AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1. MAARĠFĠN VƏZĠYYƏTĠ.
YENĠ MƏKTƏB UĞRUNDA MÜBARĠZƏ. ĠLK MƏDƏNĠ-MAARĠF MÜƏSSĠSƏLƏRĠ
XIX yüzilliyin ikinci yarısında inkişaf etməkdə olan kapitalist iqtisadiyyatının ixtisaslı fəhlələrə - sənayenin müxtəlif sahələrində texnikaya xidmət göstərməyi, kənd təsərrüfatını səmərəli surətdə qurmağı və ən yeni nəqliyyat vasitələrini idarə etməyi bacaran təhsilli mütəxəssislərə tələbatı Azərbaycanda ümumtəhsil və peşə məktəblərinin sayının müəyyən qədər artmasına, onların təhsil səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb oldu. İbtidai məktəblər haqqında 1867-ci il Əsasnaməsi Qafqazın, o cümlədən, Azərbaycanın təhsil müəssisələri üçün sonuncu xüsusi nizamnamə oldu. Çarizmin köhnə xalq təhsili sisteminin eyniləşdirilməsi (unifikasiyası) siyasəti 70-ci illərdən etibarən Azərbaycanda da böyük qətiyyətlə həyata keçirilməyə başladı. Yerli dillər, o cümlədən də Azərbaycan dili icbari fənlər sırasından əsasən kənar edildi. XIX yüzilliyin 60-70-ci illərindən etibarən ümumtəhsil sistemində aparıcı rolu böyük əksəriyyəti ibtidai məktəblərdən ibarət olan rus təhsil müəssisələri oynamağa başladı. 1872-ci il 13 may Əsasnaməsi ilə Şimali Azərbaycanın bütün qəza məktəbləri altıillik təhsil müddəti olan pullu şəhər məktəblərinə çevrildi. İbtidai məktəblər haqqında 1874-cü il 24 may Əsasnaməsi təhsilin aşağı həlqəsi üzrə iki məktəb tipini təsdiq etdi: üç illik təhsil kurslu birsinifli və beş illik təhsil kurslu ikisinifli məktəblər - Şimali Azorbaycanda ilk dəfə olaraq kənd əhalisi üçün məktəblər meydana çıxdı. Kənd cəmiyyətinin vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən Salahlı və xəzinə hesabına saxlanılan Dağkəsəmən, Cəbrayıl və Göyçay məktəbləri birinci və nisbətən yaxşı təmin olunmuş kənd məktəbləri sırasında idi. XIX yüzilliyin 80-ci illərindən Azərbaycanın neft-mədən rayonlarında və sənaye müəssisələri yanında ibtidai məktəblər təşəkkül etməyə başladı. İri sahibkarlar öz təsərrüfatlarında əmək məhsuldarlığını, həm də öz maraqlarını yüksəldə biləcək savadlı fəhlələr hazırlamaq üçün məktəblər açırdılar. 1881-ci ildə Suraxanıda Bakı Neft Cəmiyyətinin təşkil etdiyi məktəb Bakı neft sənaye rayonunda ilk məktəb idi. ―Nobel qardaşları‖ şirkəti 1884-cü ildə Qara şəhərdə, 1886-cı ildə isə Balaxanıda məktəblər açdı. Belə məktəblər Ağşəhərdə 1891-ci ildə S.M.Şibayevin firması və 1893-cü ildə Xəzər-Qara dəniz Neft və Ticarət Cəmiyyəti tərəfindən təşkil edildi. Sonuncu cəmiyyət 1896-cı ildə, ―Benkendorf və K°‖-nın ticarət evinin Suraxanıdakı məktəbi ilə eyni zamanda Balaxanıda daha bir məktəb açdı.
1897-ci ildə 30 min əhalisi olan Balaxanı-Sabunçu mədən rayonunda cəmi 267 uşaq təhsil alırdı. Həmin şagirdlərin - ancaq 18 nəfəri bu rayon əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən azərbaycanlıların payına düşürdü. 1897-ci ildən Bibiheybətdə, Qaraşəhər və Ramanada Bakı neft sənayeçiləri qurultayının məktəbləri fəaliyyət göstərməyə başladı. Bakı neft sənaye rayonunun xalq maarif nazirliyinə tabe olan 11 ibtidai məktəbində cəmisi 678 şagird, o cümlədən 282 qız təhsil alırdı. Halbuki bu dövrdə burada meyxana və qəlyanaltıların sayı on dəfələrlə ondan çox idi. 1892-ci ildən etibarən Gədəbəydə - ―Simens qardaşları‖nın misəritmə zavodu yanında kiçik məktəb fəaliyyətdə idi. Yüzilliyin sonunda Bakı quberniyasında 4514 şagird (o cümlədən 3345 oğlan və 1169 qız) olan 73 müxtəlif növlü ibtidai məktəb, Yelizavetpol quberniyasında 5653 şagirdi (o cümlədən 4761 oğlan və 892 qız) olan 82, Naxçıvan qəzasında 1349 şagirdi (o cümlədən 1094 oğlan və 255 qız) olan 18 müxtəlif növlü ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi. Məktəblərdə şagirdlərin çoxalması əhalinin təhsilə meylini göstərirdi. Azərbaycanlılar Bakı quberniyasındakı rus ibtidai məktəblərində şagirdlərin 24, 3%- ni (1095 şagird), Yelizavetpol quberniyasında isə 23,8%-ni (1343 şagird) təşkil edirdi. İctimai mənşələrinə görə, şəhərin tacir və sənətkar təbəqələrində olan şagirdlər müvafiq olaraq 31,2 və 15,5%-i, kəndli uşaqları isə 63 və 74,9%-i təşkil edirdilər. Rəsmi statistikada azərbaycanlı qız şagirdlər ayrıca olaraq göstərilməmişdir. Çünki, bir qayda olaraq azərbaycanlı qızlar rus ibtidai məktəblərində oxumurdular. Bu baxımdan məlum istisnanı 1983-cü ildən Naxçıvan qəzasının Nehrəm kəndində ikisinifli məktəbdə qızlar şöbəsi təşkil edirdi. Onun təşkilatçısı və dərslərini deyəni gələcək yazıçı və ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə idi. Bu şöbədə 8 azərbaycanlı qız təhsil alırdı. İbtidai nıəktəblərin təşkilində çar hökumətinin zəhmətkeşlərin təhsili xərclərini yerli şəhər idarələri və kənd cəmiyyətləri üzərinə, deməli, nəticə etibarilə xalqın çiyninə qoyması meyli açıq-aşkar müşahidə olunur, belə ki, 1899-cu ildə Yelizavetpol və Bakı quberniyalarının xalq maarifi büdcəsində xəzinə payına 286214 manatdan cəmisi 17790 manat və ya bütün büdcənin 6%-i düşürdü. Adi təlim kurslu pulsuz ibtidai məktəblər zəhmətkeş uşaqları üçün nəzərdə tutulurdu. Onlar özlərinin sosial vəziyyəti və maddi imkanlarına müvafiq olan ibtidai təhsillə kifayətlənməli olurdu. 1899-cu ildə Bakı quberniyasında əksəriyyəti təşkil edən yaşayış məntəqələrində hər 47000 sakinə, Yelizavetpol quberniyasında isə 21000 sakinə bir ümumtəhsil məktəbi düşürdü. Təhsil müəssisələrinin sayı artdıqca, onların ixtisaslı müəllimlərlə təmin olunması məsələsi aktual əhəmiyyət kəsb edirdi. Əgər orta məktəblər üçün universitet qurtarmış və xüsusi təhsilli pedaqoqlar seçilirdilərsə, ibtidai məktəblər üçün müəllim seminariyalarının, orta təhsil müəssisələrinin, o cümlədən qadın gimnaziyalarının pedaqoji siniflərinin məzunları, habelə müəyyən edilmiş xüsusi imtahanları verdikdən sonra ibtidai məktəb müəllimi rütbəsi almış şəxslər işə götürülürdülər.
