Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Xan sözə başlayıb Buduncar oğlu Kıyata belə söylədi ki, sənin damğan 
Açmay, yəni Evirnə (bir-birinə çarpaz birləşdirilmiş iki ağac) damğa olsun. 
Görünüşü isə budur -  ».
146
 
144
  Р.Керейтов, С.Червонная. «Эпиграфика Ногайской степи», Татарская археология. 2002-
2003, №1-2(10-11) - http://tataroved.ru
145
  Tuncer Gülensoy, «Orhundan Anadoluya Türk damğaları». İstanbul, 1989.
146
  F.Toprak. “Defter-i Cengiz-nāme‟de boy nişanları ve damgalar”, http://www.turkishstudies.net/Maka
leler/1506334836_2toprakfunda.pdf 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 98 -
Bu  gün  Dağıstan  və  Krımdakı  türk  xalqlarının,  Kuban  kazaklarının 
qoyun  dərisindən  tikilmiş  papaqlarının  üst  tərəfindəki  (səmadakı  Tanrının 
öz  döyüçüsünü  fərqləndirməsi  üçün)  «xaçvari»  ornamentləri  –  Tenqri  xan 
və  Humay Ana  rəmzləri      zaman  keçdikcə  xristianlaşdırılsa  da,  ilkin 
semantikalarını (İsa Məsihin göydən öz sadiq bəndələrini müşahidə etməsini) 
qoruyub saxlaya bilmişdir. 
Rusiyalı tədqiqatçı Nikolay Mininkov Kuban kazaklarının etnik mənşəyi 
məsələsinə  toxunmadan  onların  geyimlərində  türk  elementlərinin  olması 
səbəblərini  belə  izah  edir:  «Onların  paltarları,  baş  geyimləri  və  silahları 
digər  tayfalara  və  xalqlara  məxsus  idi.  Uzun  müddət  onların  öz  geyimləri 
olmayıb. Rus, türk, çərkəz, tatar geyimləri, bəzən isə müxtəlif xalqlara aid 
paltar  elementlərinin  məcmusu  qəribə  təəssürat  oyadırdı».
147
  XVIII  əsrdə 
yaşamış etnoqraf İ.Georqi kazakların milli geyimlərini belə xarakterizə edirdi: 
«Bütün  kazaklar  bəzən  polşalılar  sayağı,  əksər  hallarda  isə  tatarlar 
(türklər – A.Q.) 
kimi geyinirdilər… Başlarına qoyun dərisindən dəyirmi 
və kənarları hündür papaqlar qoyurdular».
148
 Tatar alimi, Sankt-Peterburq 
Universitetinin professoru Riza Bariyev isə Kuban kazaklarının milli kimliyi 
barədə  bunları  yazır: 
«Kazakların  etnik  təməlini  tarixən  bu  ərazilərdə 
yaşamış  türk  tayfaları  təşkil  edir.  Əcdadlarımız  monoteist  dinlərə 
–  xristianlıq  və  islama  tapınandan  sonra  bölünmüş,  onlar  arasında 
dini  birlik  qan  qohumluğunu  üstələmiş,  beləliklə,  «rus  kazaklarına» 
çevrilmişlər».
149
 
Onu da qeyd edək ki, ilk türk və ya prototürk tayfalarının, o cümlədən saka/
skiflərin,  sarmatların,  massagetlərin  Şimali  və  Cənubi  Qafqaz  ərazilərində, 
Qara  dənizin  şimal  və  şərq  sahillərində  məskunlaşması  bu  gün  tarixçi  və 
etnoqrafların, antropoloqların müzakirə mövzularından biridir. Vaxtilə Zelik 
Yampolski, Mirfatah Zəkiyev kimi alimlər türklərin bu torpaqlarda hələ bizim 
eradan əvvəl yaşamasını sübut etsələr də, məhz tarix elmini siyasiləşdirmək 
meyilləri  bu  tədqiqatların  inkişafına  ciddi  əngəl  olmuşdur.  Məsələn,  hələ 
1966-cı  ildə  arxeoloji  materiallar  əsasında  bu  qənaətə  gəlinmişdir  ki, 
türklərin  əcdadları  Qafqazda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  hələ  miladdan 
əvvəl II-I minilliklərdə yaşamış, yarımköçəri həyat tərzi sürmüşlər. Bundan 
147
  Н.Миннников.  «Донская казачество в эпохе позднего средневековья (до 1671 г.)». Ростов н/Д., 1998.
