AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

§ 4. KƏNDLĠLƏRĠN ÇARĠZMƏ VƏ MÜLKƏDAR 

BƏYLƏRƏ QARġI MÜBARĠZƏSĠ 

 

1870-ci  il  ―Əsasnamə‖sinin  tətbiq  edildiyi  vaxtdan  Azərbaycan 

kəndlilərinin mübarizəsi getdikcə kəskinləşdi. Hərçənd ki, Cənubi Qafqazın ali çar 

hakimiyyəti  orqanlarının  nümayəndələri  bunu  açıq  etiraf  etmək  istəmirdilər. 

İmperiyanın  digər  yerlərində  olduğu  kimi  Şimali  Azərbaycanda  da  kəndlilər 

islahatın  ―eybəcər  bürokratik‖  xarakterinə  qarşı  mübarizə  aparırdılar.  Məsələn, 

islahat  elan  olunduqdan  sonra  Göyçay  qəzasında  münsif  ―Əsasnamə‖nin  ―kənd 

sakinlərinin  tabe  olmalı  olduqları‖  maddələrini  izah  edəndə,  kəndlilər  buna  tabe 

olmayacaqlarını bildirmişdilər. 

70-90-cı illərdə Azərbaycan kəndlilərinin mülkədar, bəylər və mütləqiyyət 

əsarətinə qarşı mübarizəsi qüvvətləndi. Vergilərin ödənilməsi və mükəlləfiyyətlərin 

yerinə  yetirilməsindən  boyun  qaçırılması,  mülkədar  torpaqlarının  tutulması, 

olanların malikanələrinin darmadağın edilməsi, bəy və qolçomaqların öldürülməsi 

o dövrdə kəndlilərin sinfi mübarizəsinin əsas formaları idi. Bu mübarizənin əsasını 

torpaq məsələsi təşkil edirdi. 

70-90-cı  illərdə  Azərbaycan  kəndlilərinin  narazılığı  bəzi  yerlərdə  bəylər 

və yerli hakimiyyət orqanlarının nümayəndələri ilə silahlı toqquşmalara keçən açıq 

çıxışlar formasını aldı.Yelizavetpol, Qazax, Naxçıvan və başqa qəzalarının bir çox 

kəndlərində bu cür çıxışlar baş vermişdi. 

70-ci illərin sonunda Qazax qəzası Quşçu kəndinin kəndliləri mülkədarın - 

İsgəndərbəyovların  zülmünə  qarşı  çıxış  etdilər.  Onların  mübarizəsinə  Mehbalı 

Məmmədhəsən oğlu, Məşədi Usub Mürşüd oğlu, Kərbəlayı Kərimşah Qulu oğlu və 

b.  başçılıq  edirdi.  Bəylər  köməyə  göndərilmiş  kazak  dəstəsinin  köməyi  ilə  silah 

gücünə üsyanı boğdular, üsyanın rəhbərləri həbs olundu. 

Kəndli  mübarizəsinin  ən  kəskin  forması  qaçaq  hərəkatı  idi.  Hakimiyyət 

orqanlarının  təqibindən  gizlənən  adamları  xalq  arasında  qaçaq  adlandırırdılar. 

Əksər  hallarda  onlar  torpaq  sahibləri  olan  bəylərə,  kənd  varlılarına  və  yerli 

hakimiyyət orqanlarına qarşı çıxış edirdilər. 

Ağır  ehtiyac,  kəskin  torpaq  və  su  çatışmazlığı,  kənd  varlıları  və  kəndin 

vəzifəli  şəxslərinin  özbaşınalığı  Azərbaycan  kəndində  qaçaq  hərəkatını  doğuran 

əsas səbəblər idi. 

Qaçaq  hərəkatı  bir  və  ya  bir  neçə  qəzanın  ərazisi  ilə  məhdudlaşmamışdı. 

Qaçaqlar  Şimali  Azərbaycanın  ən  müxtəlif  rayonlarında  əməliyyatlar  aparırdılar. 

Beləliklə,  qaçaq  hərəkatı  ümumiyyətlə,  bütün  Şimali  Azərbaycan  üçün  səciyyəvi 

hal idi. 

80-ci illərdə Qaçaqlardan Tanrıverdi Allahqulu oğlu və Əli Xıdır oğlu çox 

məşhur  idi.  Onların  dəstələri  Qazax,  Yelizavetpol,  Şuşa,  Cavad,  Şamaxı  və 

Zəngəzur qəzalarında fəaliyyət göstərirdi [45]. 

80-ci illərdə və sonralar Gəncə rayonunda fəaliyyət göstərmiş Qaçaq Dəli 

Əli  böyük  şöhrət  qazanmışdı.  Lakin  qaçaq  hərəkatının  ən  geniş  yayıldığı  rayon 

Quba  qəzası idi.  80-ci  illərdə qəzada  17-dək qaçaq dəstəsi fəaliyyət göstərirdi.  O 

zamankı  məşhur Quba  qaçaqlarından Məşədi Məcidin, Şeyxzadə  Bədəlin adlarını 

çəkmək olar [46]. 

XIX  yüzilliyin  son  rübündə  qaçaqlardan  Gəncə  rayonunda  Qənbər, 

Qarabağda  Süleyman  və  Murtuza,  Zaqatala  dairəsində  Yusif,  Nuxa  qəzasında 

Kərim  Əfəndi  oğlu,  Qutqaşendə,  xüsusən  də  Şimali  Azərbaycanın  qərb 

rayonlarında Qaçaq Kərəm və b. məşhur idilər. 

―Narodnaya  volya‖  jurnalının  1885-ci  il  tarixli  oktyabr  sayında  bəy  və 

məmurların  qaçaqlar  qarşısında  dəhşətli  qorxusu  haqqında  yazılmışdır:  ―Məşhur 

Kərəm bütün Cənubi Qafqazın qəniminə çevrilmişdir‖. 

Qaçaq  dəstələri  bəylərin  malikanələrinə  hücumlar  edir,  onların  əmlakını, 

mal-qarasını  və  pullarını  əllərindən  alırdılar.  Qaçaqlar  ələ  keçirdiklərinin  xeyli 

hissəsini yoxsul kəndlilərə paylayırdılar. 