Yerli dilləri bilən müəllimlərin yoxluğu azərbaycanlı uşaqlarının rus məktəblərinə cəlb olunmasını ləngidirdi. Məktəblərin saxlanılması xərclərinə əhalinin ağır mükəlləfiyyət kimi baxması da buradan irəli gəlirdi. Ancaq 1876-cı ildə Qori şəhərində açılmış Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, xüsusən də onun Azərbaycan şöbəsinin məzunları (Fərhad Ağazadə, Üzeyir Hacıbəyov, Cəlil Məmmədquluzadə və b.) kənd məktəblərinə gəldikdən sonra yerli uşaqların bu məktəblərdə oxuması mümkün olmuşdu olan şagirdlər müvafiq olaraq 31,2 və 15,5%-i, kəndli uşaqları isə 63 və 74,9%-i təşkil edirdilər. Rəsmi statistikada azərbaycanlı qız
şagirdlər ayrıca olaraq göstərilməmişdir. Çünki, bir qayda olaraq azərbaycanlı qızlar rus ibtidai məktəblərində oxumurdular. Bu baxımdan məlum istisnanı 1983-cü ildən Naxçıvan qəzasının Nehrəm kəndində ikisinifli məktəbdə qızlar şöbəsi təşkil edirdi. Onun təşkilatçısı və dərslərini deyəni gələcək yazıçı və ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə idi. Bu şöbədə 8 azərbaycanlı qız təhsil alırdı. İbtidai nıəktəblərin təşkilində çar hökumətinin zəhmətkeşlərin təhsili xərclərini yerli şəhər idarələri və kənd cəmiyyətləri üzərinə, deməli, nəticə etibarilə xalqın çiyninə qoyması meyli açıq-aşkar müşahidə olunur, belə ki, 1899-cu ildə Yelizavetpol və Bakı quberniyalarının xalq maarifi büdcəsində xəzinə payına 286214 manatdan cəmisi 17790 manat və ya bütün büdcənin 6%-i düşürdü. Adi təlim kurslu pulsuz ibtidai məktəblər zəhmətkeş uşaqları üçün nəzərdə tutulurdu. Onlar özlərinin sosial vəziyyəti və maddi imkanlarına müvafiq olan ibtidai təhsillə kifayətlənməli olurdu. 1899-cu ildə Bakı quberniyasında əksəriyyəti təşkil edən yaşayış məntəqələrində hər 47000 sakinə, Yelizavetpol quberniyasında isə 21000 sakinə bir ümumtəhsil məktəbi düşürdü. Təhsil müəssisələrinin sayı artdıqca, onların ixtisaslı müəllimlərlə təmin olunması məsələsi aktual əhəmiyyət kəsb edirdi. Əgər orta məktəblər üçün universitet qurtarmış və xüsusi təhsilli pedaqoqlar seçilirdilərsə, ibtidai məktəblər üçün müəllim seminariyalarının, orta təhsil müəssisələrinin, o cümlədən qadın gimnaziyalarının pedaqoji siniflərinin məzunları, habelə müəyyən edilmiş xüsusi imtahanları verdikdən sonra ibtidai məktəb müəllimi rütbəsi almış şəxslər işə götürülürdülər. Yerli dilləri bilən müəllimlərin yoxluğu azərbaycanlı uşaqlarının rus məktəblərinə cəlb olunmasını ləngidirdi. Məktəblərin saxlanılması xərclərinə əhalinin ağır mükəlləfiyyət kimi baxması da buradan irəli gəlirdi. Ancaq 1876-cı ildə Qori şəhərində açılmış Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, xüsusən də onun Azərbaycan şöbəsinin məzunları (Fərhad Ağazadə, Üzeyir Hacıbəyov, Cəlil Məmmədquluzadə və b.) kənd məktəblərinə gəldikdən sonra yerli uşaqların bu məktəblərdə oxuması mümkün olmuşdu. Siyasi etibarlıq pedoqoji fəaliyyətə buraxılması üçün ən mühüm şərt hesab edilirdi. Xalq məktəbləri haqqında 1874-cü il Əsasnaməsinə görə, bu məktəblər xalq məktəblərinin müdriyyəti vasitəsilə ciddi hökumət nəzarəti altına alınmışdı. Xalq maarifi nazirliyinə tabe olan bütün məktəblərdə təlim ancaq rus dilində aparılırdı. Azərbaycan və digər yerli dillərdə ümumtəhsil məktəbləri açmağa icazə verilmirdi. ―Rusiyada məskun olan yadellilərin təhsilinə dair tədbirlər haqqında‖ 1870-i il 26 mart tarixli qaydaların mahiyyəti ruslaşdırmaya tabe edilmişdi. Ana dilində savada yiyələnmək cəhdi minlərlə uşağı mollaxana məktəblərinə cəlb edirdi. Əvvəlki dövrdə olduğu kimi, yenə də say üstünlüyü bu məktəblərin tərəfində idi. XIX yüzilliyin sonunda Bakı quberniyasında 245 belə məktəb vardı. Bunlarda 4915 şagird, o cümlədən 64 qız təhsil alırdı. Elə həmin vaxtda Yelizavetpol quberniyasındakı 268 belə məktəb 4384 şagird, o cümlədən 145 nəfər qızı əhatə edirdi. Məktəblərin əsas kütləsi ənənəvi proqramı və öz dövrünü çoxdan keçirmiş təlim-tərbiyə üsullarını quruyub saxlayır, ən adi şəraiti olmayan binalara sığınırdı. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı şəraitində bu məktəblərin yarasızlığı aydın olurdu. Ümumtəhsil müəssisələri şəbəkəsinin genişlənməsi ilə arxaik proqramlı mədrəsələr də öz əhəmiyyətini itirirdi. Azərbaycanın qabaqcıl mədəniyyət xadimləri bu məktəblərdə təhsilin məzmununa və tədris üsullarına qarşı açıq və kəskin şəkildə çıxış edirdilər. M.F.Axundov uşaqlarda ―anadangəlmə xeyirxah keyfiyyətləri boğmağa və onlarda qorxaqlıq və yalançılıq‖ doğurmağa qadir olan bədən cəzası sistemini amansız tənqid edir, yeniyetmələrin yalnız dini təbliğ edən kitablarla maariflənməyini yolverilməz hesab edirdi. Gənc milli burjuaziya milli dünyəvi məktəb uğrunda hərəkata başçılıq edərək. Bu hərəkatı maarif sahəsində çarizmin Azərbaycanda yürütdüyü ruslaşdırma siyasətinə qarşı çevrilmişdi. Burjua maarifçiliyi tərkibcə yekcins deyildi. Liberal burjua ziyalılarının nümayəndələri öz istəklərində mövcud məktəblərin islah olunması, onların proqramlarının dünyəvi fənlərlə genişləndirilməsi, təhsil binalarının abadlaşdırılması tələblərindən uzağa getmirdilər. Digər qrup türkiyədə