148
  «Донской народный костюм» Ростов н/Д, 1986.
149
 Р.Барийев. «Казаки – коренные жители юга Росии». http://passion-don.org/kazak/bariev_1.html.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 99 -
başqa, eramızdan əvvəl XIV əsrə aid Assuriya mixi yazılarında Urmiyə gölü 
sahillərindəki «turukkular» barədə qeyd olunmuşdur.
150
 
Şimali və Cənubi Qafqaz ərazilərində geniş yayılan türk işarələri hələ 1636-
cı ildə burada səfərdə olmuş alman diplomatı və səyyahı Adam Olearinin də 
diqqətindən qaçmamışdır. Səyyah «Moskoviya və Moskoviyadan keçməklə 
İrana, oradan geriyə səyahətin təsviri» əsərində Azərbaycandakı «Barmak» 
(Beşbarmaq) dağı haqqında təəssüratlarını belə ifadə edirdi: 
«Bu dağ Xəzər 
sahilindən iki muşket mənzili (güllə mənzili) məsafədə yerləşir. Uzaqdan 
görünən dağın əhatəsi dairəvi şəkildədir, yuxarı hissəsi isə getdikcə bütöv 
qayaya  çevrilir...  Qaya  türkcə  «Barmaq»  adlanır.  Sanki  əlin  açılmış 
barmaqları  kimi  dağlardan  yüksəkliyə  ucalır».
151
  Qolştiniyya  elçisi  bu 
dağın ətəyindəki qədim karvansaranın daş divarlarında gördüyü damğaların 
bəzilərinin  təsvirlərini          öz  gündəliyinə  köçürmüş  və  səhvən  onları 
«əlifba  işarələri»  adlandırmışdır.  Olearinin  haqqında  bəhs  etdiyi  etnik  türk 
işarələrinin müxtəlif variantları bu gün Azərbaycanın xalçaçılıq sənətində də 
geniş tətbiq olunur.
Azərbaycan  ərazisindəki  türk  damğalarına  maraq  göstərənlər  sırasında 
Çar  Rusiyasının  dövlət  xadimi,  I  Pyotrun  müstəmləkəçilik  siyasətinin  əsas 
ideoloqlarından  sayılan  Moldova  knyazı  Dmitri  Qantemir  (1673-1723)  də 
vardır.  Vaxtilə  Osmanlı  sarayı  mühitində  böyüyüb-tərbiyə  alan,  türk  adət-
ənənələrini,  rəmzlərin  daşıdığı  mənaları  gözəl  mənimsəyən  knyaz  rus 
ordusunun  1722-ci  il  Qafqaz  yürüşündə  fəal  iştirak  etmişdir.  D.Qantemir 
Dərbənd  qala  divarının  Qiyamət  qapısı  üzərində  həkk  olunmuş  işarələr 
haqqında  bunları  yazırdı:  «
Əminliklə  demək  olar  ki,  bunlar  tatar  (oxu: 
türk – 
A.Q.) damğalarıdır».
152
 Dağıstanlı etnoqraf, Kumık Elm-Mədəniyyət 
Cəmiyyətinin sədri Kamil Əliyev Şimali Qafqazda yaşayan türk xalqlarının 
həyatında  damğaların  əhəmiyyətindən  bəhs  edən  «Dağıstandakı  damğa 
nişanları»  məqaləsində  yazır: 
«Balkarların,  qaraçayların,  noqayların  və 
kumıkların  döyüş  sancaqlarında,  matəm  ələmlərində,  toy  mərasimləri 
bayraqlarında,  bir  qayda  olaraq,  nəsil  damğaları  həkk  edilərdi.  Hətta 
gəlin  ər  evinə  köçürüləndə  toy  karvanının  önündə  qaldırılan  bayraq 
üzərində oğlan evinin damğası qız ailəsinə aid nişandan yuxarıda təsvir 
edilərdi».  Müəllif  haqlı  olaraq  Şimali  Qafqazda  yayılan  qədim  damğaları 
150  
«Вестник древней истории», 1952, № 2.
151
  А.Олеарий. «Описание путешествия в Московию». М. «Русич». 2003.  