Qaçaq  hərəkatının  sosial  xarakter  daşımasını,  kəndlilərin  əsarət  və 

istismara  qarşı  fəal  etirazının  bu  hərəkatda  ifadəsini  tapdığını  sübut  edən  ən 

inandırıcı  dəlillərdən  biri  qaçaqların  ümumxalq  yardımına  arxalanması  idi.  Çar 

hakimiyyət  orqanlarının  özü  belə  bunu  etiraf  etməyə  məcbur  olurdu.  Çoxsaylı 

rəsmi sənədlərdə qaçaqların xalqın ən geniş yardımına arxalandıqları qeyd edilir. 

Yelizavetpol qubernatoru Cənubi Qafqaz diyarı baş rəisinin adına 1885-ci 

il  25  iyul  tarixli  hesabatında  qaçaqlarla  mübarizə  üçün  görülmüş  tədbirlər 

barəsində məlumat verərək, bədbin halda etiraf edirdi ki, ... ―nə qədər onlar, demək 

olar  ki,  bütün  müsəlman  əhalisinin  himayədarlığından  istifadə  edirlər,  görülmüş 

tədbirlərin tam müvəffəqiyyətinə ümid bəsləmək qeyri-mümkündür‖ [47]. 

Şimali  Azərbaycanın  bütün  quberniyalarında  qaçaqların  gizlədilməsi 

fövqəladə  dərəcədə  geniş  yayılmışdı.  Polis  ―quldurların  (qaçaqların  -  Red.)  hansı 

kəndlərdə  gizləndiklərini  bilir,  əl-ayaqdan  düşür,  lakin  gizlədilməyə  əməli  yardım 

göstərən bütün əhli polisə qarşı olduğundan, onları tapa bilmir‖ [48]. 

Qeyd etmək lazımdır  ki, çox vaxt qaçaq dəstələrində zülmkarlara qarşı təkcə 

azərbaycanlılar deyil, başqa millətdən olanlar da çıxış edirdilər. 

Mütləq  qüvvə  üstünlüyünün  çar  hakimiyyəti  tərəfində  olması  və  böyük 

dəstələrin  hakimiyyət  orqanlarının  təqibindən  yaxa  qurtarmasının  çətinliyi  üzündən 

qaçaqlar partizan mübarizəsi taktikasını tətbiq edirdilər: onlar sayı 10 nəfərdən ibarət 

olan xırda dəstələr halında fəaliyyət göstərirdi. Lakin bəzən onlar daha böyük dəstələr 

şəklində  də  birləşirdilər. Qaçaqlar  qəflətən basqınlar  edir,  gözlənilmədən  meydana 

atılır və o sürətlə də, aradan çıxırdılar. Qaçaqlar adətən at üstündə hərəkət edir, bəzən 

gün ərzində böyük məsafələri qət edirdilər. Qaçaqlar üçün fövqəladə igidlik və hünər 

səciyyəvi  idi.  Onlar  hər  addımda  özlərini  izləyən  ölümün  gözünə  dik  və  cəsarətlə 

baxırdılar. 

XIX  yüzillikdə  qaçaq  hərəkatı  tarixinin  ən  şanlı  səhifələri  Azərbaycan 

xalqının əfsanəvi qəhrəmanı  Qaçaq Nəbi  tərəfindən  yazılmışdır. Belə  hesab  edirlər 

ki, o, 1854-cü ildə Zəngəzur qəzasının Mollu kəndində anadan olmuşdur. Onun atası 

yoxsul kəndli olan Əli özünün böyük ailəsini çətinliklə dolandırırdı. Nəbi hələ uşaq 

ikən həmkəndlisinə - qolçomaq Kərbəlayı Cəfərə çobanlığa verilmiş, ağır istismar və 

hədsiz  özbaşınalığın  bütün  dəhşətlərini  öz  üzərində  hiss  etmişdi.  O,  artıq  gənc 

yaşlarından  kəndin  yoxsul  adamlarının  qanını  zəli  kimi  soranların  hamısına  nifrət 

edirdi. 1875-ci ildə o, aşağımolluların torpaqlarını ələ keçirmiş yerli torpaq sahibkarı 

Məmməd bəyi ağır yaralamışdı, həmin vaxtdan Nəbi hökumətdən gizlənməli olmuş və 

qaçağa  çevrilmişdi.  Nəbi  20  il  ərzində  əldə  silah  kəndlilərin  mənafeyini  qoruyaraq, 

yerli istismarçıları və çar müstəmləkəçilərini dəhşətə salmışdı. 

Naxçıvan qəzasının Zeyvə kəndində ən məhsuldar torpaqlardan kənd varlıları 

və torpaq sahibkarlarının özləri istifadə edirdilər. Bu, kəndlilərin vəziyyətinə ağır təsir 

göstərir,  onlan  ağır  ehtiyaca  möhtac  edirdi.  Kəskin  aztorpaqlılıq  üstündə  varlı  və 

yoxsul  kənd  sakinləri  arasında  hər  il  toqquşmalar  baş  verirdi.  Kəndlilər  çarın 

özünədək  bütün  idarələrə  şikayətlə  müraciət  edirdilər.  Kəndlilərin  inadlı  mübarizəsi 

hakimiyyət  orqanlarını  Tiflisdən  bu  kəndə  məmurlar  göndərməyə  məcbur  etdi. 

Kəndlilər bunu Nəbiyə çatdırdılar. Nəbi yolda məmurların qabağını kəsərək, onlara 

divan  tutacağı  ilə  hədələdi.  Bu  məsələnin  taleyini  həll  etdi.  Bərk  qorxuya  düşmüş 

məmurlar mübahisəni şikayətçilərin xeyrinə həll etdilər. 

Nəbinin  dəstəsi  harada  olursa  olsun,  kəndlilər  onların  ağır  vəziyyətlərində 

nəinki  at,  ərzaq  verir,  həm  də  qaçaqların  mübarizəsində  bilavasitə  iştirak  etməklə 

düşməni əzməkdə onlara kömək edirdilər. 