təhsil almış müəllimlər və orada nəşr edilmiş dərsliklərin köməyi ilə məktəblər yenikdən qurmağa və beləliklə, ana dili əvəzinə osmanlı türkcəsində təhsil verməyə can atırdı. Demokratik cərəyanın nümayəndələri milli mədəniyyətin ən yaxşı ənənələri ilə yanaşı, mütərəqqi ictimai və pedaqoji fikrin təsiri altında arxaik məktəblər sisteminin kökündən ləğv edilməsi mövqeyində durur və ərəb qrafikası əsasında Azərbaycan əlifbasının dəyişdirilməsinin yeni dünyəvi məktəb yaradılması yolunda mühüm amil hesab edirdilər. M.F.Axundov ədəbi və publisistik fəaliyyətinə başlayan zamandan əlifbanın xeyli sadələşdirilməsi, sonralar isə latın qrafikası əsasında onun yeni əlifba ilə əvəz edilməsi uğrunda inadlı mübarizə aparırdı. Rus və Azərbaycan mətbuatında ərəb əlifbası xalq kütlələri içərisində savad və mədəniyyətin yayılmasını ləngidən amil kimi işıqlandırıldı. F.Köçərli, M.Sidqi, N.Nərimanov, M.Mahmudbəyov, M.A.Şahtaxtinski, C.Məmmədquluzadə, Azərbaycan mədəniyyətinin bir sıra xadimləri yeni əlifbaya keçmək tərəfdarı idilər. Kütləvi dünyəvi Azərbaycan məktəbinin güman edilən proqramı, maddi bazanın yaradılması üsulları, müəllim kadrların hazırlanması, ana dilində təhsil vasitələrinin tərtib edilməsi, qadın təhsilinin təşkili və s. məsələlər ətrafındakı mübahisə kəskin xarakter alırdı. Bütün bu məsələlər Qafqaz dövri mətbuatında, xüsusən 1875-ci ildən 1877-ci ilədək görkəmli maarifçi və alim Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) tərəfindən Bakıda nəşr edilmiş ilk Azərbaycan ―Əkinçi‖ qəzetinin səhifələrində öz əksini tapmışdır. Bu aktual məsələlərin müzakirəsində M.F.Axundov və H.Zərdabi ilə yanaşı, Azərbaycanın mütərəqqi gəncləri - sonradan Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli xadimləri olmuş ali məktəb tələbələri N.Vəzirov, Ə.A.Adıgözəlov, M.T.Əliyev və b. yaxından iştirak edirdilər. Sosial-iqtisadi dəyişikliklər və Rusiyanın müsəlman əhalisi içərisində yayılmış yeni mədəni meyillərin təsiri altında artıq 70-ci illərdə ayrı-ayrı məktəblər ―üsuli-cədidə‖ (―yeni üsula‖ keçməyə başladı. Bu yeni tədris üsulunun ən əsas prinsiplərindən biri hərf-heca üsulundan daha səmərəli səs üsuluna keçiddən ibarət idi. Üsuli-cədid məktəblərin ən mühüm əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, burada ilk dəfə olaraq elmi biliklərin əsasları ana dilində öyrədilməyə başlandı. Bir sıra məktəblərdə ana dili ilə yanaşı rus dili də tədris edilirdi. Yeni üsul şüurlu təlimə yiyələnməyə yönəldilmişdi və əzbərləmə sisteminin zəifləməsinə, şagirdlərlə insani rəftara doğru aparırdı. Məktəb binaları müasir tədris avadanlıqları ilə təchiz edilməyə başladı. Bu yeniliklər məktəbləri kapitalist inkişafı şəraitinə uyğunlaşdırmaq cəhdindən ibarət idi. Yeni tipli ilk məktəblərdən biri görkəmli Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvaninin 1869-cu ildə Şamaxıda açdığı məktəb idi. Böyük pedaqoqlar Həsənəli Qaradaği, Mir Möhsün Nəvvab və C.Fətəlibəyovun Şuşadakı, Mirzə İsmayıl Xasirin Lənkərandakı məktəbləri dünyəvi xarakterə malik idi. Yeni tipli məktəblərin yayılmasında 1882-ci ildə Ordubadda ―Əxtar‖ (―Ulduzlar‖), 1894-cü ildə isə Naxçıvanda ―Tərbiyə‖ məktəblərini açmış Məmmədtağı Sidqinin (Səfərovun) böyük xidməti olmuşdu. Naxçıvanda ilk dünyəvi qadın məktəbi də Məmmədtağı Sidqi tərəfindən 1896-cı ildə təsis olunmuşdu. Yeni məktəblərin ən qabaqcıl müəllimlərinin ətrafında ədəbi məclislər fəaliyyətə başlayırdı. Şuşa ―Məclisi-Fəramuşan‖ının (―Tənhalar cəmiyyəti‖) başında M.Nəvvab, Ordubad ―Əncümani şüəra‖sının (―Şairlər cəmiyyəti‖) başında M.T.Sidqi, Şamaxı ―Beyt üs-Səfa‖sının (―Səfa evi‖) başında isə S.Ə.Şirvani dururdu. Azərbaycan əhalisinin maariflənməsi tarixində rus-tatar məktəbləri (çar Rusiyasında azərbaycanlılar bəzən tatar da adlandırılırdı - Red.) deyilən məktəblər nəzərə çarpacaq dərəcədə rol oynamışdır. Bu məktəblər ana dilində təlimi hər cür
təhsilin ən mühüm əsası sayan mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının təşəbbüsü ilə, onların inadkarlığı hesabına meydana çıxmışdı. İlk belə bir məktəbi Bakıda gənc pedaqoqlar - Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə tərəfindən, 1887-ci ildə onlar Tiflisdəki Aleksandr Müəllimlər İnstitutunu bitirdikdən dərhal sonra təşkil edilmişdir. Bu məktəbin xüsusi nizamnaməsi yox idi və əvvəlcə üçillik kurslu birsinifli xüsusi məktəb kimi fəaliyyət göstərirdi. Sonralar rus-tatar məktəbi ikisinifli məktəbə çevrildi. Digər rus məktəblərindən fərqli olaraq, burada 1881-ci il əsasnaməsinə müvafiq surətdə birinci tədris ilində Azərbaycan dilinin keçilməsinə yol verilir və bu dərs məcburi fənn sayılırdı. Elə ilk dörd il ərzində birinci rus-tatar məktəbini 100 savadlı oğlan bitirdi. Sonralar məşhurlaşmış Azərbaycan səhnə ustaları Hüseyn Ərəblinski, Mirzəağa Əliyev, Mirmahmud Kazımovski, pedaqoq və maarifçi Əlisgəndərov Cəfərzadə bu məktəbin ilk şagirdləri sırasında idi. 1891-ci ildən rus-tatar məktəbi şəhər idarəsinin xərci hesabına saxlanılmağa başlanıldı. Şəhər idarəsi mütərəqqi ictimaiyyətin tələblərinə güzəştə gedərək, 1891-ci ildə mövcud olan məktəbə bənzər daha bir məktəb açdı. 1899-cu ilin sonu üçün Bakıda 408 şagirdi olan 6 rus- tatar məktəbi vardı. Bakının ardınca Azərbaycanın digər şəhərlərində də Naxçıvanda (1894-cü ildə), Nuxada (1885, 1894, 1898-ci illərdə) Şuşada (1896-cı ildə), Salyanda (1897-ci ildə), Gəncədə (1899-ci ildə) yeni məktəblər açıldı. 