152
  Л.И.Лавров. «Историко-этнографические очерки Кавказа». Ленинград, 1978.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 100 -
hazırda həmin regionda yaşayan ayrı-ayrı türk xalqlarının etnik mədəni irsi 
çərçivəsindən  çıxararaq,  onları  vaxtilə  mövcud  olmuş  vahid  superetnosun, 
«Turan» etnomədəni məkanının ortaq dəyərlərindən biri kimi qiymətləndirir. 
Azərbaycan və kumık xalqlarının istifadə etdikləri damğalar arasında yaxınlığı 
vurğulayan K.Əliyev bildirir: 
«Biz «kumık damğaları» dedikdə onları bir 
xalqın hüdudları ilə məhdudlaşdırmamalıyıq. Bu rəmzlər eyni zamanda 
kumıkların  etnogenezinin  formalaşmasında  iştirak  etmiş  bütün  türk 
tayfalarına da məxsusdur».
153
 
Tanınmış macar etnoqrafı Jan-Şarl dö Bess (Beş) 1829-1830-cu illərdə 
Krımda,  Şimali  Qafqazın  qaraçay  və  balkarların  yaşadıqları  ərazilərində 
apardığı  etnoqrafik  ekspedisiyalar  zamanı  Qafqazdakı  türk  xalqları  ilə 
macarlar arasında etnomədəni bağlılığın olması qənaətinə gəlmişdir. Alim 
Fransada  işıq  üzü  görən  «Krım,  Qafqaz,  Gürcüstan,  Ermənistan,  Kiçik 
Asiya  və  İstanbula  səyahət»  əsərində  qaraçay,  balkar  və  macarların  eyni 
etnik  kökə  malik  olmasını  bildirmişdir.
154
  Türklərin Avropa  və Asiyadakı 
məskunlaşma ərazilərini toponimlər vasitəsilə öyrənən dağıstanlı alim Şamil 
Badaxov  yazır: 
«Qədim  mənbələrə  görə,  Şimali  Qafqazda  eramızdan 
əvvəl V minillikdən eramızın XIV əsrinin sonlarınadək xeyli sayda türk 
tayfaları və xalqları - sak və kimerlər, sarmatlar, hunlar, alanlar, aslar, 
bulqarlar,  xəzərlər,  kumanlar,  barsillər,  sabirlər,  qıpçaqlar,  utiqurlar, 
kutikurlar,  onoqurlar,  bitoqurlar,  oqurlar,  basillər,  akasirlər,  oğuzlar, 
çərkəzlər, kabarlar, macarlar, peçeneqlər, törkütlər, diqorlar, avarlar, 
tatarlar... yaşamışlar. Adı çəkilən xalq və tayfaların bir çoxu müxtəlif 
dövrlərdə  Sak-skif,  Hun,  Kuman  imperiyalarını,  Böyük  Bulqar, Alan 
dövlətlərini  qurmuş,  Xəzər  xaqanlığının  və  s.  təməlini  qoymuşlar». 
Ş.Badaxovun  araşdırmalarına  əsasən,  eramızın  əvvəllərində  Qafqazda 
ümumtürk etnosunun 43%-ni alanlar, 31%-ni kumanlar, 9,4%-ni barsillər, 
7,4%-ni xəzərlər, 7%-ni isə sabirlər təşkil etmişlər. Lakin Əmir Teymurun, 
Toxtamış  xanın  hərbi  yürüşləri  nəticəsində  Şimali  Qafqazda  türk  xalqları 
və tayfalarının kiçik bir qismi qala bilmişdir. Onların əsas hissəsi yurdlarını 
tərk edərək Qərbə doğru səmt götürmüş, Ukraynada, Balkanlarda, İtaliyada, 
Fransada, İspaniyada, Portuqaliyada və s. məskunlaşmışlar. Bu tarixi köçü 
153
  К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана. По материалам кумыков и их предков». КНКО: Вести. 
Махачкала, № 8-10, 2003.
154
  Yenə orada.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 101 -
həmin ərazilərdəki xeyli sayda türk toponimləri də sübut edir.