Qaçaq  Nəbinin arvadı, xalq arasında igidlikdə ad qazanan Həcər  onun sadiq 

silahdaşı idi. 

İran  və  yerli  feodallara  qarşı  mübarizədə  Cənubi  Azərbaycan  kəndlilərinə 

kömək  üçün  Nəbinin  dəstəsi  tez-tez  Arazın  o  tayına  keçirdi.  Cənubi  Azərbaycan 

xanları Nəbiyə nifrət edərək, hər vasitə ilə onu məhv etməyə çalışırdılar. 

Nəbi  öz  qəhrəman  mübarizəsi  ilə  xalq  qəhrəmanı  və  zəhmətkeş 

mənafelərinin müdafiəçisi şöhrətini qazandı. Azərbaycan kəndliləri öz qəhrəmanları 

ilə fəxr edirdilər. Onların çoxu çətin anlarda kömək üçün Nəbiyə müraciət edir, çar 

məmurlarını onun adı ilə hədələyirdilər. 

Kəndlilərin  çıxışı  təkcə  yerli  çar  hakimiyyət  orqanlarını  deyil,  həm  də 

imperiyanın ali məmurlarını narahat edirdi. İstismarçılara qarşı vuruşan Nəbi və digər 

igidlərin  geniş  xalq  kütlələri  içərisində  müdafiə  edilməsi  onlan  xüsusən  təşvişə 

salırdı. 

1894-cü  il  iyunun  20-də  Gürcüvan  kəndində  Nəbinin  qardaşı  Mehdi 

hökumət  casuslarının  qurbanı  oldu.  Bundan  üç  gün  sonra  Nəbi  həmin  kəndin 

mülkədarı  və  tacirlərinə  divan  tutdu.  Sonra  o,  Həcəri  Çiçəkli  kəndində  qoyaraq, 

Arazın  o  tayına  keçdi.  Hökumət  casusları  dərhal  bunu  Zəngəzur  və  Naxçıvan  qəza 

rəislərinə  çatdırdılar.  Onlar  Çiçəkliyə  hücum  təşkil  edib  Həcəri  tutdular  və  Gorus 

qalasına saldılar. 1895-ci il oktyabrın 28-də Nəbi öz dəstəsi ilə  Gorusu mühasirəyə 

aldı və qala rəisi Səlim bəydən Həcərin buraxılmasını tələb etdi. Tələb yerinə yetirildi. 

Çar  hakimiyyəti  orqanları  Nəbini  öldürən  və  ya  onun  öldürülməsində 

fərqlənən  adamlara  çoxlu  pul,  qiymətli  hədiyyələr,  vəzifə  və  medalla 

mükafatlandırmağı vəd etmişdi. 

1895-ci  ilin  sentyabrında  Naxçıvan  qəza  rəisi  Urmiya  şəhərində  yaşayan, 

orada  ticarətlə  məşğul  olan  Ordubad  taciri  hacı  Fərəc  oğluna  Nəbinin  İranda 

öldürülməsini  təşkil  etməyi  tapşırdı.  Nəbinin  qətli  üçün  tacirə  qızıl  medal  və  1000 

man. xərclik vəd edildi o qaçaqlardan Şahhüseyn və Kərbəlayı İmamı satın almağa nail 

oldu. Onlar bir həftə ərzində Nəbini öldürməyə boyun oldular. 1896-cı il martın 12-də 

onlar  İranın  Larni  kəndində  Nəbiyə  hücum  edərək  onu  öldürdülər  [49].  Nəbinin 

dəstəsi  hamı  tərəfindən  tanınmış  başçının  ölümündən  sonra  dağıldı.  Nəbinin  ölümü 

kəndlilərin qəzəbinə səbəb oldu. Onlar sevimli xalq qəhrəmanının xatirəsini həmişəlik 

əziz  tutaraq,  haqqında  ürəkdən  gələn  nəğmələr  qoşdular.  Sonralar  bu  nəğmələr 

"Qaçaq Nəbi" xalq dastanının əsasını təşkil etdi. 

Qaçaq  hərəkatı  müstəmləkəçiləri  ciddi  surətdə  narahat  edir,  onu  yatırmaq 

üçün  çarizm  ən  amansız  tədbirləri  görürdü  [50].  Hakimiyyət  orqanları  zemstvo 

mühafizə dəstələrini, ovçu komandalarını və hərbi hissələri qaçaqlara qarşı göndərirdi. 

Hökumət  orqanlarının  əlinə  düşən  qaçaqlar  hərbi  səhra  məhkəmələrində  mühakimə 

edilir,  qaçaqlara  yardım  göndərənlərə  qarşı  amansız  tədbirlər  görülürdü.  Cəza 

tədbirləri  həm  ayrı-ayrı  şəxslərə,  həm  də  bütöv  kənd  cəmiyyətlərinə  qarşı  tətbiq 

edilirdi. Sonunculara qarşı tətbiq edilən cəza tədbirlərinin məqsədi sərt iqtisadi təzyiq 

yolu  ilə  kəndliləri  qaçaqlara  yardımı  dayandırmağa  məcbur  etməkdən  ibarət  idi.  Bu 

tədbirlərdən ən ağırı ekzekusiya (bədən cəzası) idi: qaçaqlarla əlaqədar olan kəndlərdə 

hərbi, adətən kazak komandası yerləşdirilir və bu komandanı sakinlər öz hesablarına 

saxlamalı idilər. Məsələn, 1896-cı ildə Göyçay qəzasının Qarabucaq kəndi ekzekusiyaya 

məruz qaldı, 25 nəfər kazak da bir aylığa burada yerləşdirildi [51]. 