1899-cu ilin sonunda Azərbaycanın bütün rus-tatar məktəblərində 837 şagird təhsil alırdı. Ümumtəhsil fənn müəllimləri və şagirdlərin demək olar ki, hamısı azərbaycanlılardan ibarət idi. Sonralar, XX yüzilliyin əvvəllərində qadın rus-tatar məktəbləri də meydana çıxmağa başladı. Digər ibtidai məktəblər kimi, rus-tatar məktəbləri də başqa məktəblərlə varislik əlaqəsinə malik deyildi. Lakin yaş səviyyəsi maneə törətməyən hallarda rus- tatar məktəbləri rus dilini bilməyən şagirdləri daha yüksək səviyyəli tədris müəssisələrinə, o cümlədən orta məktəblərə qəbul üçün hazırlayırdı. Bu, həmin məktəblərin ən mühüm vəzifələrindən biri idi. Rus-tatar məktəblərinin ən hazırlıqlı məzunları real məktəblərə (M.Əzizbəyov, T.Şahbazi) gimnaziyaya (N.Vəzirov, F.Rzabəyli), habelə Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasına (Ü.Hacıbəyov) daxil olmuşdular. Üç sinifli şəhər Mixaylov məktəbinin, Bakı dənizçilik məktəbinin, Bakı ibtidai texniki məktəbin, demək olar ki, bütün azərbaycanlı şagirdləri rus-tatar məktəblərində oxumuşdular. Azərbaycanın ibtidai məktəbləri, o cümlədən rus-tatar məktəbləri üçün müəllimlər hazırlanmasında Qoridəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, xüsusən də onun əsasən M.F.Axundov və A.O.Çernyayevskinin səyləri nəticəsində 1879-cu ildə açılmış Azərbaycan şöbəsi böyük rol oynadı. Azərbaycan şöbəsinin ən ucqar kəndlərindən olan gənclərin hesabına komplektləşdirilməsində, gələcək müəllimlərin hərtərəfli hazırlanmasında bu şöbənin müfəttişi A.O.Çernyayevskinin xidməti təqdirəlayiqdir. 1899-cu ilədək Qori seminariyası 89 nəfər azərbaycanlı müəllim hazırlamışdı. Bunlardan çoxu sonralar Azərbaycanın xalq maarifinin və mədəniyyətinin fəxri nümayəndələri oldu. Peşəkar pedaqoji kadrlar arasında Rəşid bəy Əfəndiyev, Mahmudbəyov, Sultan Məcid Qənizadə, Firidun bəy Köçərli, Mustafa Mahmudov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Əli Cabbar Orucəliyev və başqalarının maarifçilik sahəsindəki xidməti əvəz olunmazdır. Yeni məktəb xadimlərinin ən mühüm vəzifəsi ana dili dərsliyinin yaradılması idi. Rus-tatar məktəblərində A.O.Çernyayevskinin 1882-ci ildə tərtib etdiyi ―Vətən dili‖ dərsliyi böyük müvəffəqiyyətlə tətbiq edilirdi. Litoqrafiya üsulu ilə buraxılmış bu dərsliyin kalliqrafiya işləri müəllifin şagirdi R.Əfəndiyev tərəfindən yerinə yetirilmişdi. 1881 -ci ildə təhsilini başa vurduqdan sonra Qori seminariyasında saxlanılmış S.F.Vəlibəyov və Q.A.Qaradaği də kitabın ikinci hissəsinin tərtibində fəal iştirak etmişdilər. Azərbaycan dili üzrə tədris vəsaiti kənd müəllimləri tərəfindən də hazırlanırdı. 1887-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının Qaryagin qəzasındakı Qarğabazar məktəbinin müəllimi A.Tahirov tərəfindən ―Tatar dili rəhbərliyi‖ (dili müstəqil öyrənənlər üçün tədris vəsaiti - red.), 1890-cı ildə isə Şükrulla Məhərrəmzadə Qarabaği tərəfindən ―Hərflər və xətlər kitabı‖ tərtib olundu. Sonuncu kitab yeni üsullu məktəblərdə ana dili, hesab və başqa fənlərin tədrisində müvəffəqiyyətlə tətbiq olunurdu. Bunun ardınca 1890-1894-cü illərdə S.M.Qənizadənin ―İslahi-Azərbaycan‖ ana dili dərsliyi, 1898-ci ildə R. Əfəndiyevin ―Uşaq bağçası‖ müntəxəbatı, 1899-cu ildə N.Nərimanovun ―Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi‖ çap olundu. Bunlarla yanaşı, xalq maarifinin qabaqcıl xadimləri azərbaycanlı şagirdlərin rus dilini öyrənməsinə də ciddi fikir verirdilər. Bu sahənin pioneri ―Rus dili‖ dərsliyini yazmış O.A.Çernyayevski idi. 1896-cı ildə S.M.Qənizadə və 1899-cu ildə N.Nərimanov tərəfindən rus dilini müstəqil öyrənmək üçün vəsaitlər nəşr olundu. Beləliklə, Qori seminariyasının yaradılması, ictimai idarələrin köməyi, tədris vəsaitlərinin hazırlanması nəticəsində rus-tatar məktəbləri fəaliyyət göstərmək imkanı qazandı. Onlar azərbaycanlı uşaqlarının dünyəvi məktəb təhsilinə cəlb olunmasında, Azərbaycan dilinin elmi tədrisinin formalaşmasında və gələcək milli məktəb üçün kadrların hazırlanmasında müsbət rol oynadılar. Bu seminariyanı bitirmiş müəllimlər təkcə Azərbaycan məktəblərinin əsasən M.F.Axundov və A.O.Çernyayevskinin səyləri nəticəsində 1879-cu ildə açılmış Azərbaycan şöbəsi böyük rol oynadı. Azərbaycan şöbəsinin ən ucqar kəndlərdən olan gənclərin hesabına komplektləşdirilməsində, gələcək müəllimlərin hərtərəfli hazırlanmasında bu şöbənin müfəttişi A.O.Çernyayevskinin xidməti təqdirə layiqdir. 1899-cu ilədək Qori seminariyası 89 nəfər azərbaycanlı müəllim hazırlamışdı. Bunlardan çoxu sonralar Azərbaycanın xalq maarifinin və
