AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TarixĢünaslıq.
- ƏdəbiyyatĢünaslıq və ədəbi tənqid
|
§ 2. MƏTBUAT
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanın mədəni həyatının ən mühüm hadisəsi dövri Azərbaycandilli mətbuatın meydana gəlməsi idi. İstedadlı Azərbaycan publisistləri, ictimai xadimləri və öz dövrünün qabaqcıl mütəfəkkirlərinin bütöv bir nəslin bu mətbuatda sınaqdan keçmişlər. Azərbaycan ictimaiyyətinin ayrı-ayrı nümayəndələri böyük çətinlikləri dəf edərək milli mətbuatın bünövrəsini qoymağa cəhd göstərirdilər. Qəzet nəşr etməyi qərara almış H.Zərdabi bu yolda böyük zəhmət sərf etmişdi. Qəzet nəşrinin təşkilində H.Zərdabiyə o zamankı Bakı qubernatoru D.S.Staroselski (1832-1884) xeyli yardım göstərmişdi. Bu adam maraqlı və parlaq şəxsiyyət idi. Digər çar inzibatçılardan fərqli olaraq Staroselski demokratik ruhlu, zəhmətkeş adamlara ürəkdən rəğbət bəsləyən insan idi. O, Azərbaycan
xalqının tarixinə, adət-ənənələrinə, onun dilinə canlı maraq göstərirdi. Onun cəhdləri ilə Bakı səhnəsində M.F.Axundovun bir sıra pyeslərinin ilk tamaşaçısı təşkil edilmiş, Şamaxıda üçsinifli məktəb açılmışdı. Məhz D.S.Staroselskinin vəsatəti ilə ilk Azərbaycan qəzetinin mətbəəsi üçün İstanbuldan şrift alınmış, elə qəzet də burada çap olunmağa başlamışdı. ―Əkinçi‖ qəzetinin ilk nömrəsi 1875-ci il iyulun 22-də işıq üzü gördü. Bu xəbər bütün Qafqazda geniş əks-səda doğurdu. H.Zərdabi qəzetin buraxılmasını fövqəladə dərəcədə çətin şəraitdə təşkil etməli olurdu. Bütün redaksiya bir nəfərdən ibarət idi: H.Zərdabi qəzetin təkcə naşiri və redaktoru deyil, həm də onun korrektoru, bəzən isə hətta mürəttibi idi. 1875-1877-ci illərdə ―Əkinçi‖nin 56 nömrəsi çıxmışdı. İlk dövrlərdə bu qəzetin buraxılışı maliyyə cəhətdən zərər gətirirdi. Geniş kütlələrin ―Əkinçi‖yə marağını oyatmaq üçün H.Zərdabi qəzetin pulsuz yayılması vasitəsinə də əl atdı. H.Zərdabi tədricən ―Əkinçi‖nin ətrafında ziyalılar və təhsil alan gənclərdən ibarət kifayət qədər böyük bir fəallıq qrupunu birləşdirdi. S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, A.Adıgözəl, Moskvada Petrovski Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında ali təhsil almış Əsgər ağa Gorani, Hacı Məmədsadıq (Əbülhəsən Həvail), Mirzə Həsən Əl-qədəri, Ələkbər Heydəri, Məhbus (Əli Mədəd) Dərbəndi və başqaları qəzetlə fəal əməkdaşlıq edirdilər. M.F.Axundov da ―Əkinçi‖nin səhifələrində çıxış edirdi. Cənubi Qafqaz və Dağıstan şəhərlərində, İranda qəzetin öz müxbirləri var idi. H.Zərdabi o zaman Peterburq, Moskva, Tiflis, İrəvan və Gəncədə, habelə digər yerlərdə işləyən azərbaycanlı, gürcü, rus və erməni dostları ilə geniş əlaqələr saxlayırdı. Qəzetin nəşrinin bütün müsəlman Şərqi üçün böyük əhəmiyyəti var idi. ―Əkinçi‖ beynəlxalq əks-səda doğurmuşdu. Bu qəzet bütün Şərq dünyasının Avropa üsulunda nəşr olunmuş birinci mətbu orqanı idi. Onu həm də Qərb ölkələrində tanıyırdılar. ―Əkinçi‖ mütərəqqi maarçı, demokratik ideyaları təbliğ edir, mövhumata, cəhalətə və avamlığa qarşı çıxır, azərbaycan gerçəkliyinin bir çox zəruri problemlərini qaldırırdı. Qəzet öz dövrünü keçirmiş sosial-iqtisadi qaydaloarı aradan qaldırmaq və azadlığa çıxmaq üçün məhz elm və maarifin ən mühüm vasitə rolu oynadığına əmin olaraq, xalq kütlələrinin maarifləndirilməsi ideyasını ardıcıl şəkildə və inadla müdafiə edirdi. O, təhsil və tərbiyə məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verir, məktəblərdə yeni təlim və tərbiyə üsullarının tətbiq edilməsinə tərəfdar çıxırdı: ―Əkinçi‖ Azərbaycanda qadın təhsilinin, qadınların ictimai həyata cəlb olunmasının zəruriliyini müdafiə edən ilk Azərbaycan qəzeti idi. Qəzet ana dilinin saflığı uğrunda yorulmaz mübarizə aparırdı. Azərbaycan milli publistika dilinin yaradılmasında bu qəzetin böyük xidməti vardı. ―Əkinçi‖ Mirzə Fətəli Axundov ənənələrini inkişaf etdirərək, ədəbiyyatın xalq həyatının yaxşılaşdırılması uğrunda, ədəbiyyatda formalist cərəyanlara və diaqmistik ədəbiyyata qarşı da genişlənib, inkişaf etməsi uğrunda qətiyyətlə çıxış edirdi. H.Zərdabi və onun redaktə etdiyi qəzet Cənubi Qafqaz xalqları arasında çoxəsrlik əlaqələrin möhkəmləndirilməsi ideyalarının qızğın təbliğatçısı kimi çıxış edir, bu xalqların daha da yaxınlaşması uğrunda mübarizə aparırdı. ―Əkinçi‖nin demokratik ideyaları bəzi mürtəce bəylər, ruhanilər və çar məmurları tərəfindən narahatlıqla qarşılanırdı. Qaragüruhçular ona qarşı qalxmışdılar. Nəticədə 1877-ci
ilin əvvəllərində qəzetin abunəçilərinin sayı 300 nəfərə endi, bunlardan da 150-si kənd yerlərində idi. 1877-1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanması ilə çar senzurası qəzetdə siyasi xarakterli məsələlərə toxunmağı qadağan etdikdən sonra ―Əkinçi‖ üçün ağır şərait yarandı. Belə ki, belə şəraitdə hökumət 1877-ci ilin sentyabrında qəzetin nəşrinin dayandırılması barəsində fərman verdi. ―Əkinçi‖ Azərbaycanda mütərəqqi ictimai fikrin inkişafında və bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin intişarında böyük rol oynamışdı. O, qısa müddət ərzində ən qabaqcıl ziyalıları öz ətrafında birləşdirmiş, Azərbaycan xalqının həyatının bir çox sahələrinə müsbət təsir göstərərək, geniş kütlələri maddi və mənəvi həyatda mütərəqqi dəyişikliklər uğrunda mübarizəyə çağırırdı. ―Əkinçi‖nin nəşri dayandıqdan iki il sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində başqa bir qəzet – ―Ziya‖ çıxmağa başladı. Onun birinci nömrəsi 1879-cu il yanvarın 16-da çıxdı. Qəzet həftədə bir dəfə litoqrafiya üsulu ilə çap olunurdu, həcmi 4-8 səhifə idi. Qəzet 1880-ci ilə qədər çıxmış, onun 76 nömrəsi buraxılmışdı. 