155
 
Rusiyalı  arxeoloq,  tarixçi  Mixail  Rostovsev  (1870-1952)  Qafqaz 
dağlarından  Avropaya  köç  etmiş  xalqların  tarixinin  öyrənilməsinə  biganə 
münasibət  haqqında  bunları  bildirir: 
«Xalqların  köçü  dövrünə  həsr 
olunmuş  tədqiqat  işlərinin  bir  çoxunda  Avropanın  fəth  olunmasında 
sarmat, alan tayfalarının roluna önəm verilməmişdir. Amma biz heç vaxt 
unutmamalıyıq ki, onlar uzun illər boyu Qalliyada (Fransa) yaşamış… 
İtaliyanı zəbt etmiş, vandallarla birlikdə İspaniyaya soxulmuş, sonra isə 
Afrikanı ələ keçirmişlər». Bundan başqa, Türkiyə alimi Yusif Ayönlü Şərqi 
Avropa ərazisində on bir qıpçaq boyunun - yeddioba, doqquzoba, qarabörklu 
(qarapapaqlar),  yortan  (cortan),  kulobaoğlu,  kotan  (kutan),  dörd  (dördlər) 
ulaşoğlu, kəngəroğlu, elbörülü, bürcoğlu tayfalarının   məskunlaşma izlərini 
müəyyən etmişdir.
156
 
Şərqi  Avropada  Polşa-Litva  tatarlarının  damğa  işarələrinin  yaranma 
səbəbləri üzərində bir
 qədər dayanmağa ehtiyac vardır. Türklərin Baltikyanı 
dövlətlərin ərazilərində kütləvi şəkildə məskunlaşmaları haqqında ilk rəsmi 
məlumat XIV əsrin sonlarına təsadüf edir. Yazılı mənbələrdə göstərildiyi kimi, 
Böyük Litva knyazı Vitaustas ölkəsini yadellilərin basqınlarından qorumaq, 
sərhədlərini  möhkəmləndirmək,  əsgərlərinin  hərbi  təlimini  yaxşılaşdırmaq 
məqsədilə öz elçisini Qızıl Ordaya göndərmiş və 600 mahir döyüşçünü şəxsi 
qvardiyasına  dəvət  etmişdir.  Qızıl  Orda  dövləti  süquta  yetirildikdən  sonra 
qıpçaqların  Qərbə  doğru  miqrasiya  axını  artmış,  knyaz  Vitaustasın  ordusu 
onların sayı və türk döyüş taktikası hesabına xeyli güclənmişdir. Məhz Toxtamış 
xanın  böyük  oğlu  Cəlaləddin  xanın  başçılıq  etdiyi  atlı  döyüşçulərin  sağ 
cinahdan qəfil və sarsıdıcı hücumları nəticəsində məşhur Qrünvald döyüşündə 
(1409-1411)  tarixi  qələbə  əldə  olunmuş,  Tefton  ordeninin  cəngavərləri 
ağır  məğlubiyyətə  uğramışlar.  Knyaz  Vitaustas  döyüşdə  fərqlənən  qıpçaq 
döyüşçülərinin  bir  hissəsinə  zadəgan  rütbələri,  xüsusi  imtiyazlar  vermiş, 
onlara iri torpaq sahələri bağışlamışdır. Onların ana dillərində danışmasına, 
dini  etiqadlarına  məhdudiyyət  qoyulmamış,  vergilərdən  azad  edilmişdilər. 
Tatar zadəganları Litva şlyaxtası əsilzadələri ilə eyni hüquqlara malik olmuşlar. 
XVI əsrin birinci yarısından etibarən Reç Pospolitanın - 1569-cu il Lüblin 
155
  Ш.Бадахов. «По следам тюрков Северного Кавказа», Информационно-аналитический центр 
«Алан». Карачаевск, 2004.
156
 Yusuf Ayönü. XII.YY’da Balkanlarda Bizans ve kuman (kıpçak) münasebetleri. Tarih semineri dersi.  
Ege Üniversitesi edebiyat fakültesi tarih bölümü. İzmir-Bornova,  2010.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 102 -
uniyası nəticəsində Polşa Krallığı və Böyük Litva Knyazlığı əraziləri hesabına 
yaradılmış  federasiyanın  qıpçaq  atlı  döyüşçülərindən  ibarət  elitar  dəstələr 
yaradılmış və onlar «ulan polkları» adlandırılmışdır. 1775-ci ildə Polşa seymi 
tatarların  imtiyazlarını  qanun  çərçivəsində  təsdiqləmişdir.  Məzhəb  etibarilə 
əksər hissəsi sünni olsa da, bayraq təsvirlərinə görə aralarında şiələr də vardı. 
Lipkalara - qıpçaq süvari alaylarına məxsus bayraqlar (Varşava muzeyi
).