mədəniyyətinin fəxri nümayəndələri oldu. Peşəkar pedaqoji kadrlar arasında Rəşid bəy Əfəndiyev, Mahmudbəyov, Sultan Məcid Qənizadə, Firidun bəy Köçərli, Mustafa Mahmudov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Əli Cabbar Orucəliyev və başqalarının maarifçilik sahəsindəki xidməti əvəzolunmazdır. Yeni məktəb xadimlərinin ən mühüm vəzifəsi ana dili dərsliyinin yaradılması idi. Rus-tatar məktəblərində A.O.Çernyayevskinin 1882-ci ildə tərtib etdiyi ―Vətən dili‖ dərsliyi böyük müvəffəqiyyətlə tətbiq edilirdi. Litoqrafiya üsulu ilə buraxılmış bu dərsliyin kalliqrafiya işləri müəllifın şagirdi R.Əfəndiyev tərəfindən yerinə yetirilmişdi. 1881 -ci ildə təhsilini başa vurduqdan sonra Qori seminariyasında saxlanılmış S.F.Vəlibəyov və Q.A.Qaradaği də kitabın ikinci hissəsinin tərtibində fəal iştirak etmişdilər. Azərbaycan dili üzrə tədris vəsaiti kənd müəllimləri tərəfindən də hazırlanırdı. 1887-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının Qaryagin qəzasındakı Qarğabazar məktəbinin müəllimi A.Tahirov tərəfindən ―Tatar dili rəhbərliyi‖ (dili müstəqil öyrənənlər üçün tədris vəsaiti - red.), 1890-cı ildə isə Şükrulla Məhərrəmzadə Qarabaği tərəfindən ―Hərflər və xətlər kitabı‖ tərtib olundu. Sonuncu kitab yeni üsullu məktəblərdə ana dili, hesab və başqa fənlərin tədrisində müvəffəqiyyətlə tətbiq olunurdu. Bunun ardınca 1890-1894-cü illərdə S.M.Qənizadənin ―İslahi-Azərbaycan‖ ana dili dərsliyi, 1898-ci ildə R. Əfəndiyevin ―Uşaq bağçası‖ müntəxəbatı, 1899-cu ildə N.Nərimanovun ―Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi‖ çap olundu. Bunlarla yanaşı, xalq maarifinin qabaqcıl xadimləri azərbaycanlı şagirdlərin rus dilini öyrənməsinə də ciddi fikir verirdilər. Bu sahənin pioneri ―Rus dili‖ dərsliyini yazmış O.A.Çernyayevski idi. 1896-cı ildə S.M.Qənizadə və 1899-cu ildə N.Nərimanov tərəfindən rus dilini müstəqil öyrənmək üçün vəsaitlər nəşr olundu. Beləliklə, Qori seminariyasının yaradılması, ictimai idarələrin köməyi, tədris vəsaitlərinin hazırlanması nəticəsində rus-tatar məktəbləri fəaliyyət göstərmək imkanı qazandı. Onlar azərbaycanlı uşaqlarının dünyəvi məktəb təhsilinə cəlb olunmasmda, Azərbaycan dilinin elmi tədrisinin formalaşmasında və gələcək milli məktəb üçün kadrların hazırlanmasında müsbət rol oynadılar. Bu seminariyanı bitirmiş müəllimlər təkcə Azərbaycan məktəblərinin baniləri deyil, həmçinin milli mədəniyyətimizin görkəmli nümayəndələri sayıla bilərlər. XIX yüzilliyin II yarısında Azərbaycanda ilk orta təhsil müəssisələri meydana gəldi. Bakı dörd sinifli ali məktəbi 1865-ci ildə Azərbaycanda ilk gimnaziyanı təşkil edilməsi üçün əsas oldu. Gimnaziyalar və progimnaziyalar haqqında 1864-cü il Nizamnaməsinə görə, bunlar qədim dillərin və riyaziyyatın əsas fənlər olduğu klassik və proqramında müasir dillərə, təbiət elmlərinə üstünlük verilən real gimnaziya progimnaziyalara bölünürdü. Sonuncular ölkənin ictimai- iqtisadi inkişafına daha çox cavab verirdi. 1866-cı ildə imperator II Aleksandra qəsddən sonra Rusiya daxili irticanın təzyiqi nəticəsində 1871 və 1872-ci illərdə yeni nizamnamələr təsdiq olundu. Bu nizamnamələrə görə, bütün gimnaziyalar klassik istiqamət aldı, real gimnaziyalar isə realnı məktəblərlə əvəz olundu. Hökumət və onun arxasında dayanan mürtəce dairələr klassik təhsili yaymaqla gəncləri müasir gerçəklikdən, materialist dünya-görüşündən və ―nihilizmdən‖ yayındırmağa ümid edirdilər. Yeni nizamnamələr real məktəb məzunlarının universitetlərə yolunu bağladı. Elmi fəaliyyət və ali dövlət xidməti sahəsi üçün kadrlar hazırlayan universitetlərə qəbul olunmaq hüququ ancaq gimnaziya məzunlarına (əksəriyyəti zadəgan və məmurlardan ibarət idi) verilirdi. Real təhsil alanlara ancaq xüsusi ali ixtisas məktəblərinə daxil olmaq imkanı yaradılırdı. Bu da çar hökumətinin ticarət-sənaye burjuaziyasının fəaliyyətini ancaq təsərrüfat-texniki sahə ilə məhdudlaşdırmaq cəhdini əks etdirirdi. Orta təhsil müəssisələrində təhsil pullu idi və bu hal getdikcə artırdı. XIX yüzilliyin sonunda Azərbaycanda bu haqq 40-75 manata, pansionlarda tərbiyə almaq haqqı isə 125-300 manata bərabər idi. Orta illik qazancı 268 manat (1899-cu il) olan neft sənayesi fəhlələri uşaqlarına orta təhsil, xüsusən də pansionlarda təhsil vermək iqtidarında deyildilər. Tədris müəssisələrinin proqramları, dərslik və vəsaitlərin məzmunu əvvəlki dövrlərə nisbətən daha ciddi nizamlanırdı. Bakı realnı məktəbində şagirdlərin sayı 1876-cı ildə 431, 1899-cu ildə isə 658 nəfərə (o cümlədən azərbaycanlılar, müvafiq olaraq, 44 və 67 nəfərə) çatırdı. 1881-ci ildə mövcud şəhər məktəblərinin əsasında Yelizavetpol gimnaziyası və Şuşa realnı məktəbi təşkil edildi. Demokratik qüvvələrin gərgin mübarizəsindən sonra 1896-cı ildə Bakıda A.Pobedonostsevin xüsusi progimnaziyası əsasında birinci kişi gimnaziyası açıldı. Rusiya gimnaziyalarından ən irisindən biri olan bu məktəbdə əsrin sonunda 997 şagird təhsil alırdı. XX yüzilliyin əvvəllərinə yaxın Azərbaycanın bütün kişi orta təhsil müəssisələrində cəmisi 2366 şagird, o cümlədən 223 (9%) azərbaycanlı təhsil alırdı. Kişi orta təhsili ilə bərabər, qadın orta təhsili də inkişaf etməyə başladı. 1874- cü ildə Bakıda ilk qadın gimnaziyası açıldı. 1883-cü ildən bu məktəb Mariya adını aldı.