1880-ci il dekabrın 6-dan etibarən ―Ziya‖ qəzeti ―Ziyayi- Qafqaziyyə‖ adı altında çıxmağa başladı. Özü də bu qəzet mətbəə üsulu ilə çap olunurdu. Onun nəşri 1884-cü il iyunun 1-dək davam etdi. Bu müddət ərzində qəzetin 104 nömrəsi çıxdı. ―Ziyayi-Qafqaziyyə‖ qəzeti daha geniş proqram üzrə nəşr olunurdu. Bu proqramda ictimai-siyasi problemlərə də geniş yer verilirdi. Lakin o, öz sələfi ilə müqayisədə irəliyə elə bir ciddi addım ata bilmədi. 1880-ci ildə Tiflisdə Seyid Ünsizadənin qardaşı Cəlal Ünsizadə tərəfindən ―Kəşkül‖ adlı yeni qəzet nəşr olunmağa başladı. ―Kəşkül‖ qəzetdən çox jurnala oxşayırdı. Onu naşiri təhsilli, Avropa və rus mədəniyyəti ilə tanış olan bir adam idi. ―Kəşkül‖ öz ideya istiqamətinə görə ―Əkinçi‖yə yaxın idi. O. siyasət, ticarət, sənaye, sənətkarlıq və mədəniyyət məsələlərinə toxunurdu. Bəzi məlumatlara görə, Azərbaycan dilində nəşri ilə yanaşı, bir müddət bu qəzetin ərəb və fars dillərində variantlar da çap edilmişdir. 1884-cü il yanvarın 1-dən ―Kəşkül‖ həftəlik qəzetə çevrildi və 1891-ci ilədək nəşr edildi. ―Kəşkül‖də publisistik məqalələr, dil, ədəbiyyat, incəsənət, ictimai-siyasi məsələlər üzrə yazılar, orijinal ədəbi parçalar, Avropa, Şərq və rus ədəbiyyatından tərcümələr çap olunurdu. Qəzet ―Əkinçi‖nin demokratik ənənələrini davam etdirərək, Şərq despotizmini, geriliyi, mədəni inkişaf yollarını göstərirdi. Eyni zamanda ―Kəşkül‖ mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının köməyinə ümid bəsləyir, onlara arxalanır. Qəzet yazırdı: ―Yeni başlanmış həyat yeni köməyə və təlimata möhtacdır. Ümid edirik ki, bizimlə yanaşı, millətin yaradılmış bu vərəqin nəşrinə kömək edəcəklər‖ Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində, Qori Müəllimlər Seminariyasında və başqa yerlərdə təhsil almış gənclər ―Kəşkül‖ qəzetinin mütərəqqi təşəbbüslərini müdafiə edərək, onun ətrafına toplaşırdılar. ―Kəşkül‖ün başladığı hərəkatda Tiflisin rus ziyalıları, tərəqqipərvər Tiflis müəllimləri də iştirak edirdilər. S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, M.Şahtaxtlı, A.Qayıbov və başqaları qəzetlə fəal surətdə əməkdaşlıq edirdilər. Qəzetin Bakı, Quba, Qarabağ və İrəvanda öz müvəkkilləri
vardı. Onlar qəzetin oxucularla əlaqəsinin möhkəmləndirilməsində az rol oynamırdılar. Qəzet Cənubi Qafqaz, Rusiya, Avropa və Asiya xalqların mədəni irsinin təbliğ edilməsinə böyük diqqət verirdi. Onun səhifələrində A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani və başqalarının yaradıcılığına geniş yer verilirdi. Redaksiya inkişaf etməkdə olan yeni demokratik ədəbiyyatın nümunələrinin çapına böyük diqqət yetirirdi. ―Kəşkül‖ realist ədəbiyyatın əhəmiyyətini yüksəyə qaldırır, köhnə mədrəsələrdə islahat keçirilməsinə, yeni məktəblərin, kitabxana və teatrların açılmasına, digər milli mədəniyyət ocaqlarının Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində, Qori Müəllimlər Seminariyasında və başqa yerlərdə təhsil almış gənclər "Kəşkül" qəzetinin mütərəqqi təşəbbüslərini müdafiə edərək, onun ətrafına toplaşırdılar. "Kəşkül"ün başladığı hərəkatda Tiflisin rus ziyalıları, tərəqqipərvər Tiflis müəllimləri də iştirak edirdilər. S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, M.Şahtaxtlı, A.Qayıbov və başqaları qəzetlə fəal surətdə əməkdaşlıq edirdilər. Qəzetin Bakı, Quba, Qarabağ və İrəvanda öz müvəkkilləri vardı. Onlar qəzetin oxucularla əlaqəsinin möhkəmləndirilməsində az rol oynamırdılar. Qəzet Cənubi Qafqaz, Rusiya, Avropa və Asiya xalqlarının mədəni irsinin təbliğ edilməsinə böyük diqqət verirdi. Onun səhifələrində A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani və başqalarının yaradıcılığına geniş yer verilirdi. Redaksiya inkişaf etməkdə olan yeni demokratik ədəbiyyatın nümunələrinin çapına böyük diqqət yetirirdi. "Kəşkül" realist ədəbiyyatın əhəmiyyətini yüksəyə qaldırır, köhnə mədrəsələrdə islahat keçirilməsinə, yeni məktəblərin, kitabxana və teatrların açılmasına, digər milli mədəniyyət ocaqlarının təsis edilməsinə tərəfdar çıxırdı. Qəzet öz oxucularını həmçinin rus klassiklərinin əsərləri ilə tanış edir, Azərbaycan dilində rus ədəbiyyatından tərcümələr çap edirdi. Qəzet klassiklərin təbliğində müəyyən rol oynayırdı, Xəyyam, Sədi, Hafiz və başqalarının irsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Çar hökuməti Azərbaycan dilində mətbuat orqanlarının nəşrinə hər vasitə ilə mane olurdu. Məhz buna görə Ə.Ağaoğlunun, N.Nərimanovun, M.Şahtaxtlının, S.M.Qənizadənin, M.T.Sidqinin, S.Mehmandarovun və başqalarının bu sahədəki cəhdləri müvəffəqiyyət qazanmadı. Ana dilində qəzet və jurnalların çox məhdud miqyasda çap olunduğu bir şəraitdə Azərbaycan mədəniyyət xadimlərindən çoxu öz publisistik fəaliyyətlərini Qafqazın rusdilli mətbuatı vasitəsi ilə davam etdirir, İran, Türkiyə, Misir və Hindistanda çıxan qəzetlərin səhifələrində məqalələrlə ÇIXIŞ edirdilər. Tiflisdə çıxan
"Возрождение", "Закавказье" jurnallarında, "Закавказская речь. Еженеделное обозрение " qəzetində C.Məmmədquluzadə, Q.Qabulov-Şirvanski, Ə.Sultanov, N.Nərimanov, H.Minasazov "Müsəlman şöbələri" adında xüsusi rubrika açaraq, orada öz məqalələrini dərc edirdilər. M.Ə.Şahtaxtinski "Московкие ведемости" və "Новое время" qəzetlərinin İstanbuldakı müxbiri vəzifəsində işləyirdi [2] N.Nərimanovun İ.B.Qaspirinskinin "Tərcüman" qəzetinde əməkdaşlıq etməsi faktı da məlumdur [3]. Beləliklə, XIX əsrin sonunda Azərbaycanda mətbuat ilk addımlarını atmasına baxmayaraq, 25 il ərzində sürətlə inkişaf etmişdir. Bu illərdə 10 yaxşı həm azərbaycandilli, həm rusdilli mətbu orqanları işıq üzü görmüş Azərbaycan publisistikasında isə parlaq bir nəsil yaradıcı fəaliyyətini başlamışdı. 80-90-cı illərdə Bakıda rus mətbuat orqanları - əvvəlcə "Kaspi" qəzeti, (1881-ci ilin yanvarından) sonra isə "Биржевые ведомоcти" və başqa qəzetlər çıxmağa başladı. Azərbaycan о rus mətbuat orqanlarının sayının artması ilə əlaqədar olaraq Bakı, Şamaxı, Gəncə və b. şəhərlərdə ilk mətbəələr, litoqrafiyalar və digər poliqrafiya müəssisələri yaradıldı. 1889-cu ildə Bakıda beş mətbəə və bir litoqrafiya, Şamaxıda isə mətbəə və litoqrafiya fəaliyyət göstərirdi. 1900-cü ildə Bakıda artıq 16 mətbəə işləyirdi. § 3. ELMĠN ĠNKĠġAFI. AZƏRBAYCANDA ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ FĠKĠR