Ekzekusiyalar  hərbi  komandalar  tərəfindən  kəndlilər  üzərində  kobud 

özbaşınalıq,  ələsalınma  və  birbaşa  zorakarlıqla  müşayiət  olunurdu.  Çar  hökuməti 

qacaqlara yardım göstərmiş kəndlərin bütünlüklə sürgün edilməsi kimi amansız cəza 

tədbirlərini  tətbiq  etməkdən  çəkinmirdi.  Hökumət  orqanları  sürgün  edilmiş 

kəndlilərin  yerində  rus  köçkünlərini  yerləşdirir,  onlardan  özünün  müstəmləkə 

siyasətini həyata keçirmək aləti kimi, qismən də qaçaqlara qarşı mübarizədə istifadə 

etməyə  can  atırdı.  Yalnız  altı  il  (1889-1894)  ərzində  Quba  qəzasında  beş  kəndin 

sakinləri  bütünlüklə  sürgün  edilmiş,  onların  yerində  köçkün  rus  kəndləri 

yaradılmışdı, 

Kəndlilərin  sosial  və  müstəmləkə  zülmünə  qarşı  etirazının  digər,  müxtəlif 

hakimiyyət  orqanlarına,  vəzifəli  şəxslərə  sözün  əsl  mənasında,  ərizə  yağışı 

yağdırırdılar. 

Kəndli  etirazının  bu,  ən  az  fəal  formasının  geniş  yayılması  Şimali 

Azərbaycan  kəndlilərinin  əsrlər  boyu  despotik  rejimdə  (əvvəl  xan,  sonra  isə 

mütləqiyyət  rejimi)  yaşaması  ilə  şərtlənirdi.  Ağır  əsarət  isə  ―nəsildən-nəslə‖  keçən 

itaət vərdişi doğururdu. Hakimiyyət orqanları ilə açıq toqquşmadan çəkinən kəndlilər 

şikayətlərə geniş şəkildə əl atırdılar. Qanun şikayətləri qadağan etmirdi. Hakimiyyət 

orqanlarından  himayədarlıq  axtaran  kəndlilərin  əsassız  ümidləri  şikayətlərin,  bəzən 

məqsədlərinə çatması da, bu etiraz formasının geniş yayılmasına təkan verirdi. 

Kəndli şikayətlərinin ən çox hissəsi kəndlilərin torpaq sahibliyi və torpaqdan 

istifadə  məsələləri  ilə  əlaqədar  idi.  Kəndlilər  torpaq  təminatlarının  yaxşılaşdırılması 

tələbi ilə müxtəlif idarə və vəzifəli şəxsləri sanki aramsız ―atəşə‖ tuturdular. Lakin kiçik 

istisnalar edilməklə, aztorpaqlılıq barəsindəki kəndli şikayətləri nəticəsiz qalırdı. 

Xəzinə torpaqlarının kütləvi şəkildə bəylər tərəfindən tutulması ilə əlaqədar 

olaraq  dövlət  kəndlilərindən  çoxlu  şikayətlər  gəlirdi  [52].  Əksər  hallarda  pay 

torpaqlarının  zorla  tutulması  barəsindəki  kəndli  şikayətləri  müsbət  nəticə  vermirdi 

[53]. Kəndli şikayətlərinin ancaq kiçik bir hissəsi onların xeyrinə həll edilirdi. 

Kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafı və kəndlilərin təbəqələşməsi ilə 

əlaqədar  zəhmətkeş  kəndlilərin  istismarçı  qolçomaqlara  qarşı  mübarizəsi  meydana 

çıxdı və genişlənməyə başladı. Kəndlilər öz pay torpaqlarının qolçomaqlar tərəfindən 

tutulması  cəhdlərinə qarşı fəal mübarizə aparırdılar. Onlar varlıların vaxtaşırı torpaq 

bölgülərini ləğv etmək yolu ilə əvvəllər ələ keçirilmiş pay torpaqlarını əldə saxlamaq 

cəhdlərinə  inadlı  müqavimət  göstərirdilər.  Kəndlilər  kəndin  varlı  təbəqəsinin 

zorakılığına  qarşı  mübarizə  apararaq,  pay  torpaqlarının  vaxtaşırı  olaraq  yenidən 

bölüşdürülməsini tələb edirdilər. 

1895-ci  ildə  Bakı  qəzası  Saray  kəndinin  34  torpaqsız  kəndlisi  Cənubi 

Qafqaz  diyarının  baş  rəisinə  şikayətlə  müraciət  edib  tələb  edirdilər  ki,  ya  onlar 

mükəlləfiyyətləri daşımaqdan azad edilsinlər, ya da pay torpaqları bərabər bölünsün. 

Kəndli  həyatının  ən  vacib  məsələlərindən  biri  vergi  əsarətini 

yüngülləşdirmək  uğrunda mübarizə idi. Kəndlilər öz şikayətlərində həddən artıq ağır 

vergi  və  mükəlləfiyyətləri  azaltmağı,  onları  özlərinin  iqtisadi  imkanları  ilə 

uyğunlaşdırmağı,  ödənilməmiş  vergiləri  bağışlamağı  və  s.  inadla  tələb  edirdilər.  Bir 

qayda  olaraq,  çar  hakimiyyət  orqanları  bu  məsələlərdə  kəndlilərin  ağır  vəziyyəti  ilə 

hesablaşmır  və  ancaq  xəzinənin  mənafeyi  qayğısına  qalırdı.  Kəndli  şikayətlərinin 

əksəriyyətinin taleyi göstərir ki, ancaq çox nadir hallarda çar hakimiyyət orqanları vergi 

yükünü azaltmağa, ödənilməmiş vergiləri ləğv etməyə razılıq verirdilər. 

Buna  görə  də  bəzi  kəndlilər  bütöv  kənd  cəmiyyətləri  halında  vergiləri 

ödəməkdən  boyun  qaçırırdılar.  Bəzən  də  məsələ  kəndlilərin  nifrət  etdikləri  vergi 

yığanlara  qarşı  zorakılığa  qədər  gedib  çıxırdı.  Hətta  kəndlilərin  mükəlləfiyyətləri 

yerinə  yetirmək  iqtidarında  olmayan  borclular  sırasına  düşdükləri  hallarda  belə,  çar 

hakimiyyət  orqanları  onların  vergi  yükünü  yüngülləşdirməkdən  boyun  qaçırırdı  [54]. 

Buna  görə  də  kəndlilər  tez-tez  mükəlləfiyyətləri  yerinə  yetirməkdən  boyun 

qaçırırdılar. 