Bu vaxtadək Bakıda mövcud olan, Müqəddəs Nina qadın təhsil müəssisəsi də 1897-ci il ərəfəsində orta məktəbə çevrildi. Daha bir natamam orta məktəb - eyniadlı cəmiyyətin qadın progimnaziyası 1899-cu ildə Yelizavetpolda (Gəncədə) yaradıldı. XIX yüzilliyin sonuna yaxın Azərbaycanın bütün qadın orta məktəblərində (progimnaziyalar da daxil olmaqla) 1283 şagird vardı. Bunların yalnız 6 nəfəri (0,4%) azərbaycanlı qız idi. XIX yüzilliyin son rübü ərzində orta təhsil müəssisələri şagirdlərinin sosial tərkibi şəhər silklərindən olan şagirdlərin xüsusi çəkisinin artması və zadəgan-məmur balalarının sayının xeyli məhdudlaşması istiqamətində dəyişirdi. Bu da kapitalizmin intensiv inkişafı dövründə əhalinin sosial strukturunda, özü də ilk növbədə Bakıda baş verən dəyişikliklərə müvafiq idi.
Təhsil haqqının artması, 7-8 il ərzində şagirdin saxlanılmasının bahalığı, birinci sinfə daxil olanların hamısı üçün yüksək tələbli müsabiqə imtahanları, realnı məktəblərin dördüncü sinif şagirdlərinə ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunmaq hüququnu verən, yeddinci sinfə keçirilməsini məhdudlaşdırmağı məsləhət görən 1895- ci il 29 aprel tarixli imtahan qaydaları haqqında və 1887-ci il tarixli nazir sərəncamı zəhmətkeş uşaqlarının orta məktəbə daxilolma imkanlarının məhdudlaşdırılmasına yönəldilmişdi, həm orta, həm də xüsusən ali məktəbin demokratikləşməsinə doğan ehtiyacı əks etdirirdi. İntizam qaydalarının ciddiliyinə baxmayaraq, şagirdlər qeyri-leqal dərnəklər təşkil edir, qadağan edilmiş kitablar oxuyurdular. XIX əsrin 70-90-cı illərində onlarca azərbaycanlı tələbə, o cümlədən İ.Rəhimov, H.Hacıbəyov, İshaq və İbrahim Mehmandarov qardaşları, Ə.Şahtaxtinski Moskva və Peterburqda azadlıq hərəkatında fəal iştirak etmişlər. Orta məktəblərin təşkili istedadlı və siyasi cəhətdən etibarlı olmaq şərti ilə əsasən imkanlı ailələrin övladları üçün ali məktəbə yol açdı. 1848-ci ildən XIX əsrin sonlarınadək Rusiya və xarici ali məktəblərdə təhsil almış azərbaycanlılar arasında (xronologiya üzrə) A.Yadigarov, H.Məlikov, İ.Axundov, M.A.Şahtaxtinski, F.Sultanov, İ.S.Şahtaxtinski, Ç.Sultanov, H.Axundov, Ə.K.Mehmandarov, N.Vəzirov, Ə.A.Adıgözəlov, M.T.Əliyev, İ.Rəhimov, İbrahim Mehmandarov, Ə.H.Axundov, İshaq Mehmandarov, F.Vəzirov, Ə.M.Topçubaşov, Ə.Hüseynzadə, H.Cavanşir, M.Cavanşir, X.Xasməmmədov, İ.Ziyadxanov, F. Rüstəmbəyov, A.Xasməmmədov, R.Sultanov, H.Tahşinski, Q.Qarabəyov, T.Mehmandarov, M.Şərifov, Ə.Ə.Əmirxanov, B.Rüstəmbəyov də vardı [1]. İxtisaslı fəhlələrə, mütəxəssislərə tələbatın artması ümumtəhsil məktəbləri sayəsində mümkün olan texniki-peşə təhsilinin zəruriliyinə səbəb oldu. Xəzər ticarət donanmasının inkişafı ilə əlaqədar 1881-ci ildə açılan Bakı dənizçilik sinfi ilk peşə təhsili müəssisəsi oldu. İlk dövrlərdən onun vəzifəsi peşəkar dənizçilərdən yelkənli donanma üçün şturmanlar və şkiperlər hazırlamaqla məhdudlaşırdı. Burada təhsil pulsuz idi, 1891-ci ildə daxili xətlərdə işləyən buxar gəmiləri üçün kapitanlar buraxan şkiper şöbəsi açıldı. Dənizçilik sinfi nəzdində gəmisürən vəsiqəsi almaq istəyən peşəkar dənizçilərdən də (bu vəsiqə olmadan gəmi sürməyə icazə verilmirdi) imtahanlar götürülürdü. 1891-ci ildən 1902-ci ilədək ən azı 600 dənizçi belə imtahanlardan keçmişdi. Təkcə 1895-ci ildə 12 azərbaycanlı gəmiçi vəsiqəsi almışdı. 1896-cı ildə Bakı gəmiçilik sinfi yanında axşam gəmi mexanikləri kursu açıldı. Bu kurslar ehtiyac duyulan mütəxəssis-mexaniklər hazırlayırdı. 1899-cu ilin sonuna yaxın dənizçilik sinfində 111 şagird (o cümlədən şkiper şöbəsində 26 nəfər) təhsil alırdı. Azərbaycanda ilk sənət məktəbi kənd təsərrüfatı işində ənənəvi üsulların yayılması, kənd yerlərində lazım olan sənətlərin, o cümlədən ipəkçiliyin, həmçinin bostançılığın, bağçılığın və s. öyrədilməsi məqsədilə əlverişli iqlim şəraitində olan Zaqatala (1882-ci ildə) və Yelizavetpolda (1884-ci ildə) açılmışdı. Yeddi illik kursu
olan Yelizavetpol sənət məktəbi dördsinifli Zaqatala sənət məktəbindən fərqli olaraq təhsil səviyyəsinə görə üstün idi və müasir kənd təsərrüfatı texnikasından istifadə etməyi bacaran mütəxəssislər hazırlanmasını həyata keçirməli idi. Çöl işlərindən azad vaxtlarda şagirdlər sənət emalatxanalarında səbəttoxuma, araba, təkər düzəltmək, xarratlıq, çilingərlik və s. peşələrlə məşğul olurdular. Kəndli uşaqlarını məktəbə cəlb etmək üçün pansionlar təşkil olunmuşdu. Təhsil haqqı ildə 24 manata çatan bu pansion-məktəblər ictimai, yerli vəsaitin hesabına saxlanılırdı. Bakıda sənət məktəbi 1888-ci ildə açılmışdı, lakin təhsil səviyyəsinin zəif olması 1896-cı ildə onun mexanika və kimya şöbələri olan aşağı texniki məktəbə (BATM) çevrilməsinə səbəb oldu. Bu məktəb sənət öyrətməkdən başqa müəssisələrində fəhlə əməyinə rəhbərlik edə biləcək məzunlar da hazırlamalı idi. Məktəb mexaniki şöbənin tərkibində açıldı. Məktəbin nəzdində dördsinifli aşağı sənət məktəbi və yaşlılar üçün təcrübəçilər kursu vardı. BATM-da 5 emalatxana fəaliyyət göstərirdi. XIX əsrin sonlarında burada təhsil haqqı 60 manat, sənət məktəbində isə 12 manat idi. BATM məzunlarını çilingər, xarrat, dəmirçi, həmçinin mexanik və maşinist vəzifələrinə həvəslə qəbul edirdilər. Sənaye məktəblərinin proqramları ümumi və ixtisas təhsilini birləşdirirdi. Bu məktəblər xəzinə, habelə şəhər idarəsinin vəsaiti, yerli vergilər və təhsil haqqı hesabına saxlanırdı. 