Rusiyanın kapitalist yolu ilə inkişafının tələbatı ilə əlaqədar Azərbaycanın sənayesinə və təbii sərvətlərinə böyük maraq göstərilirdi. 60-cı illərin sonlarında yaradılmış Qafqaz dağ-mədən idarəsinin geoloqları və mühəndisləri Gədəbəyin, Daşkəsənin. Zəngəzuran, Naxçıvanın filiz yataqlarında çöküntülərin tərkibini, yatımını və əmələgəlmə səbəbini öyrənir, bu rayonların kiçik vo orta miqyaslı geoloji xəritələrini tərtib edirdilər. 1865-ci ildən illik geoloji "hesabatlar"ın və 1868-ci ildən "Qafqaz geologiyası üçün materiallar"ın nəşrinin geoloji fikrin inkişafında böyük əhəmiyyəti oldu. Müstəmləkə iqtisadiyyatını daha da inkişaf etdirmək məqsədilə çar hökumət dairələri bir sıra tədbirlər həyata keçirirdilər. Abşeronda öz tədqiqatlarını davam etdirən Qafqaz geologiyasının atası Q.V.Abix yarımadadakı çöküntülərin stratiqrafik sxemini tərtib edərək, onun təsvirini verdi və palçıq vulkanları ilə neftlilik arasınıda da geoəlaqə olduğunu göstərdi. Q.V.Abixin ardınca rus və Avropa geoloqları K.İ.Lisenko, V.İ.Arxipov, T.B.Xalatov və b. Abşeron yarımadasında vulkanik hadisələri öyrənir, yarımadanın daha ətraflı stratiqrafik sxemi olan geoloji xəritəsini tərtib edir, neft mədənlərinin geoloji xarakteristikasını verirlər. 80-ci illərin əvvəllərində yenicə yaradılmış Rusiya Geologiya Komitəsinin tapşırığı ilə Abşeron yanmadasının neftli çöküntülərinin kəşfiyyat xarakterli tədqiqi başlandı. Neftli torpaqların geoloji nizamının öyrənilməsi, neftin mənşəyi və miqrasiyası, neft mədənlərinin quruluş xəritələrinin tərtibi üzrə XIX yüzilliyin sonlarında böyük iş görülmüşdü. Neft geologiyası ilə sıx əlaqədə neft kimyası da inkişaf edirdi. Bakı neftinin kimyəvi cəhətdən tədqiqinin əsası neft işinin vəziyyətini öyrənmək məqsədilə üç dəfə (1876, 1880, 1886-cı illərdə) buraya gəlmiş D.İ.Mendeleyev tərəfindən qoyulmuşdur. O, neftin distillə edilməsinin fasiləsiz parçalanma prinsipini təklif etmiş, onun karbid mənşəli olması fərziyyəsini irəli sürmüş, sürtgü yağlarının istehsal texnologiyasını işləyib hazırlamış, neft məhsullarının xüsusi çəki cədvəlini tərtib etmişdi. V.İ.Raqozin, K.İ.Lisenko və b. əsərləri Bakı neftinin kimyəvi tərkibinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Paralel olaraq neft avadanlığı və neft texnologiyası sahələrində də elmi- texniki fikir inkişaf etməyə başlamışdı. Rus Texniki Cəmiyyətinin 1879-cu ildə açılmış Bakı şöbəsi neft quyularının qazılması texnikası və metodlarının, neft məhsullarının analizi və təmizlənməsi üsullarının təkmilləşdirilməsinə böyük kömək göstərdi. Azərbaycanlı mütəxəssislər M.Hacınski, İ.Rzayev, F.Rütəmbəyov, A.Mirzəyev və b. bu cəmiyyətin üzvləri idilər. 80-90-cı illərdə Bakının neftayırma zavodlarında neftin kimyəvi emalı üzrə laboratoriyalar fəaliyyətə başlayır. Strasburq Universitetində ali təhsil almış, üzvi kimya sahəsində ilk azərbaycanlı kimyaçı alim Mövsüm bəy Xanlarov (1857- 1921) bu laboratoriyaların birində tədqiqat işinə başladı. Almaniyada məşhur üzvi kimyaçı Rudolf Fittiqin laboratoriyasında işləyərkən M. Xanlarov kimya doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdi. O, Almaniyada özünün iki əsərini çap etdirmişdi. Onlardan biri-"Tiouksus turşusunun rodanlı etilə təsiri" adlı əsəri "Alman kimya cəmiyyətlərinin hesabatları‖nda, digər "Butirolakton və a- etil-butilo-lakton haqqında" adlı əsəri isə "Alman kimya salnaməsi"ndə nəşr olunmuşdu. Bakıya gəldikdən sonra o, böyük rus alimi D.İ.Mendeleyev və başqalarının zəmanəti ilə Rus Fiziki-Kimya Cəmiyyətinə üzv qəbul edilmişdi. M.Xanlarov Bakıda özünün laktanlar haqında tədqiqatını davam etdirmişdi. Bu dövrdə Bakının neftayırma zavodlarında Xanlarovdan başqa, Rusiya və Avropada, ali təhsil almış bir sıra digər azərbaycanlı kimyaçıları S.P.Qəmbərov, İ.T.Əmirov, A.İ.Babayev və b. da işləyirdi. XIX yüzilliyin ikinci yarısında kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi biologiya, kənd təsərrüfatı və təbabətə dair biliklərə tələbatı artırırdı. Rus və Avropa torpaqşünasları, botanikləri, zooloqları, dendroloqları Azərbaycanın torpaq örtüyünü, bitki və heyvanlar aləmini öyrənməyə başladılar. Rus alimləri Kür-Araz və Şirvan ovalıqlarını, Quba və Lənkəran düzənliklərini, Talış meşə massivlərini tədqiq edir, onu landşaft-coğrafi zonalara bölməyə cəhd göstərir, əkinçilik və aqrotexnikanın əsas vəzifələrini müəyyənləşdirirdilər. Eyni zamanda rus və Avropa alimləri, aqronomları, texnoloqları, iqtisadçıları pambığın, tütünün, baramanın, üzümün, qızıl boyanın, balığın becərilməsi və yetişdirilməsinin, onların saxlanılmasının, emalının və daşınmasının elmi metodları və zəruri olan alət və vasitələri haqqında çoxlu kitab və məqalələr nəşr edirlər. Onların tədqiqatları yerli ziyalılarda, praktiki olaraq əkinçiliklə, bağçılıqla, heyvandarlıqla məşğul olan adamlarda kənd təsərrüfatı va bioloji elmlərə yüksək maraq doğururdu. 1895-ci ildə Azərbaycanda bir sıra nümunəvi pambıq sahələri, Bakı şəhərində isə ilk ixtioloji laboratoriya fəaliyyət göstərirdi. 1878-ci ildən başlayaraq rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş elmi- kütləvi kitabçalar nəşr olunur ki, onlarda pambığa və baramaya qulluq etməyə.