Kəndli  ərizələrinin  böyük  hissəsini  yerli  hakimiyyət  orqanlarında  çalışan 

vəzifəli  şəxslərin  özbaşınalığı  və  sui-istifadələrinə  (bunlar  çarizmin  Rusiya 

imperiyasında  yaratdığı  zorakılıq  rejiminin  qanunauyğun  nəticələri  idi)  qarşı 

şikayətlər təşkil edirdi. 

Kəndli hərəkatı formalarından biri meşələrin qırılması idi. Məlum olduğu kimi, 

kəndlilərin  meşə  ilə  təmin  olunma  səviyyəsi  onların  maddi  təminatı  vəziyyətini 

müəyyənləşdirən mühüm amillərdən biri idi. 

XIX  yüzilliyin  50-ci  illərinədək  Şimali  Azərbaycanın  dövlət  kəndliləri 

meşələrdən  sərbəst  və  təmənnasız  istifadə  edirdilər.  Sonralar  hakimiyyət  orqanları 

kəndlilərin meşədən istifadə hüquqlarına qarşı hücuma başladı. Bunun da nəticəsində 

80-ci ilin ortalarında,  yüksək vəzifəli bir çar məmurunun etiraf etdiyi kimi,  ―meşələrdən 

sərbəst istifadə etməkdən əhaliyə ancaq xoş xatirələr qalmışdı‖ [55]. 

Meşələrin  qırılması  üstündə  1899-cu  ildə  Nuxa  qəzasının  Sabatlı  kəndində 

ciddi həyəcanlar baş verdi. Qətiyyən meşələri olmayan sabatlılar ağac materiallarını ya 

satın  alır,  ya  da  onu  gizlicə  Zaqatala  dairəsinin  qonşuluğunda  yerləşən  xəzinə 

meşələrindən  qırırdılar.  1899-cu  il  mayın  15-də  berdankalarla  silahlanmış  bir  qrup 

sabatlı arabalarda meşəyə gəlib ağac kəsməyə başladı. Meşə gözətçilərı onları görüb 

yaxınlaşmağa  başlayanda,  kəndlilər  meşəni  qırmaqda  davam  edə-edə  atəş  açdılar. 

Gözətçilərin  özbaşına  meşə  qırılması  barəsində  göndərdikləri  xəbərdən  sonra  atlı-

silahlı dəstələr və zemstvo mühafizəçiləri tezliklə bu meşəyə gəldilər. Sabatlılar onları 

da tüfəng atəşi ilə qarşıladılar. 

Mayın  20-nə  keçən  gecə  qəza  rəisi  başda  olmaqla  500  nəfərə  qədər  silahlı 

kazak və zemstvo mühafizəçisi Sabatlıya gəldi. Kəndlilərə divan tutulması başladı. 125 

kəndli  zorla  bir  yerə  toplanıldı  və  meşədə  olmuş  süvarilər  baş  verən  həyəcanın 

təşəbbüskarlarını tanıdılar. 18 nəfər həbs edildi və Zaqatala həbsxanasına atıldı. 

Kənddə  zülmə  qarşı  mübarizə  formalarından  biri  mülkədar  və  qolçomaq 

evlərinin və mülklərinin yandırılması idi. Bu yanğınlar qolçomaq istismarı, zorakılığı və 

özbaşınalığı müqabilində kəndli intiqamının bir növ ifadəsi idi. 

Bəy  və  vəzifəli  şəxslərin,  xüsusən  də  kətxudaların  mülklərinin  dövlət  və 

xüsusən də sahibkar kəndliləri tərəfindən yandırılması  hallarına da təsadüf olunurdu. 

Belə hadisələr Cavanşir qəzasının Marağal, Lənkəran qəzasının Qızılağac kəndlərində 

və  b.  yerlərdə  baş  vermişdi.  Mülkədar  malikanələrinin  yandırılması  halları  Göyçay 

qəzasında  geniş  miqyas  almışdı.  Qəsdən  yandırılma  halları  ən  çox  məhz  torpaq 

məsələsinin  xüsusən kəskin xarakter aldığı yerlərdə, o cümlədən Nuxa, Yelizavetpol, 

Şuşa, Cavanşir qəzalarında baş verirdi. 

O dövr Azərbaycan kəndində bəy torpaqlarının kəndlilər tərəfindən tutulması 

hallarına  rast  gəlinirdi.  Məsələn,  1888-ci  ildə  Yelizavetpol  qəzasındakı  Qarabulaq 

kəndinin  sakinləri  Şabanəli  Şəfibəyovun  torpaqlarını  tutmuşdular  [56].  Lakin  bəy 

torpaqlarının  tutulması  kütləvi  xarakter  daşımır,  ən  çoxu  təsadüfı  hadisələr  kimi  baş 

verirdi. 

Kəndlilərin  göstərdikləri  cəsarət  və  igidliyə  baxmayaraq,  onların  kortəbii, 

qeyri-mütəşəkkil xarakter daşıyan çıxışları məğlubiyyətə uğrayırdı. Kəndli hərəkatının 

təbiəti  elə  idi  ki,  çıxışlar  əksər  hallarda  məhdud  xarakter  daşıyır,  kəndlilər  öz 

mübarizələrinin əsas məqsəd və vəzifələrini başa düşmürdülər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VII FƏSĠL 

 

ƏHALĠNĠN TƏRKĠBĠNDƏ 

SOSĠAL DƏYĠġĠKLĠKLƏR 

 

§ 1. ġĠMALĠ AZƏRBAYCANDA 

BURJUAZĠYANIN TƏġƏKKÜLÜ 

 

XIX yüzilliyin II yarısında Şimali Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatında 

baş  verən  dəyişikliklər  burada  burjua  cəmiyyəti  təbəqələrinin  formalaşmasına 

zəmin yaradırdı. 