1900-cü il yanvarın 1-dən Azərbaycanın bütün sənaye məktəblərindəki şagirdlərin sayı 381 nəfər (o cümlədən 60 nəfər azərbaycanlı) idi. Azərbaycanlı şagirdlərin ən yüksək xüsusi çəkisi (37,9%) (132 nəfərdən 50-si) Gəncə məktəbinin payına düşürdü. Bakı texniki məktəbi aşağı sənət məktəbində şagirdlərin sosial tərkibi şəhərlilərin (müvafiq surətdə 61,4% və 49,2%), Gəncə və Zaqatala məktəblərində isə kəndlilərin (müvafıq olaraq 56,1% vo 72,61%) böyük əksəriyyəti təşkil etməsi ilə səciyyələnirdi. Azərbaycanın texniki və peşə məktəbləri yüzilliyin sonunadək 296 mütəxəssis hazırlamışdı. Sadaladığımız məktəblər təhsilin səviyyəsi və məzunlar kontingentinin məhdudluğuna görə aktual iqtisadi vəzifələrin həllinə lazımi təsir göstərə bilməzdi, lakin müasir texnika ilə təchiz olunmuş müəssisələrdə işləmək üçün ixtisaslı fəhlələrin hazırlanmasının əsasını qoydu. Kənd yerlərindəki ibtidai məktəblərdə ipəkçilik, arıçılıq, bağçılıq, üzümçülük və bostançılıq üzrə səmərəli təsərrüfat üsulları və bəzi peşələr öyrədilirdi. Sənaye məktəblərinin proqramına peşə və kənd təsərrüfatı məşğələlərinin daxil edilməsi də çar hökumətinin belə məktəblərin şagirdlərinə təsərrüfat ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış təhsil vermək, orta məktəblərdən kəndli, fəhlə və digər yoxsul əməkçi əhali təbəqələrinin uşaqlarını kənarlaşdırmaq meylini əks etdirirdi. 1896-cı ildə Bakı yaxınlığındakı Mərdəkan kəndində məşhur mesenat sahibkar H.Z.Tağıyev tərəfindən Azərbaycanda bağbanlar hazırlayan birinci xüsusi məktəb açıldı. 1898-ci ilin əvvəllərində bağçılıq məktəbində əsasən Abşeron kəndli uşaqlarından ibarət olan 46 şagird təhsil alırdı.
İkinci bağçılıq məktəbi xəzinənin xərci hesabına 1899-cu ildə Qubada açıldı. Hər iki məktəbin qısa müddət ərzində mövcud olması üzündən bağçılığın inkişafına əməli təsir göstərə bilməmişdi. Şagirdlərin təhsil müəssisələrindən kənarda qalması, təhsil səviyyəsi müxtəlif profilli xüsusi məktəblərin yaradılmasını şərtləndirirdi. Təhsil idarələrinin rəhbərliyi və yerli hakimiyyət orqanları xüsusi məktəblərin açılmasına imkan verərkən, onları ciddi surətdə yoxlayır, müəllimlərin təsdiqi zamam başlıca diqqəti onların siyasi səbatlılığına yönəldirdi. Xüsusi məktəblər, o cümlədən də gimnaziyalar və progimnaziyalar xalq təhsili şəbəkəsindəki boşluqlan müəyyən qədər doldursalar da, onlar əsasən şəhər əhalisinin varlı təbəqələri üçün nəzərdə tutulmuşdu. 1899-cu ilin sonuna yaxın Bakı quberniyasında 2043 şagirdi (o cümlədən 880 qız) olan 37, Yelizavetpol quberniyasında isə 760 şagirdi (o cümlədən 237 qız) olan 10 xüsusi məktəb vardı. Azərbaycanlılar bu məktəblərdəki bütün şagirdlərin orta hesabla 4,5%-ni təşkil edirdilər. Yuxarıda göstərilən tədris müəssisələrindən əlavə, keçən əsrin sonlarından etibarən mühasiblik, ticarət, tibb, biçmə, tikiş və s. kimi müxtəlif xüsusi ixtisas məktəbləri və kursları açılmağa başladı. Əhalinin imkanlı hissəsinin estetik tələbatını ödəmək üçün 1896-cı ildə A. E. Yermolayeva tərəfindən Bakıda ilk musiqi məktəbi açıldı. 1899-cu ildə burada 97 şagird (onlardan 81-i qız) royalda, skripkada çalmağı və nəğmə oxumağı öyrənirdilər. 1897-ci ildə Y.P. Şiltsova Bakıda rəssamlıq məktəbi açdı. XIX yüzilliyin 80-ci illərindən etibarən Azərbaycanda, başlıca olaraq Bakıda, yaşlılar üçün ilk məktəb və kurslar meydana çıxmağa başladı. 1893-cü ildə bir qrup tərəqqipərvər müəllimin təşəbbüsü ilə təşkil edilmiş Bakı bazargünü məktəbi fəhlələrin maariflənməsi işində xüsusən böyük əhəmiyyətə malik idi. Bu məktəbdə təlim pulsuz idi və müəllimlər əməkhaqqı almırdılar. Yaşlılarla yanaşı, əmək fəaliyyətinə erkən başlamış yeniyetmə uşaqlar da bütün şəhərdə yeganə olan bu bazargünü məktəbinə axışırdılar. Burada oxumaq üçün 18 verst uzaqda olan mədən rayonlarından da gəlirdilər. Bazargünü məktəbi dinləyicilərinin milli tərkibi yekcins deyildi. 1895-ci ildə 284 dinləyicidən 34 nəfəri azərbaycanlı idi. 1895-ci ildə Gəncə şəhər məktəbi yanında yaşlılar üçün bazargünü kursları açıldı. Növbəti ildə Nuxa qəzasının Xaçmaz kəndində rus dilinin öyrənilməsi üzrə cümə günü məktəbi fəaliyyətə başladı. 1899-cu ildə axşam kursları Şamaxıda da açıldı. 1897-ci ildə Bakıda qadınlar üçün bazargünü məktəbi də açıldı ki, 1899- cu ilin sonunda burada 138 qadın təhsil alırdı. Azərbaycanlı zəhmətkeşlərin təhsil almasında, onlara rus dilinin öyrədilməsində Bakı texniki məktəbinin nəzdində təşkil edilmiş axşam kurslarının da rolu az olmamışdı. 1897-ci ildə açılmış bu kurslar 800 nəfərədək dinləyici
toplamışdı. Burada