meliorasiyaya, heyvanlarda vəba, taun epidemiyalarının qarşısını almağa dair praktiki məsləhətlər verilirdi. İ.Q.Əlibəyov, A.Rüstəmov, Cavanşir Qarabaği və b. dövri mətbuatda kənd təsərrüfatı və tibbi mövzularda çıxış edirdilər. Həkimlərin Qafqaz Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi böyük elmi-kütləvi tədbirlər həyata keçirirdi. Azərbaycanlı həkimlər Ə.K.Mehmandarov, M.R.Vəkilov, A.X.Axundov həkimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, elmi-tibbi fikrin inkişafına böyük əmək sərf edirdilər. Həkim A.X.Axundov Almaniyada İbn Sinanın təbabət qanunu haqqında dissertasiya müdafiə etdi. Həkim Ə.K.Mehmandarov 1893-cü ildə Qafqaz həkimlərinin birinci qurultayında Yelizavetpol quberniyasının Cavanşir qəzasında tez-tez baş verən vəba epidemiyası səbəblərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşn xüsusi məruzə ilə çıxış etdi [4]. Lakin XIX yüzilliyin son qərinəsində Azərbaycanda biologiya, kənd təsərrüfatı və təbabət üzrə biliklərin yayılması və inkişafı daha çox Həsən bəy Zərdabinin (1842-1907) adı ilə bağlıdır. H.Zərdabi orta təhsilini Şamaxı və Tiflisdə, ali təhsilini isə Moskvada almışdı. O, 1865-ci ildə Moskva Universitetinin təbabət elmləri şöbəsini bitirmişdi. İnqilabi əhvali-ruhiyyəli rus ziyalıları arasında yaşayan Zərdabi Universitetdə təhsil aldığı illərdə N.Q.Çernışevski, N.A.Dobrolyubov və D.İ.Pisarevin mütərəqqi dünyagörüşlərini öyrənib mənimsəmiş, şair A.N.Pleşşeyevlə, tarixçi S.M.Solovyovla yaxınlıq etmişdi. Vətənə qayıtdıqdan sonra Zərdabi geniş elmi- pedaqoji və publisist fəaliyyətinə başladı: Bakı məktəblərində təbiət tarixindən dərs deyir (1869-1879-cu illər), ilk milli qəzeti - "Əkinçi"ni nəşr etdirir (1875-1877-ci illər), "Kaspi" qəzetində işləyir (1896-1907-ci illər), yerli əhali arasında yorulmadan təbii-elmi, kənd təsərrüfatı və tibbi bilikləri yayır, zəhmətkeş xalqın, xüsusilə kəndlilərin mənafeyinin mülkədar-bəylər və çar məmurları tərəfindən tapdanılmasına qarşı açıq çıxışlar edirdi. H.Zərdabi təbiətşünaslıq, kənd təsərrüfatı və sosial-iqtisadi mövzularda çoxlu əsərin müəllifidir. О çox geniş diapazona malik alim idi, mədəniyyətin, astronomiyanın, biologiyanın, aqrotexnikanın, təbabətin, sənayenin nailiyyətləri onu eyni dərəcədə maraqlandırırdı. О bu sahələrin bir çoxuna dair tamamilə orijinal ideya və fikirlər söyləmişdir. H.Zərdabinin elmi yaradıcılığı о dövrün rus və Avropa təbiət elmləri ilə sıx bağlı idi, onun bir çox problemlərini özündə cəmləşdirirdi. Görkəmli rus və Avropa təbiətşünasları ilə birlikdə Zərdabi də Yerin yaranması, burada həyatı meydana gətirmiş materiyanın Kainatda əbədi dövranı haqqında о dövrdə elmdə bərqərar olan ideyanın tərəfdarı idi. О özünün bir çox əsərlərində Kant-Laplasın Günəş sistemi mənşəyinin ilkin qazabənzər duman kütləsindən ibarət olması fikrini müdafiə edirdi. H.Zərdabi güman edirdi ki, ulduzlar və onların sistemləri dünya materiyasının qanunauyğun inkişafı sayəsində yaranır və ölür. Bəzi bürclərdə yeni ulduzların meydana gəlməsinin səbəblərini izah edən azərbaycanlı alim yazırdı: "...Yeni ulduzların meydana gəlməsi təsadüfi hadisə olmayıb, dünya cisimlərinin və Günəş sisteminin qanunauyğun inkişafında müəyyən pillədir" [5]. H.Zərdabi dünyanın maddi cəhətdən yekcinsliyinin təsdiq olunmasında spektral analizin rolunun izahına xüsusilə çox yer verirdi. О yazırdı: "Əlbəttə, bizimki də daxil olmaqla saysız-hesabsız günəşlər eyni qaydada yaranmışlar, cazibənin eyni qanunlarına tabe olurlar və spektral analiz sübut etmişdir ki, onlar, demək olar ki, eyni maddələrdən ibarətdirlər" [6]. H.Zərdabinin elmi və təcrübi yaradıcılığı Azərbaycanda kənd təsərrüfatı və biologiya elmlərinin bütün sonrakı inkişafına səmərəli təsir göstərdi. H.Zərdabinin ardınca Rusiya kənd təsərrüfatı elminin və təcrübəsinin nailiyyətlərini Moskva
Petrovski-Razumovski adına
Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının məzunu Nəcəfbəy Vəzirov da təbliğ edirdi. О hələ tələbə ikən özünün "Əkinçi" qəzetinə məktublarında akademiyanın təcrübə stansiyalarında kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üsulları, heyvanlara qulluq etmək qaydaları, elm və texnika sahəsində aparılan tədqiqatlar və yeniliklər haqqında məlumat verirdi [7]. Sonralar meşəbəyi işləyən N.Vəzirov meşə təsərrüfatının aqrotexnikasına dair maraqlı əlyazması qoymuşdur [8]. Azərbaycanda bioloji və kənd təsərrüfatı bitkilərinin yayılmasında bu akademiyanın digər məzunu Məmmədtağı Əliyev də fəal iştirak edirdi. TarixĢünaslıq. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda tarixi biliklər inkişaf etməkdə davam edirdi. Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin tədqiqində yenə də əvvəlki kimi ümumi arxeoqrafik təsvirdən diyarın qədim və orta əsrlər tarixi, Rusiyanın Qafqazdakı müharibələri və hökmranlığına dair dövri materialların konkret olaraq öyrənilməsi və keçən rus və Avropa tarixçiləri, şərqşünasları, arxeoloqlarının tədqiqatlarında böyük fəallıq nəzərə çarpır. Azərbaycan tarixçiləri orta əsrlərin tarixi ənənələrini inkişaf etdirərək öz əsərlərini əsasən Qarabağın, Lənkəranın və Talışın xanlıqlar dövrü tarixinə, onların Rusiya tərəfindən işğalından əvvəl baş vermiş hadisələrə həsr edirdilər. Belə əsərlərdən birinin müəllifi Mirzə Yusif Qarabaği (1798-1864) idi. Azərbaycan, erməni və fars dillərini yaxşı bilən, şərh etdiyi hadisələrin çoxunun şahidi olan Mirzə Yusif 1855- ci ildə fars dilində "Tarixi-safi"ni yazmışdır. Burada Qarabağ xanlığının tarixi, Rusiya-İran müharibələrin gedişi [9]. Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalı təsvir edilmişdir. Mirzə Yusifin əsəri, xüsusilə onun ikinci hissəsi XVIII yüzilliyin ikinci yarısı-XIX yüzilliyin əvvəlində Azərbaycan tarixini və XVIII yüzilliyin sonu-XIX yüzilliyin əvvəlində Rusiya-İran münasibətlərini öyrənmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əsərdə XVIII yüzilliyin sonunda İran ordularının Şimali Azərbaycana hücumu zamanı Şuşanın müdafiəsinə, XIX yüzilliyin əvvəllərində Rusiya-İran müharibəsinə dair müfəssəl məlumat verilir. Qarabağın qədim və zəngin tarixi XIX yüzilliyin ikinci yarısında yenə diqqəti cəlb edirdi. Rzaqulu bəy Cavanşir 70-ci illərdə öz atası Mirzə Camalın "Qarabağnamə"sinə bəzi əlavələr etmişdi. Azərbaycanın qədim tarixinin bilicisi, ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnmiş və "Xəzani" təxəllüsü ilə şeirlər yazarı Mir Mehdi Haşımzadə (1819-1894-cü illər) 80-ci illərdə Qarabağın müfəssəl tarixini tərtib etmişdi. Onun "Kitabi-tarixi-Qarabaği" adlı əsərində bu xanlığın 1747-ci ildən 1828-ci ilə qədərki tarixi təsvir olunur [10]. Xəzaninin əlyazmasında yerli əhalinin diyarda baş verən siyasi hadisələrə, о cümlədən İran işğalçılarına münasibəti barədə bəzi mühüm məlumatlar verilir. Qarabağ xanlığının elə həmin dövrə dair bir qədər kompilyati xarakterli tarixini fars, ərəb, rus dillərini mükəmməl bilən, bu yerlərin keçmişi ilə dərindən maraqlanan Şuşa realnı məktəbinin müəllimi Həsənəli xan Qaradaği (1847-1928- ci illər) hazırlamışdı Öz dövrünə görə yaxşı təhsil almış Həsənəli xan həm də şeirlə yazırdı. XVIII yüzilliyin ikinci yarısı - XIX yüzilliyin əvvəllərindəki hadisələri əhatə edən bu əsərdə müəllif öz sələflərinin məlumatlarını bir çox halda tənqidi şəkildə şərh edir, onlara əlavələ edir və dəqiqləşdirir. Peterburq kadet korpusunun məzunu Əhməd bəy Cavanşir (1828-1903-cü illər) 1883-cü ildə Qarabağ xanlığının tarixinə da rus dilində kiçik, lakin çox maraqlı və məzmunlu əsər yazmışdı Rus dilini yaxşı bilən və zəngin şəxsi kitabxanası olan Əhməd bəy Cavanşir ədəbi yaradıcılıqla məşğul olur, tez-tez "Qafqaz", "Новое обозрение" qəzetlərinin səhifələrində çıxış edirdi. O, M.Y.Lermontovun "Mtsıri" poemasını Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. Əhməd bəy Cavanşirin "1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər Qarabağ xanlığnın siyasi tarixinə dair" əsərində lüzumsuz təfərrüata varmadan ilk mənbələr əsasında Qarabağ xanlığının siyasi tarixi qısa, xronoloji ardıcıllıqla şərh edilir, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qarabağa hücumu və Şuşanın mühasirəsi zamanı yerli əhalinin onun ordusuna neçə böyük müqavimət göstərdiyindən danışılır [11]. Azərbaycanın digər tarixi hadisələrinə həsr olunmuş əsərlər də meydana çıxırdı. Talış xanlığının və Lənkəran şəhərinin tarixini doğma Azərbaycan dilindən əlavə, fars, ərəb və rus dillərini bilən Seyid Əli Kazım bəy oğlu (anadan olduğu və öldüyü illər məlum deyil) və rus xidmətində olmuş Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi
etmişdir) tərtib etmişlər. Seyid Əli Kazım bəy oğlunun "Cavahimameyi-Lənkəran" adlı əlyazması 1869-cu ildə fars dilində yazılmışdır və Lənkəran, Talış haqqında çoxlu coğrafi, iqtisadi, arxeoqrafik məlumatlarla zəngindir. Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun 1882-1883-cü illərdə fars dilində yazdığı "Əxbərnamə" adlı əlyazması xatirə xarakteri daşıyır, burada xanlığın Rusiya tərəfindən işğalı zamanı yaranmış böhranlı şəraitdə Talış xanlığının mövqeyinə haqq qazandırmağa cəhd göstərilir. Uzun müddət Şəkidə və Gəncədə şəriət və bəy məhkəmələrində işləmiş
mövzusuna qayıdır. Onun "Şəki xanlığının və xanların nəsillərinin şəcərəsi" adlı salnaməsində Şəki və onun hakimləri haqqında bəzi əlavə məlumatlar verilir [12]. Çingiz xan imperiyası dövründə Rusiya işğalına qədər İran şahlarının Şimali Azərbaycana müdaxilələri 1848-ci ildən Tiflisdə və Şuşada yaşamış İran
şahzadəsi Abbas Mirzənin oğlu Bəhmən Mirzə (1808-1884-cü illər) tərəfindən işıqlandırılmışdır. Onun 1871-ci ildə fars dilində yazılmış "Şükümameyi- şahənşahi" adlı əlyazması başdan-başa rus çarının ünvanına təriflərdən ibarətdir. Beləliklə, XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslarının əksəriyyəti yenə əvvəlki kimi əsasən ayrı-ayrı xanlıqların tarixinə həsr olunmuş yerli salnamələr yazırdılar. Bu salnamələr, bir qayda olaraq kompilyativ xarakter daşıyır, əsasən müvafiq bölgələrin siyasi hadisələrini işıqlandırırdı. Onlarda Azərbaycanın ümumi tarixini yaratmağa cəhd göstərilmirdi. Lakin bununla belə adları çəkilən salnaməçilərin əsərləri tarixi biliklərin artmasına və yayılmasına yardım göstərdi. Onların müəllifləri Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına, ara müharibələrinə, xarici işğallara son qoyan, ölkə üçün dinc və sakit həyatı təmin edən hadisə kimi baxırdılar. Azərbaycanın və bütün Yaxın Şərqin tarixinin ayrı-ауrı məsələləri XIX yüzillikdə Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri M.F.Axundovun, Ə.Ağayevin, N.Nərimanovun, S.M.Qənizadənin, H.Mahmudbəyovun, F.Köçərlinin, F.Sultanovun, Ə.Hüseynzadənin, C.Hacıbəyovun, M.T.Sidqinin və başqalarının əsərlərində əks olunmuşdu. Mütəxəssis tarixçi olmamalarına baxmayaraq, onlar о dövrdəki dövri mətbuatda - "Qafqazın vilayət və tayfalarının təsviri üçün materiallar məcmuəsi"ndə, "Qafqaz", "Новое обозрение", "Kaspi" və s. orqanlarda elmi məqalə və məlumatlarla çıxış edirdilər. Onların çıxışları Azərbaycanda tarix elminin inkişafında yeni istiqamətin - maarifçi tarixşünaslığın əsasını qoydu. Bu baxımdan tarixi mövzuların şərhinə tamamilə yeni qaydada yanaşan M.F.Axundovun məqalələri, Yaxın Şərq ölkələrinin tarixinə ekskursları onun yalnız orta əsr Şərq mənbələrini dərindən bilməsinə deyil, həm də materialı yeni realist metodla təqdim etməsinə əsaslanırdı. 