Şimali Azərbaycanı imperiyanın mərkəzi rayonlarının sənayesi üçün satış 

bazarı  və  xammal  mənbəyi  kimi  qiymətləndirən  çarizmin  müstəmləkə  siyasətinə, 

ilkin  kapital  yığımı  mənbələrinin  məhdudluğuna,  XIX  əsrin  II  yarısında 

Azərbaycan  kəndində  feodal  qalıqlarının  qalmasına  baxmayaraq,  diyarda 

burjuaziyanın  təşəkkülü  prosesi  gedirdi.  Özlərinin  bütün  məhdudluğuna 

baxmayaraq, XIX yüzilliyin 70-ci illərində keçirilmiş burjua islahatları bu prosesə 

müsbət  təsir  göstərirdi.  Şimali  Azərbaycanda  sənaye  və  ticarət  burjuaziyasının 

formalaşması  prosesi,  həmçinin  əsrin  sonunda  kredit  bank  sisteminin  meydana 

çıxması  və  inkişaf edərək iqtisadi həyatda  birinci  dərəcəli  əhəmiyyət  kəsb etməsi 

ilə daha da sürətləndi. 

Yüzilliyin  son  rübündə  Şimali  Azərbaycan  sənayesinə  əvvəlcə  həm  rus, 

80-ci  illərdən  isə  həm  də  xarici  kapital  axınının  güclənməsi  müəyyən  dərəcədə 

Azərbaycan  burjuaziyasının  çoxmillətliyini  şərtləndirirdi.  Onun  tərkibinə  milli 

burjuaziya  ilə  yanaşı,  erməni  və  rus  burjuaziyasının  nümayəndələri,  digər 

millətlərdən olan kapitalistlər daxil idilər. 

Şimali  Azərbaycanda  neft  sənayeçiləri,  işbazları,  fabrik  sahibləri  və 

zavodçulardan,  gəmi  sahibləri  və  gəlirli  ev  sahiblərindən,  habelə  varlı  tacirlərdən 

ibarət olan iri burjuaziyanın tərkibi ilbəil genişlənirdi. Orta burjuaziya-orta həcmli 

sənaye, ticarət, nəqliyyat və s. müəssisələrin sahibkarları iqtisadi və siyasi baxımdan iri 

burjuaziyaya qoşulurdular. 

Rusiyanın  digər  bölgələrinin  burjuaziyası  kimi,  Şimali  Azərbaycan 

burjuaziyası  da  siyasi  mənafelərin  ümumiliyi  baxımından  vahidlik  təşkil  edirdi.  Bu 

məsələdə də o, Bakı, Gədəbəy və başqa yerlərdə kapitalist müəssisələrinə sahib olan 

rus və xarici sənayeçilər və bankirlərlə qovuşurdu. 

Şimali  Azərbaycanın  xırda  burjuaziyası  çoxsaylı  idi.  Onun  tərkibində  xırda 

sənətkar  -  kustar  müəssisələrinin  sahibləri,  kiçik  tacirlər  və  binəkdarlar,  xidmət 

sahəsindəki  xırda  müəssisələrin  sahibkarları  və  b.  daxil  idi.  Öz  sosial  təbiətinə  görə, 

ümumiyyətlə, xırda burjua olan kəndlilərə gəldikdə isə, islahatdan sonrakı bütün Rusiyada 

olduğu kimi, burada da onlar parçalanır, bir qütbə varlı kəndlilər, qolçomaqlar, digərinə isə 

muzdla işləyən kəndlilər, yoxsullar cəmləşirdi. 

Sənaye  istehsalının  müxtəlif  sahələri  və  müxtəlif  inkişaf  mərhələlərində 

burjuaziyanın milli qruplarının nisbəti eyni deyildi. Daim dəyişən bu nisbət müstəmləkə 

iqtisadiyyatının  inkişafına  xas  olan  meylləri  əks  etdirirdi.  Bu  da  burjuaziyanın  əsas 

formalaşma mərkəzinə çevrilmiş neft Bakısında daha açıq şəkildə özünü göstərirdi. 

Bütövlükdə  isə  Şimali  Azərbaycan  sənayesinin  aparıcı  sahəsində-neft 

sənayesində  Azərbaycan  milli  burjuaziyasının  iqtisadi  mövqeləri  güclü  deyildi.  Hələ 

1872-ci ildə, iltizam sisteminin ləğv edildiyi ilk vaxtlarda, neftli sahələrin 13 sahibkarı 

içərisində Azərbaycan kapitalı ancaq 2 kapitalistlə təmsil olunmuşdu [1]. 

70-ci illərin sonu - 80-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan kapitalı neftayırma 

sahəsində  xeyli  geniş  şəkildə  təmsil  olunmuşdu.  1883-cü  ildə  Bakının  100  ağ  neft 

zavodçusundan  40  nəfərdən  çoxu  azərbaycanlılar  (H.Z.Tağıyev,  N.Mehdiyev, 

A.M.Nuriyev, Q.S.Sadıqov, M.S. Səlimxanov və b.) idi [2]. 

90-cı  illərin  əvvəllərinə  yaxın  neft  sənayesindəki  milli  kapital  qruplarının 

nisbətində mühüm dəyişikliklər baş verdi. İstehsal və mübadilə üsullarının kapitalizm 

dövründə  təzahür  edən  beynəlmiləlləşmə  meyli  digər  aparıcı  sənaye  sahələrində 

olduğu kimi, neft sənayesində də müxtəlif milli kapital qruplarının qovuşmasına gətirib 

çıxarırdı. 

Neft  hasilatı  və  emalının,  neft  məhsulları  daşınması  və  ticarətinin  xeyli 

hissəsini  əsası  Rusiyada  külli  miqdarda  kapital qazanmış  İsveç  mənşəli  kapitalistlər 

tərəfindən  1879-cu  ildə  qoyulmuş,  ölkədə  ilk  inhisara  çevrilmiş  ―Nobel 

qardaşları‖nın  neft istehsalı  şirkəti öz  əlində  cəmləşdirmişdi.  1891-ci  ildə  ―Nobel 

qardaşları‖  şirkətinə  məxsus  olan  mədənlərdə  Bakıda  çıxarılan  bütün  neftin  13,2 

faizi hasil edilirdi. 

Neftayırma  sənayesində  o  zamankı  əsas  məhsulun  -  ağ  neftin 

istehsalındakı  xüsusi  çəki  baxımından  22,8  faizi  Azərbaycan  kapitalının  payına 

düşürdü.  ―Nobel  qardaşları‖  şirkəti  də  daxil  olmaqla  ağ  neftin  34,5  faizi  rus 

kapitalistlərinin müəssisələri tərəfindən istehsal olunmuşdu. 