Avropa  mənbələrində  «lipkovye»,  «lipçani»  və  ya  «muslimi»,  türk 
salnamələri  və  sənədlərində  «lehlilər»  (Leh,  Lehistan  –  Polşanın  islam 
dünyasında  adı),  «lipkalar»,  «lipka  tatarları»  kimi  adlandırılan  Polşa-Litva 
tatarları,  əslində,  Qızıl  Orda,  Krım,  Şimali  Qafqaz  türklərinin  sələfləridir. 
Şərqi Avropada Litva ərazisindən yayıldıqları üçün özlərini «lupkalar», «lupka 
tatarları» adlandıran qıpçaqları birləşdirən ən mühüm amil ana dili və islam 
dini  olmuşdur.  1557-1558-ci  illərdə  Osmanlı  hökmdarı  Sultan  Süleymanın 
sifarişi ilə yazılmış anonim «Risaleyi tatari-Leh» («Polşa tatarları haqqında 
risalə») əsərində bu ölkədə tatarların məskunlaşdıqları 100 yaşayış məntəqəsi 
və  onların  hər  birində  məscid  inşa  edilməsi  barədə  məlumat  vardır.  Lakin 
sonralar  Polşa-Litva  tatarları  tədricən  ana  dillərini  unutmağa  başlamışlar. 
Bununla belə, yazışmaları yad dildə də olsa, ərəb əlifbası ilə aparırdılar. Onlar 
latın  əlifbasına  yalnız  1930-cu  ildə  keçmişlər.  Hazırda  yer  üzündə  onların 
ümumi sayı təqribən 15 min nəfərə çatır. 
Rus  zadəgan  heraldikası  tədqiqatçısı  Stanislav  Duminin  qənaətinə 
görə,  həmin  tatarların  Böyük  Litva  Knyazlığının  yuxarı  təbəqəsinə  sürətlə 
adaptasiya olunması prosesi yeni və ortaq litva-tatar gerblərinin yaranmasına 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 103 -
təkan vermişdir. Lakin həmin rəmzlər daha dərin köklərə malikdirlər: «Litva-
tatar möhürlərindəki rəmzlər bu ailələrin Litva ərazisinə köçməsindən xeyli 
əvvəl onların əcdadlarına məxsus damğa nişanları, məsələn,             
       və s. olmuşdur.
157
 Polşa alimi Stanislav Dzaduleviç isə «Polşada 
tatar  nəsillərinin  gerbləri»  kitabında  Şərqi Avropada,  o  cümlədən  Litva  və 
Rusiyada məskunlaşmış qıpçaqları iki qismə - «müsəlman olaraq qalanlara» 
və  «xristian  dinini  qəbul  edənlərə»  bölməklə,  bu  fərqin  təzahürlərini 
tayfa-nəsil  damğalarında,  zadəgan  gerblərinin  təsvirlərində  axtarmışdır. 
S.Dzyaduleviçin fikrincə, əgər gerbdəki ayparanın (hilal) üzü yuxarı təsvir 
edilibsə     deməli, həmin nəsil xristian mühitində məskunlaşsa da, islam 
dininə  mənsubiyyətini  qoruyub-saxlamışdır.  Gerblərdə  ayparının  uclarının 
aşağı  olması 
 
  isə  tatar  nəslinin  islamdan  imtinasına  və  xristianlığı 
qəbul etmələrinə bir işarədir. Məsələn, Litva və Polşada böyük nüfuz sahibi 
olan Vişnevski rus knyazları nəslinin «Karıbut» adı ilə tanınan gerbində üzü 
aşağıya doğru çevrilmiş ayparanın altında atıguşəli ulduz, üstündə isə xaç təsvir 
edilmişdir.
158
 Yeri  gəlmişkən,  rəsmi  mövqeyə  əsasən,  Vişnevskilər  nəslinin 
təməlini qoyan Sultan Karibut Böyük Litva knyazı Keysutun oğlu olmuşdur. 