1862-ci ildə fars dilində yazdığı "Tənqidi qeydlər" məqaləsində M.F.Axundov İran alimi Rzaqulu xan Hidayətin "Rövzətüs-Səfai nasiriyyə" əsərini təhlil edir. O, tarixi hadisələrin səbəblərini təhlil etmək əvəzinə, zalım və qaniçən şahların şəxsiyyətini və hərəkətlərini mədh edən İran saray tarixçilərinin, xüsusən Mirzə Mehdi xan Astrabadinin əsərlərini kəskin tənqid edir [13]. İran mədhiyyə tarixşünaslığına qarşı tənqidi iradlar M.F.Axundovun məşhur fəlsəfi traktatı "Kəmalüddövlə məktubları"nda da öz inikasını tapır. Qafqaz arxeologiyasının üzvü olan M.F.Axundov bir çox rus şərqşünasları ilə yazışır və şəxsi dostluq münasibətləri saxlayırdı. Tarixi biliklərin inkişafında H.Zərdabinin XIX yüzilliyin sonuncu qərinəsində Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafına dair məqalələrinin böyük əhəmiyyəti var idi. Bu məqalələrdə maarifçilik mövqeyindən Cənub-Şərqi Qafqazda geriliyin səbəbləri araşdırılır, xalq təsərrüfatının vəziyyəti və inkişaf perspektivləri, kənddə kapitalist münasibətlərinin yaranması, kəndlilərin müflisləşməsi və yoxsullaşması, xarici kapitalın Bakı neft sənayesinə nüfuz etməsi məsələləri işıqlandırılırdı. Şamaxı realnı məktəbində Şərq dillərindən dərs deyən şair S.Ə.Şirvani (1835-1888-ci illər) Azərbaycanın tarixi keçmişini böyük maraqla öyrənirdi. O, Azərbaycan tarixinə dair iki əsər yazmışdır: "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvanın keçmişi və görkəmli yerləri haqqında məlumatlar". Onlardan birincisi bizə qədər gəlib çatmamışdır və güman ki, Şirvanın hərbi-siyasi tarixindən, Şirvanşahların şəcərəsindən bəhs edirdi. İkincisi isə şairin doğma diyarının arxeologiyasına, etnoqrafiyasına, maddi mədəniyyət abidələrinə həsr olunmuşdur [14].
irəliləyiş müşahidə edilirdi. Köhnə pozitiv təsvirlərdən - təzkirələrdən fərqli olaraq Azərbaycan və dünya ədəbiyyatındakı obrazları ciddi analitik təhlil edən kitablar və məqalələr meydana gəlirdi. Başqa sahələrdə olduğu kimi, burada da Qafqaz, Mərkəzi Rusiya və Avropa mətbuatında ayrı-ayrı Azərbaycan yazıçılarının, alimlərinin, mütəfəkkirlərinin həyat və yaradıcılığı haqqında yazan rus və Avropa şərqşünas alimləri, ədəbi tənqidçilər nümunə göstərilirdilər. B.A.Dorn, M.İ.Brosse, N.V.Xanıkov, A.P.Berje kimi
bir çox
şərqşünaslar, V.Q.Belinski, Y.A.Verderovski, V.A.Drujinin, N.Q.Çernışevski kimi ədəbi tənqidçilər Azərbaycanın ayrı-ayrı yazıçı və alimlərinin həyat və yaradıcılığı haqqında xeyli tərifli fikir və rəylər söyləmişlər. Ədəbi yaradıcılığa yeni münasibət, bədii və elmi əsərlərə rus və Avropa tənqidçiləri və alimləri tərəfindən verilən qiymətin təsiri altında yeni ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq meydana çıxdı. Azərbaycanda ədəbi tənqidin və ədəbiyyatşünaslığın əsasını M.F.Axundov qoymuşdur. O, ilk dəfə eyni zamanda "tənqid" terminini işlətməyə başladı. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk tənqidi məqalələr - "Poeziya və nəsr haqqında", "Tənqidi qeydlər" və s. M.F.Axundovun qələminə məxsusdur. O, köhnə dəbdəbəli, məzmunsuz Şərq poeziya və nəsrini tənqid edir, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ən yaxşı mütərəqqi ənənələrini, ədəbiyyatda və incəsənətdə realizm prinsiplərini müdafiə edir, "təmiz" formalist incəsənətə qarşı çıxış edirdi. Ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi ilə həmçinin H.Zərdabi. F.Köçərli, N.Nərimanov, M.T.Sidqi, Mirzə Əbülhəsən Vəzirov, Mirzə Yusif Qarabaği, Mir Möhsün Nəvvab da məşğul olurdular. Onlar özlərinin publisistik və bədii əsərlərində ədəbiyyat və bədii yaradıcdıq haqqında çoxlu fikir və mülahizələr söyləmiş və irəli sürmüşlər. Mirzə Yusif Qarabağinin 50-ci illərin sonlarında hazırlayıb çap etdirdiyi "Məcmueyi əşari Vaqif və sair müasirləri" kitabında Azərbaycan şairləri haqqında nadir bioqrafik məlumatlar verilir. Qarabağın yüzdən çox şairinin poetik yaradıcılığı və tərcümeyi-halı barədə məlumat verən əsər yüzilliyin sonunda Mir Möhsün Nəvvab tərəfindən tərtib edilmişdi. N.Nərimanov, F.Köçərli özlərinin ədəbi-tənqidi məqalələrində ədəbiyyat və incəsənətin vəzifələrini şərh edir, onların təlim və tərbiyəvi əhəmiyyətini qeyd edirdilər. 1899- cu ildə N.T.Sidqi Naxçıvanda A.S.Puşkinin yaradıcılığı haqqında geniş məruzə ilə çıxış edir. Eyni zamanda dilçilik və ədəbi dil məsələlərinə də xeyli diqqət verirdi. Müəllimlərdən S.M.Qənizadə, R.