Azərbaycan  kapitalı  başlıca  olaraq  bir  neçə  on  min  puddan  10  mln 

pudadək neft istehsal edən orta və xırda müəssisələrlə təmsil olunmuşdu [3]. 

Neft sənayeçiləri M.Nağıyev və Ş.Əsədullayevə mənsub olan neftçıxarma 

firmalarının  müəssisələrində  1  mln-dan  10  mln  pudadək  neft  hasil  olunurdu.  10 

mln  puddan  çox  neft  çıxaran  müəssisələr  qrupunda  isə  Azərbaycan  kapitalı, 

ümumiyyətlə,  təmsil  olunmamışdı  [4].  Neft  müəssisələrinə  malik  digər 

azərbaycanlı kapitalistlər arasında M.Manafov və b. da var idi. M.Muxtarov podrat 

qazması üzrə iri firmanın sahibi idi. 

Neft  sənayesində  rus  kapitalını  V.A.Kokorev,  S.M.Şibayev,  P.İ.Tubonin, 

A.M.Benkendorf  və  b.,  erməni  kapitalını  isə  A.İ.Mantaşev,  Mirzəyev  qardaşları 

təmsil edirdilər. 

XX  yüzilliyin  əvvəlinə  yaxın  neftayırma  sənayesində  də  burjuaziyanın 

milli qruplarının mövqeləri dəyişikliklərə uğradı. Bu sahədə rus kapitalının xüsusi 

çəkisi bir qədər artdı. Eyni zamanda neftayırmada erməni və Azərbaycan kapitalına 

məxsus firmaların xüsusi çəkisi xeyli azaldı [5]. Bu, hər şeydən əvvəl, 1901-1903-

cü illər iqtisadi böhranının, yerli müəssisələrin rəqabətə dözümsüzlüyünün, onların 

kiçikliyinin və kifayət qədər mütəşəkkil olmamasının nəticəsi idi. 

Neftayırma və onunla əlaqədar olan kimya istehsalı sahəsində Azərbaycan 

kapitalı  Ş.Əsədullayev,  M.Nağıyev,  İ.Hacınski,  M.Ə.Səlimxanov  və  başqalarının 

müəssisələri ilə təmsil olunmuşdu. 

Neft  hasilatı  və  emalı  sahələrində  istehsalın  intensiv  surətdə  gedən 

təmərküzləşməsi  prosesi,  neft  inhisarlarının  meydana  çıxması,  bu,  ən  mühüm 

sənaye  sahəsində  onların  hökmranlığının  bərqərar  olması  əsrin  sonuna  yaxın  neft 

maqnatlarının  iqtisadi  və  siyasi  mövqelərinin  güclənməsinə  gətirib  çıxardı.  Onlar  iri 

sənaye  kapitalının  digər  nümayəndələri  ilə  birlikdə  burjuaziyanın  yuxarı  təbəqəsinə 

çevrildilər. 

Bakı  rayonunda  cəmlənmiş  metal  emalı  müəssisələri  sahiblərinin  də  tərkibi 

çoxmillətli  idi.  Azərbaycan  kapitalı  sənaye  istehsalının  bu  mühüm  sahəsində  kifayət 

qədər geniş surətdə təmsil olunmuşdu. Əsrin sonunda M.Muxtarovun, demək olar ki, 950 

fəhləsi, Cavanşirov qardaşlarının 300 fəhləsi olan zavodları, A.A.Dadaşovun 100 fəhləsi 

olan tərsanə emalatxanaları və b. iri metal emalı müəssisələri sırasında idi [61]. 

Metal  emalında  rus  kapitalı  S.M.Şibayev,  S.M.Rısev  və  F.A.Lyapinin 

müəssisələri, ―Qafqaz və Merkuri‖ gəmiçilik cəmiyyətinin emalatxanaları, xarici kapital 

isə Levenson, A.F.Berinq, K.F.Eyzenşmidt və b. müəssisələri ilə təmsil olunmuşdu. 

―Nobel  qardaşları‖  şirkətinə  iri  mexaniki  emalatxanalar  məxsus  idi.  Alman 

kapitalına  məxsus  olan  və  elektrik  enerjisi  sahəsində  aparıcı  mövqe  tutan 

―Elektriçeskaya  sila‖  cəmiyyətinin  səhmlərinin  xeyli  hissəsi  H.Z.Tağıyevin  əlində 

idi. 

Azərbaycan  kapitalı  yüngül,  yeyinti  və  bəzi  digər  sənaye  sahələrində  geniş 

təmsil olunmuşdu. Məsələn, ipək sənayesinin inkişafı, başlıca olaraq, Azərbaycan milli 

kapitalı  ilə  bağlı  idi  [7].  XX  yüzilliyin  əvvəllərində  ipəkçilik  sənayesinin  ən  mühüm 

rayonunda  -  Nuxada  müəssisələrin 

2

/

3

  hissəsi  azərbaycanlı  kapitalistlərə  məxsus  idi. 

Burada  140  nəfərdən  çox  fəhləsi  olan  ən  iri  fabrikin  sahibi  Ağa  Musa  Məmmədov, 

Mehdi Hacı  Abdul oğlu, Hacı  Süleyman  Hüseyn  oğlu,  Əbdülkərim  Hacı  Kərim oğlu, 

Salam  Lətif  oğlu  və  b.  Nuxa  və  Nuxa  qəzalarındakı  ipəksarıma  və  ipəkburma 

müəssisələrinin sahibkarları sırasında idilər. 

XIX  yüzilliyin  sonunda  Şimali  Azərbaycanda  inkişaf  edən  pambıqçılığın 

əsasında  yeni  sənaye  sahəsi  -  pambıqtəmizləmə  müəssisələri  meydana  çıxdı.  Bu 

kapitalist müəssisələrinin xeyli hissəsi Azərbaycan kapitalistlərinə məxsus idi. 1900-

cü ildə tikilən və H.Z.Tağıyevə məxsus olan Bakı pambıq emalı fabriki Azərbaycanda 

ilk pambıqtəmizləmə müəssisəsi idi [8]. 

