunun dəyəri 500 manat, qalanlarının isə 

hər  birinin  belə  məhsulunun  dəyəri  bundan  bir  qədər  çox  idi  [36].  Bir  kənd  üzrə 

olan  bu  məlumatlar  XIX  yüzilliyin  sonunda  Şimali  Azərbaycanın  dərin  sosial 

təbəqələşmə prosesi gedən kəndlərinin hamısı üçün səciyyəvi idi. 

Azərbaycan kəndliləri içərisində sosial təbəqələşmə prosesi məhsulsuzluq 

illərində  xüsusilə  geniş  miqyas  alır  və  xeyli  güclənirdi.  Hər  bir  aclıq  ili,  hər  bir 

qıtlıq on minlərlə təsərrüfatı var-yoxdan çıxarırdı. İslahatdan sonrakı dövrdə Şimali 

Azərbaycanda qıtlıq illəri getdikcə daha tez-tez təkrar olunurdu. 1860-1870-ci illər 

ərzində ancaq 1865-1867-ci illər bol məhsul illəri olmuş, qalan illərdə isə taxıl və 

ələfin  ümumi  və  ya  qismən  qıtlığı  qeydə  alınmışdı.  1871-ci  ildən  1880-ci  ilədək 

olan  dövrdə  1875,  1877  və  1878-ci  illərdə  Yelizavetpol  quberniyasında,  1874-cü 

və  1875-ci  illərdə  Bakı  quberniyasında  və  1880-ci  ildə  isə  hər  iki  quberniyada 

yığılan taxıl məhsulu qeyri-kafi olmuşdu. 1881-ci ildən 1890-cı ilədək olan dövrdə 

ilk  yeddi  il  taxılın  kafi  məhsuldarlığı  ilə  səciyyələnmiş,  sonuncu  üç  il  isə  qıtlıq 

illəri olmuşdu. Nəhayət, XIX  yüzilliyin sonuncu onilliyi bir silsilə  fasiləsiz  qıtlıq 

illəri ilə səciyyələnir. Bu dövrdə aclıq 1891-1892-ci ilin sərt qışında, 1893-cü ildə 

Cənubi  Qafqazın  hər  yerində,  1896-cı,  1897-ci  və  1898-ci  illərdə  özünü 

göstərmişdir  [37].  Qıtlıq,  aclıq  və  təbii  fəlakət  illərində  yüz  minlərlə  yoxsul  və 

ortababın bir hissəsinin əkinləri,  mal-qarası  və  iş heyvanları azalır, bəyə, sələmçi 

qolçomağa, tacirə, kənd kapitalistlərinə borcları artır, xəzinə kəsirləri çoxalırdı. Çar 

hökuməti  tərəfindən  birbaşa  və  dolayı  yolla  vergilərin  bütün  ağırlığı  çiyinlərinə 

qoyulmuş  yoxsul kəndlilər  xəzinənin borcluları  sırasına  düşürdülər. 1870-ci  ildən 

müəyyən  və  qeyri-müəyyən  vergilərin  yığılması  üzrə  xəzinənin  kəsiri  340  min 

manatdan 2 mln manatadək, yəni demək olar ki, 600% artmışdı [38]. 

Kəndlilərin  ağır  vəziyyəti  onları  doğma  yerlərini  tərk  etməyə,  qazanc 

dalınca şəhərlərə və ya başqa kəndlərə köçməyə məcbur edirdi. Kəndlilərin qazanc 

dalınca  getməsi  –  kəsbkarlıq  kəndlilərinin  təbəqələşməsi  prosesinin  ən  parlaq 

əlamətlərindən biri idi. 

Hər il kəndlilərin bir hissəsi, xüsusən də dağlıq və dağətəyi rayonlarda, öz 

kiçik torpaq parçasında səpin işlərini başa çatdırdıqdan sonra işləmək üçün başlıca 

olaraq  düzənlikdə  yerləşən  digər  qəzaların  müxtəlif  kəndlərinə,  habelə  şəhərlərə, 

zavodlara,  fabriklərə,  mədənlərə  və  başqa  sənaye  müəssisələrinə  gedirdi. 

Kəndlilərin  ən  yoxsul,  çox  vaxt  borc  içində  itib-batmış  hissəsi  pay  torpağını 

birdəfəlik atır, torpaqla əlaqəni tamamilə üzür və doğma kəndlərini həmişəlik tərk 

edərək, öz iş qüvvəsini satmaq hesabına yaşamağa başlayırdı. 

Cavad  qəzası  Qədimçay  kəndi  sakinlərinin  yazdıqları  kimi  ―indi  də  çox 

az-az,  bircə  müstəqil  ev  sahibi  evdə  qalır  və  öz  ailəsini  dolandırır,  qalanları  isə, 

demək  olar  ki,  hamısı  qazanmaq  və  ailəsini  dolandırmaq  üçün  müxtəlif  şəhərlərə 

və  kəndlərə  səpələniblər‖  [39].  Yelizavetpol  quberniyasındakı  bir  çox  qəzaların 

kəndləri  həddən  artıq  ehtiyac  və  aclıq  üzündən  ―özlərini  dolandırmaq  üçün 

müxtəlif  kəndlərə  səpələnməyə‖  məcbur  olmuşdular.  15-20  yaşlı  cavanların  isə 

xeyli hissəsi işləmək üçün Bakıya yola düşürdü [40]. 