Əfəndiyev, H.Mahmudbəyov, N.Nərimanov özlərinin dərsliklərində, lüğətlərində Azərbaycan dilinin lüğət fondu və qrammatik quruluşu haqqında qiymətli fikirlər söyləmişlər. Ağamirzə Əli Mustafa oğlu Bakuvi Azərbaycan ədəbi dilinin ilk lüğətlərindən birini - "Tacridüllüğət"i (Seçilmiş sözlərin lüğəti) tərtib edir. XIX yüzilliyin ikinci yarısında dövrün mənəvi tələbatına uyğun olaraq yeni, maarifçi fəlsəfə meydana gəlir və inkişaf edirdi. Bu dövrdə rus və Avropa elm və fəlsəfəsi ilə təmasda olan maarifçi demokratların bütöv nəsli yetişmişdi. Onların arasında ən görkəmlisi M.F.Axundov idi. Rus nəşrləri vasitəsilə M.F.Axundov Qərbi Avropa elmi-fəlsəfi ədəbiyyatı ilə tanış olmuşdur. О özünün fəlsəfə və ədəbiyyatşünaslığa dair əsərlərində tez-tez Homerin, Sokratın, Platonun, Aristotelin, Hippokratın adlarını çəkir. Axundov Petrarka, Spinoza, Şekspir, Volter, Monteskye, Russo, Volter və b. haqqında fikirlər söyləmişdir. Onun Holbax haqqında qeydləri saxlanılmışdır. Bu qeydlərdə Azərbaycan mütəfəkkiri fransız filosofunun materializmini dəqiq xarakterizə edir. M.F.Axundovu dövrün hüquqi və əmlak bərabərliyi haqqında təlimləri də cəlb edirdi. О qeyd edirdi ki, hüquqi bərabərlik aydın və təbiidir. O, bütün silki imtiyazları ləğv etməyi, bütün insanların qanun qarşısında bərabərliyini tələb edirdi. M.F.Axundov yazırdı ki, əmlak bərabərliyinin həyata keçirilməsinin mümkünlüyü isə hələlik filosoflar arasında mübahisəli qalır. M.F.Axundov öz dövrünün təbiətşünaslığı haqqında kifayət qədər məlumata malik idi. Onun əsərlərində biz "Yer kürəsinin hərəkətini kəşf etmiş" Kopernikdən, "səma cisimlərinin cazibə qüvvəsini tapmış" Nyutondan, "Avropa xalqlarının bugünkü tərəqqisinin günahkarları" olan, "buxar və elektriki bizim üçün kəşf etmiş" Uatt və Faradeydən iqtibaslara rast gəlirik. Axundov elmi (kimyadan, fizikadan, təbabətdən baş çıxarır, onların köməyilə paslanan metalları qızıl və gümüşə "çevirməklə", köhnə qəbirlərdə öz-özünə yanan maddələrin alışmasını "sirli işıqlanma" kimi qələmə verməklə sadə xalqı aldatmağa cəhd göstərən müxtəlif fırıldaqçıları ifşa edirdi. M.F.Axundov hələ 1850-ci ildə yazdığı məşhur "Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatət və Məstəlişah cadukuni məşhur" komediyasında özünün botanika sahəsində xeyli biliyə malik olduğunu büruzə verir. Yeni elm və fəlsəfənin nailiyyətlərini bilmək, elmiliyin Avropa meyarlarını mənimsəmək Axundovu bütün müsəlman mədəniyyətini yenidən dərk etməyin vacibliyi qənaətinə gətirmişdi. M.F.Axundov 1863-1865-ci illərdə özünün məşhur fəlsəfı traktatını - "Kəmalüddövlənin İran şahzadəsi Cəmalüddövləyə üç məktubu və sonuncunun ona cavabı" əsərini yazır. Burada Avropada olmuş şahzadə ilə heç vaxt öz ölkəsindən kənara çıxmamış şahzadənin məktublaşması formasında İranda monarxiya üsul-idarəsinin, dini fanatizmin, iqtisadi və mədəni geriliyin dəhşətli mənzərəsi verilir. Axundov bir sıra dərin məzmunlu məqalələrin - "Filosof Yuma cavab", "Babi məsləki", "Yek kəlmənin tənqidi", "Molla Rumi və onun əsərləri haqqında" əsərlərin də müəllifidir. Axundov fəlsəfi əsərlərinin əsas məzmununu Şərq despotizminin tənqidi, fəlsəfi materializmin, parlament idarə formasının müdafiəsi və əsaslandırılması təşkil edir. İslamın mənşə və mahiyyətini, onun ehkamlarını, ayinlərini, hüququnu dərindən təhlil edən M.F.Axundov din və dini ideologiyanın müsəlman xalqlarının şəxsi və ictimai həyatında oynadığı rolu nümayiş etdirirdi. Axundov fəlsəfi əsərlərində sübut edirdi ki, dünyadakı saysız cisim və proseslər vahid və hər şeyi əhatə edən maddi substansiyanın müxtəlif təzahürləridir. Maddi substansiya əbədi və sonsuzdur, özü özünün səbəbkarıdır, həm yaradıcı, həm də yaranmışdır. Dünyada təbii qanunauyğunluq və səbəbiyyət mövcuddur, heç bir qeyri-adi əməl, möcüzə, əlamət, vəhy mümkün deyil. Axundovun mühüm xidmətlərindən biri də odur ki, Azərbaycan mütəfəkkirlərinin fəlsəfəyə baxışlarında köklü dəyişiklik yaratdı. Azərbaycanın bütün əvvəlki mütəfəkkirləri fəlsəfəni varlıq və şüurun dərkedilməz prinsipləri haqqında elm kimi başa düşürdülər. Axundov isə fəlsəfəyə "təbiətin qanunlarına uyğun olaraq bütün şeylərin məqsədəuyğun şəkildə qurulmasının səbəbini müəyyənləşdirən elm kimi, daha doğrusu, maddi dünyanın "qanunları" və səbəbləri" haqqında bilik kimi baxırdı [15]. Axundovun hərtərəfli və parlaq fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanda elmi və fəlsəf fikir öz inkişafında qonşu İran və Türkiyəni xeyli qabaqlamışdı. O, müsəlman sxolastikasından azad olmuş, əslində yeni Avropa elminə qovuşmuş, maarifçi inkişaf yoluna qədəm qoymuşdu. Bundan sonra elm və maarifin təbliği, dünyəvi təhsil və tərbiyənin müdafiəsi Azərbaycan fəlsəfi və ictimai fikrinin mühüm problemlərindən olmuşdur. XIX yüzilliyin son rübündə Azərbaycanın qabaqcıl ictimai və sosioloji fikri yeni ideya məzmunu ilə zənginləşdi. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı, müsəlman xalqlarının ictimai həyatında islamın rolu və təsiri onun əsas tədqiqatlarından birinə çevrildi. H.Zərdabi özünün sosial-iqtisadi və mədəni-maarif mövzularında yazdığı çoxlu məqalələrində Azərbaycan kəndində kənd təsərrüfatının inkişafını ləngidən feodal qaydalarının qalıqlarına qarşı çıxış edir, sənaye fəhlələrini dilənçi həyatına məhkum etmiş amansız kapitalist istismarını pisləyir, çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini tənqid edirdi. Zərdabi bir maarifçi kimi Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni geriliyinin əsas səbəbini elm və mədəniyyətin ləng inkişafında, dünyəvi təhsil ocaqlarının azlığında, despotizmdə və dini fanatizmdə görürdü. Zərdabi nəşr etdirdiyi "Əkinçi" qəzetinin səhifələrində dünyəvi təhsil uğrunda mübarizə aparırdı. Alim və mütəfəkkir 25 il ərzində bu mövqedən doğma xalqın sosial və mənəvi dirçəlişi üçün yorulmadan çalışırdı, M.F.Axundovun maarifçi ictimai ideyalarını inkişaf etdirən Zərdabi xalqa demokratik azadlıqlar verilməsini tələb edir, əsrin əvvəllərində intişar etməkdə olan sosial-demokratiya ideyalarını dəstəkləyirdi. Ömrünün son illərində Zərdabi millətin əsas mənəvi dayaqlarından birini islam dinində gördüyünü vurğulayırdı. Azərbaycanın sosial-iqtisadi geriliyinin səbəbləri 90-cı illərdə Azərbaycanın maarifçi dairələrində geniş müzakirə mövzusu idi. MF.Axundovun ardınca radikal əhvali-ruhiyyəli maarifçilər bütün bunların səbəblərini həm də mövcud əlifbanın qeyri-təkmil olmasında, mövhumatçılıqda görürdülər. 