Unüyütmə və çəltiktəmizləmə istehsalı əsasən rus və Azərbaycan kapitalının 

əlində idi. 

Tənbəki  fabrikləri  də  yerli  kapitalın  nümayəndələrinə  -  azərbaycanlı 

kapitalistlərdən M.Q.Dadaşov, Novruzov, Həsənov Abdullayev, A.Sultanov və b. rus 

kapitalisti Pivovarova məxsus idi 

1847-ci  ildən  1881-ci  ilədək  olan  dövrdə  balıq  sənayesində  möhtəşəm 

dərəcədə qazanc götürmüş 6 nəfər yerli sahibkar növbə ilə ağalıq etmişdi [9]. Bunların 

içərisində  sonralar  Bakı  rayonunda  iri  neft  sənayeçilərinə  çevrilmiş  Mirzəyev  və 

Mantaşev seçilirdi [10]. XIX yüzilliyin sonuna yaxın bu sahəni idarə edən 10-12 ən iri 

sahibkarın içərisində azərbaycanlılar cəmisi 4 nəfər (H.Z.Tağıyev, Sultanov, Əhməd 

Mustafa oğlu, Ağa Mustafa oğlu) idi [11]. 

Azərbaycan  kapitalı  şərabçılıq  və  araqçəkmə  sənayesində  təmsil 

olunmamışdı.  Burada  yerli  alman  kolonistləri  (Forer  qardaşları,  Hummel)  və  erməni 

kapitalistlərinin nümayəndələri ağalıq edirdilər. 

Azərbaycan  burjuaziyası  Xəzər  gəmi  sahibləri  içərisində  mühüm  yer  tuturdu. 

Azərbaycanlı  kapitalistlər  -  Hüseynovlar,  Dadaşovlar,  M.S.Manafov,  H.Z.Tağıyev, 

Q.K.Aşurov,  Rəsulovlar  onların  ən  iriləri  sırasında  idilər.  Ötən  yüzilliyin  sonunda 

bütün  Xəzər  ticarət  donanmasındakı  gəmilərin  44,4  faizi  və  bütün  donanmanın 

yükgötürmə imkanlarının 42,1 faizi onlara məxsus idi [12]. 

Milli  kapital  Bakı,  Şamaxı,  Gəncə,  Nuxa,  Şuşa,  Naxçıvan  və  b.  şəhərlərdə 

ticarət burjuaziyasının əllərində cəmləşmişdi. 

1897-ci ildə iki quberniyanın 20 min tacirindən 12,9 min nəfəri Bakı və 7,1 

min nəfəri Yelizavetpol quberniyasında idi [13]. 14,2 min nəfər şəhər tacirindən 7,3 

min  nəfəri  təkcə  Bakının  payına  düşürdü  [14].  Bu,  ticarət  burjuaziyasının  əsas 

kütləsinin Bakıda cəmləşdiyini göstərir. 

Azərbaycan  kapitalının  nümayəndələri,  demək  olar  ki,  bütün  taxıl,  baqqaliyyə 

malları,  yun,  dəri  məmulatları,  meyvə  və  topdansatış  ticarətini  öz  əllərində 

cəmləşdirmişdilər.  Neft  və  neft  məhsulları,  metal  və  metal  məmulatları,  meşə 

materialları və s. ticarətində xarici və rus ticarət kapitallarının mövqeləri daha geniş 

idi. 

XIX  yüzilliyin  son  rübündə  Şimali  Azərbaycanda  ilk  kredit  bank 

müəssisələri meydana çıxmağa başladı. 1874-cü ildə açılmış ilk kredit müəssisəsinin - 

Bakı  qarşılıqlı  kredit  cəmiyyətinin  təsisçiləri  Azərbaycan  və  erməni  şəhər 

burjuaziyasının orta kapitalist təbəqələri idi [15]. 

XIX  yüzilliyin  sonuna  yaxın  Bakıda  artıq  əsasən  Rusiyanın  səhmdar 

kommersiya banklarının şöbələrindən ibarət olan 15 bank müəssisəsi və A.Ələsgərov. 

Q.Arafelov,  T.Haşımov,  B.Söydiyev  və  H.Z.Tağıyevə  məxsus  olan  5  bank  kontoru 

vardı [16]. Gəncə,  Şuşa, Nuxa, Gədəbəy və  digər yerlərin sənayeçiləri, tacirləri və 

kənd  burjuaziyası  dövlət  bankının  Tiflis  şöbəsindən  və  Tiflis  şəhərinin  digər  kredit 

müəssisələrindən kredit götürürdülər [17]. 

Kredit  bank  müəssisələrinin  mövcudluğu  burjuaziyanın  təbəqələşməsinə, 

onun yuxarı təbəqəsinin zənginləşməsinə və qüvvətlənməsinə şərait yaradırdı. 

Kapitalist münasibətlərinin kənddə inkişafı ilə əlaqədar kənd burjuaziyası da 

formalaşırdı.  Kənddə  güclənməkdə  olan  sosial  təbəqələşmə  prosesi  kəndlilərin 

ümumi  kütləsi  içərisindən  cüzi  azlığın  -  xırda  kənd  burjuaziyasını  təmsil  edən  və 

iqtisadi cəhətdən qüvvətlənmiş kənd varlılarının və qolçomaqların ayrılmasına gətirib 

çıxardı [18]. 

Ən yaxşı kəndli pay torpaqları, on və yüz minlərlə desyatin icarə olunmuş və 

satın  alınmış  torpaq  sahələri,  ictimai  sudan  istifadə  hüququ,  böyük  miqdarda  iş 

heyvanı  və  məhsuldar  mal-qara,  təkmilləşdirilmiş  kənd  təsərrüfatı  alətləri  kənd 

varlılarının  və  qolçomaqların  əllərində  cəmləşdirilmişdi.  Qolçomaq  təsərrüfatlarının 

müxtəlif istehsal proseslərində muzdlu əməkdən getdikcə geniş istifadə olunurdu. 

Beləliklə,  XIX  yüzilliyin  II  yarısında  Şimali  Azərbaycanda  burjua 

cəmiyyətinin əsas ictimai-sosial qüvvəsi olan çoxmillətli burjuaziya formalaşırdı.