Əkinçilik  kəsbkarlığı  kəndlilərin  daimi  fəhlə-muzdur,  mövsümi  və 

günəmuzd  fəhlə  kimi  sahibkar  mülkədarların,  iri  və  orta  kənd  burjuaziyasının 

nümayəndələrinin,  qolçomaqların  və  tacirlərin  təsərrüfatlarında  işləməyində 

təzahür  edirdi.  1897-ci  il  sayımına  görə,  Şimali  Azərbaycanda  (Bakı  və 

Yelizavetpol  quberniyalarında)  1  nəfərdən  11  nəfərədək  daimi  muzdlu  fəhlənin 

əməyindən  istifadə  olunan  11965  müxtəlif  tipli  təsərrüfat,  o  cümlədən  əkinçilik 

təsərrüfatı var idi. Ümumiyətlə isə bu təsərrüfatlarda 19502 fəhlə işləyirdi [41]. 

Əkinçi kəsbkarların əsas kütləsi müvsümi və günəmuzd fəhlələr idi. Belə 

kəsbkarlar  əkinçi,  biçinçi,  dəryazçı  kimi  işləyir,  çəltik,  tütün,  üzüm  və  pambıq 

plantasiyalarında  məhsul  yığır,  barama  qurdlarının  bəslənilməsi,  baramanın 

növlərə  ayrılması,  ipək  sarıması  və  biyan  kökü  çıxarılması  ilə  məşğul  olur, 

çobanlığa gedirdilər və s. 

Kənd  təsərrüfatında  və  xüsusən  də  onun  texniki  bitkilər  becərilməsi 

muzdlu əməyin tətbiqinin artması kəndlilərin təbəqələşməsinin mühüm əlaməti idi. 

Qeyri-əkinçi  kəsbkarlığı  ―torpaq  sahibləri‖  olan  kəndlilərin  mövsümi  və 

günəmuzd  fəhlə  kimi  Şimali  Azərbaycanın  neft,  dağ-zavod,  dağ-mədən,  balıq, 

ipəksarıma,  ipəkburma,  spirtçəkmə,  un  üyütmə,  çəltiktəmizləmə,  tənbəki, 

pambıqtəmizləmə və digər sənaye sahələrinin işi ilə əlaqədar idi. 

Qeyri-əkinçi  kəsbkarlarının  sayından  çox  idi.  Onların  ən  çox  hissəsi 

Bakıya  yola  düşürdü.  Burada  neft  sənayesinin  və  onunla  bağlı  olan  istehsal 

sahələrinin, dəniz nəqliyyatının, digər kapitalist müəssisələrinin coşqun inkişafı ilə 

əlaqədar olaraq ucuz işçi qüvvəsinə daimi tələbat hiss olunurdu. 

Yüzilliyin  70-ci  illərindən  etibarən  kəsbkarlığa  gedən  Cənubi  Qafqaz 

kəndlilərə  verilən pasportların miqdarı sürətlə artmağa başladı. Xəzinənin pasport 

verilməsindən götürdüyü gəlirin 1871-ci ildəki 8676 manatdan 1875-ci ildə 15530 

manata çatması, yəni demək olar ki, iki dəfə artması da buna dəlalət edir [42]. 80-

90-cı  illərdə  təkcə  Bakı  quberniyası  üzrə  pasport  verilməsindən  xəzinənin 

götürdüyü gəlir 12 min manatdan 61500 manatadək artmışdı [43]. 

Yüzilliyin  sonuna  yaxın,  (1887-ci  ildə)  Bakı  və  Yelizavetpol 

quberniyasında  olan  Bakı  fəhlələri  içərisində  Bakı  quberniyasından  olanların 

xüsusi  çəkisi  75%,  Yelizavetpol  quberniyasından  onlarınkı  isə  25%-ə  bərabər  idi 

[44].  Bakıya  qeyri-əkinçi  kəsbkarlıq  Bakı  quberniyasının  Bakı  və  Quba, 

Yelizavetpol quberniyasının isə Cəbrayıl,  Şuşa, Cavanşir və Zəngəzur qəzalarında 

geniş yayılmışdı. 

Kəndlilərin bir hissəsi  Şimali Azərbaycanın dağ-mədən  və ipək  sənayesi 

müəssisələrinə  kəsbkarlığa  gedirdi.  Yüzilliyin  sonunda  Gədəbəy  və  Qarakənd 

misəritmə  zavodlarında,  Nuxa,  Qarabağ,  Ordubad  və  digər  yerlərin  ipəksarıma 

müəssisələrində  4  mindən  çox  fəhlə  işləyirdi.  Bunların  mühüm  hissəsi 

kəsbkarlardan ibarət idi. 

1897-ci  il  sayımı  zamanı  fəhlə  və  qulluqçuların  sayı  üzrə  hesablanmış 

məmulatlar  kəsbkarlıq  barəsində  daha  dolğun  təsəvvür  yaradır.  Məsələn,  Bakı 

quberniyası  üzrə  qeydə  alınmış  62  min  nəfər  fəhlədən  27,7  min  nəfəri  elə  bu 

quberniyadan, 5,4 min nəfəri isə Yelizavetpol quberniyasından çıxmış adamlardan 

ibarət idi.