H.Mahmudbəyov, Ə.D.İsmayılov, M.H.Əfəndiyev, B.Bədəlbəyov, Ş.Əfəndiyev kimi görkəmli azərbaycanlı müəllimlər işləyirdilər. H.Q.Rzayev (sonralar Azərbaycan səhnəsinin ən görkəmli ustalarından biri olan H.Sarabski) kursa birinci qəbul olunmuş dinləyicilər qrupunda olmuşdur. Bakının mədən-zavod rayonlarında da bir sıra axşam kursları açıldı. Məktəbdənkənar müəssisələr savadla bərabər zəhmətkeşlərin gələcəkdə peşə- texniki kurslarda ixtisas almağa və beləliklə, maddi vəziyyətlərini yaxşılaşdırmağa imkan yaradırdı. Azərbaycanda savadın yayılması ilə kitabxana və qiraətxanalara ehtiyac hiss edilməyə başladı. Mövcud dövlət təhsil müəssisələrinin nəzdindəki kitabxanalarla yanaşı, ictimai və xüsusi kitabxanalar da açılırdı. Məktəblərdəki açıqtipli şagird kitabxanaları sayca üstünlük təşkil edirdi. 1896-cı ildə Yelizavetpol quberniyasında 29 yaşayış məntəqəsindəki məktəb kitabxanalarından hamının istifadə etməsinə icazə verildi. 1899-cü ilin sonuna yaxın şəhər məktəblərində kitabların sayı 6297 cildə (4309 adda), orta təhsil müəssisələrində isə 17779 cildə (11180 adda) bərabər idi. Bu kitabxanalar demək olar ki, büsbütün şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuş kitablarla təchiz olunmuşdu. Rus təhsil müəssisələrində həm də məhz müəllimlər üçün nəzərdə tutulmuş elmi, metodik, bədii və s. əsərlərdən ibarət əsaslı kitabxanalar var idi. Məktəblərdən kənarda yerləşən ilk kütləvi kitabxanalar hələ 1859-cu ildə Şamaxı və Şuşada, 1868-ci ildə Gəncədə, sonralar - 80-ci illərdən - Bakı, Quba, Salyan və Lənkəranda təşkil edilmişdi. Nəzərdən keçirilən dövrün sonuna yaxın xüsusi və ictimai kitabxanaların sayı artır. 1897-ci il ərəfəsində Bakıda onların sayı 8-ə çatdı. Onların açılmasına qubernatorun icazəsi ilə yol verilirdi. Kitabxanalar adətən şəhərlərdə və çox nadir hallarda isə kənd yerlərində yaradılırdı. Məsələn, 70-ci illərin sonlarında ilk kənd xəzinə kitabxanasından biri Şamaxı qəzasının Altıağac kəndində təşkil edilmişdi. Bütün kitabxanalar maarif, daxili işlər və dini idarə orqanlarının üçqat nəzarəti altında idi. 1894-cü ilədək, demək olar ki, kitabxanalar şəbəkəsi ancaq rus dilini bilən oxuculara xidmət göstərirdi. 1894-cü ildə Bakıda S.Vəlibəyov, H.Mahmudbəyov, S.Qənizadə, Ə.Axundov və Ə.Cəfərzadənin yaxından iştirakı ilə N.Nərimanov tərəfindən təşkil edilmiş ilk Azərbaycan qiraətxanası Azərbaycanın mədəni həyatında çox mühüm rol oynadı. Qiraətxana azərbaycanlı müəllimlərin yardımı, xüsusən, pyeslərin tamaşaya qoyulmasından əldə olunan gəlirlər və könüllü ianə, üzvlük haqları hesabına fəaliyyət göstərirdi. Qiraətxananın təşkilatçıları müxtəlif dillərdə çıxan 30-a yaxın dövri mətbu orqanlarına abunə yazılmış və Azərbaycan dilində kiçik kitab fondu toplamışdılar. 1897-ci ildə qiraətxananın nəzdində kitabxana da təşkil olundu. Mövcud olduğu elə birinci il ərzində qiraətxanaya 8255 nəfər, o cümlədən 3000 azərbaycanlı, 1897-ci ildə isə 25849 nəfər oxucu, o cümlədən 8679 azərbaycanlı gəlmişdi. Xalq arasında "Nərimanovun qiraətxanası" adını almış bu kitabxananın kitab fondu müxtəlif dillərdə olan ədəbiyyatdan ibarət idi. Müvafiq olaraq onun oxucularının tərkibi də beynəlmiləl idi. Azərbaycanın bütün tarixi ərzində ilk dəfə olaraq azərbaycanlı əhalinin savadlı hissəsi minimum giriş haqqı (1-2 qəpik) müqabilində istədiyi ədəbiyyatdan istifadə etmək imkanı əldə etdi. Tez bir zamanda mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının geniş dairəsini ətrafında birləşdirən qiraətxana "Ziyankar" (yəni hökumət əleyhinə) istiqamətində fəaliyyət göstərdiyindən, qubernatorun hökmü ilə 1898-ci ildə bağlandı. Digər Azərbaycan kitabxanası 1897-ci ildə Bakıda doktor Əbdülxalıq Axundov, S.Qəniyev və b. tərəfindən yaradıldı, lakin o, azömürlü oldu. 1896-cı ildə Rus texniki Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi fəhlələr üçün Qaraşəhərdə (Azərbaycanda ilk pulsuz kitabxana-qiraətxana), sonra isə Balaxanı (1897-ci ildə), Ağşəhər və Bibiheybətdə də (1900-cü ildə) pulsuz kitabxana- qiraətxanalar açdı. Bu kitabxanalar fəhlələr arasında maarifin yayılmasında az iş görməmiş bakılı mühəndis A. S. Doroşenkonun adı ilə adlandırıldı. 1898-ci ildə Neft sənayeçiləri qurultayının Sabunçudakı xəstəxanası nəzdində kiçik kitabxana açıldı. Bakıda və b. yerlərdə də bir sıra kiçik kitabxana və qiraətxanalar mövcud idi, lakin möhkəm maddi bazanın olmaması üzündən onların ömrü qısa oldu. Kitabxanaların sayının artması və təhsil müəssisələri şəbəkəsinin genişlənməsi kitab ticarəti və nəşriyyat işinin inkişafını şərtləndirirdi. 1895-ci ildə təkcə Bakıda 14 kitab mağazası və dükanı vardı. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda orta və ibtidai, o cümlədən peşə-texniki, rus-tatar məktəbləri və mədəni-maarif müəssisələri şəbəkəsinin müstəmləkəçilik məhdudluğuna baxmayaraq, yeni sosial-iqtisadi inkişafın təsiri altında genişlənməsi qanunauyğun hadisə idi. Bu məktəblər və kitabxanalar Azərbaycan cəmiyyətinin aşağı təbəqələrini müsəlman-türk mədəniyyətinə cəlb etməklə, onlarda milli özünüdərketmə hissinin oyanması əsaslarını da qoyurdu. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|