1869-cu ildə Leyptsiq Universitetini bitirmiş Məmmədağa Şahtaxtinski (1846-1931 -ci illər), yeni. təkmilləşmiş müsəlman əlifbası ideyasını irəli sürür, Avropa maarif və mədəniyyətinə qovuşmağı təbliğ edirdi [16]. Peterburq yunker hərbi məktəbinin yetirməsi Səmədağa Mehmandarov "Müsəlmanların geriliyinin səbəbləri", "Necə olmalı", "Müsəlman ətalətinə qarşı" adlı məqalələri ilə çıxış edərək göstərirdi ki, "dini" mövhumat indiki müsəlman Şərqində despotizmin mənəvi dayağı rolunu oynayır, əqidə azadlığını təqib edir, siyasi, iqtisadi, mədəni yaradıcılıqda çəkişmələrə şərait yaradır [17]. M.Şahtaxtinski və S.Mehmandarov müsəlman xalqlarının sosial-iqtisadi və mədəni geriliyinin səbəblərini islam kəlamlarının cahil və tamahkar ruhanilər tərəfindən yanlış şərh edilməsilə izah edirdilər. 1894- cü ildə Sorbonna Universitetini bitirmiş Əhməd bəy Ağayev (1863-1939-cu illər) bunun səbəblərini orta əsrlərin ilk dövrü üçün səciyyəvi olan islamı "azad" dərk etmək prinsipindən çəkinməkdə görürdü. İbn Rüştinin və əl-Təbərinin nəzəriyyəsinin təsiri ilə görkəmli islamşünas kimi yetişməkdə olan Ə.Ağayev Quranın əsrlər boyunca, tədricən dəyişikliyə düçar olduğunu sübut etməyə çalışırdı [18]. Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunları F.Köçərli (1865-1920-ci illər), Teymıtr bəy Bayraməlibəyov (1862-1937-ci illər) sübut edirdilər ki, səbəb müsəlman ruhanilərinin cahilliyində və pozğunluğunda, əsas vəzifələrini yaddan çıxarmasında, müəyyən vaxt və konkret xalq üçün nəzərdə tutulmuş islamın mülki qanunlarının mütləqləşdirilməsindədir [19]. M.Şahtaxtinski, S.M.Mehmandarov, Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu E.Sultanov (1862-1935-ci illər), R.Əfəndiyev (1868-1942-ci illər), İrəvan Müəllimlər Seminariyasının yetirməsi H.Vəzirov (1862-1916-cı illər) [20] islamın təriqət və ayinlərinin, xüsusilə şiə şəbihlərinin, müridizm və babizmin tənqidi ilə çıxış edərək onları qızışdıran və yayanlara qarşı qəti tədbirlər görməyi tələb edirdilər. H.Vəzirov, T.Bayraməlibəyov, M.Əfəndiyev [21] о dövrdə avam kütlə arasında geniş yayılmış müsəlman mövhumat və xurafatının məna və məqsədini öz məqalələrində açıb göstərirdilər. Bununla belə ali müsəlman din xadimlərinin görkəmli nümayəndələri - şeyxül-islam Əhməd Səlyani, Axund Əbdüs-Salam Axundzadə, molla Məhəmməd Axund Pişnamazzadə və b. öz dövrünün yüksək savada malik, maarifçiliklə məşğul olan adamları idilər. Çox vaxt onlar məktəb və mədrəsələrdə dini dərslərdən başqa, ana dilindən də dərs deyirdilər. XIX yüzilliyin ikinci yarısı - XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın qabaqcıl fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrinin İran, Orta və Yaxın Şərqin digər ölkələrinin mənəvi mədəniyyətinin yüksəlişinə böyük təsiri müşahidə olunurdu. M.F.Axundov, H.Zərdabi, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə və başqalarınm ideyalarının təsiri altında Cənubi Azərbaycanda əsas nümayəndələri Mirzə Mülküm xan (1883-1909-cu illər), Zeynalabdin Marağayi (1838-1910-cu illər), Əbdürrəhim Talıbov (1834-1911-ci illər) olan maarifçi, milli azadlıq hərəkatı formalaşırdı. Onlann yaradıcılıqlarının əsas ideyası geriliklə, cahilliklə mübarizə, Qərb mədəniyyətinin, elminin, maarifmin öyrənilməsi, mülki qanunçuluğun tətbiqi, şəxsiyyətin, azad əmək fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi idi.
qəzetinin naşiri olub, "Fərəmuşxana" cəmiyyətinin əsasını qoymuşdu. Mirzə Mülküm xan özünün yaradıcılığında əvvəlcə liberal maarifçi, sonralar isə İranda despotizm və müstəmləkəçiliyin tənqidçisi mövqeyindən çıxış etmişdir. Mirzə Mülküm xanın ideyaları 1905-1911-cı illər İran inqilabının hazırlanmasında mühüm rol oynamışdı. Məşhur "İbrahim bəyin gündəliyi"nin müəllifi Z.A.Marağayi İran xalqlarının sxolastika və cəhalət yuxusundan oyanması işində mühüm rol oynamışdı. İranın iqtisadi və mədəni geriliyi ilə mübarizənin əsas vasitələrini Z.A.Marağayi elm və maarifdə, Qərb mədəniyyəti ilə təmasda görürdü. O, İran xalqlarını despotizmə qarşı, konstitusiya uğrunda döyüşə çağırırdı. Cənubi Azərbaycanın elmi və ictimai-siyasi fikrinin ən görkəmli nümayəndəsi, təbiətşünaslığa və fəlsəfəyə dair bir sıra elmi əsərlərin müəllifi Ə.
Temirxanşurada keçirən Ə.Talıbov tez-tez Rusiyaya, Avropaya, Yaxın Şərq ölkələrinə gedirdi. Ə.Talıbovun ictimai-siyasi dünyagörüşünün əsas məzmununu İranın sosial və milli dirçəlişi uğrunda mübarizə təşkil edirdi. Təbiətşünaslıq elmi fikrinin böyük nümayəndəsi olan Ə.Talıbov yorulmadan Avropa və rus elm və texnikasının nailiyyətlərini təbliğ edir, utopik meyilli bir sıra islahatlar irəli sürürdü.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|