Stanislav  Dimin  isə  fərqi  fikirdədir.  Onun  araşdırmalarına  əsasən,  Sultan 
Karibut Qızıl Orda xanı Canıbəyin xristianlığı qəbul etmiş oğlu idi. Sonralar 
Dmitri Koribut Vişnevski Reç Pospolitanın tərkibində şimal torpaqlarının ilk 
böyük  knyazı  kimi  tarixi  salnamələrdə  qalmışdır. Açığını  deyək  ki,  qədim 
türk damğalarının genezisi ilə tanış olmayan Stanislav Dzaduleviçin aypara 
təsvirlərinin istiqamətinin tatarların dini etiqadları ilə əlaqələndirməsi cəhdi 
reallıqdan uzaqdır. Şimali Qafqaz, Krım, Kızıl Orda və Altay türklərində şərti 
olaraq «yay-ox» adlanan damğa işarələrində             və s. həmin 
gerblərin konstruktiv elementlərinə təsadüf olunmaqdadır. 
Həmin qıpçaqların varisləri bu gün də Litvada və Polşada yaşamaqdadırlar. 
Onlar  doğma  dillərini  unutsalar  da,  özlərini  «tatar»  adlandırır,  mənşələri 
ilə  fəxr  edir,  islam  dininə  etiqadlarını  qoruyub-saxlaya  biliblər.  Məsələn, 
Polşanın  məşhur  detektiv  yazarı  Yeji  Ediqe  öz  təxəllüsünü  əcdadı  əmir 
Yedigeyin adından götürmüşdür. Maraqlıdır ki, Stanislav Dzyaduleviç özünün 
türk kökənli olduğunu gizlətmir. Damğa işarəsi şahin quşunun stilizə olunmuş 
157
  С.Думин. «Гералдика литовско-татарского дворянства XVI-XX вв» /Гербовед, M., 1996, №10.
158
 «Herbarz rodzin tatarskich w Polsce», Vilno,1929.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 104 -
təsviri olan Dzyaduleviçlər nəsli öz adını və kökünü XV əsrdə Litvaya köç 
etmiş  Volqaboyu  tatarı  «Dzedulla»nın  adından  (Zeydullah)  götürmüşdür. 
Zeydullahın oğlu Əhməd Dzedullin adı 1489-1500-cü illərə aid Litva saray 
sənədlərində «Əlahəzrət kralın mehtəri» kimi xatırlanır. Əhmədin oğlu Taktaş 
isə 1528-ci ildə Litva süvari ordusunda xidmət etmişdir.
XIX-XX  əsrlərdə  Rusiyanın  yüksək  dərəcəli  masonlarından  olan 
Baryatinski  knyaz  nəslinin  nümayəndələri  də  qapalı  təşkilat  daxilində 
yazışmaların məxfiliyini qorumaq məqsədilə unikal şifrəli əlifba yaratmışdılar. 
Hətta müasir kriptoqrafiyanın texniki imkanlarına baxmayaraq, həmin əlifba 
işarələri ilə tərtib olunmuş mətnləri deşifrə etmək hələ də mümkün olmamışdır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Baryatinskilər yeni şifrə-əlifba üçün «velosiped icad 
etmək»  fikrinə  düşməmişdilər.  Gizli  əlifbanın  əsasını  təşkil  edən  işarələr 
Rusiya  imperiyası  ərazisində  geniş  yayılmış  «qədim  və  naməlum  ezoterik 
simvollardan» - türk damğalarının təsvirlərindən                       
      götürülmüşdür. Hələ XIX əsrin sonlarında rus rəssamı V.Strukov Don 
çayı sahillərindəki qədim məbədlərdə elmə məlum olmayan qeyri-adi əlifba 
işarələri aşkar etmiş və bu barədə Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinə məlumat 
vermişdir.  Rəssamın  təqdim  etdiyi  eskizlər  Rusiya  ictimaiyyəti  arasında 
«rusların  ən  qədim  əlifbasının  təsvirləri»  kimi  yayılaraq  sensasiyaya  səbəb 
olmuşdur. Lakin arxeoloji cəmiyyətin üzvü, professor A.Spitsın 1908-ci ilin 
may ayında «Rusların əlifbası haqqında» adlı geniş məruzə ilə çıxış edərək bu 
eyforiyaya son qoymuş, işarələrin slavyanlara deyil, alan və ya xəzər tayfalarına 
məxsus olduğunu bildirmişdir. Təqribən yarım əsr sonra, sovet hakimiyyəti 
illərində A.Spitsının mövqeyi Rusiyada sərt tənqidə məruz qalmışdır. Nikolay 
Konstantinov onu burjua kosmopolitizmində, rus xalqının milli mənafeyinə 
məqsədli şəkildə ziyan vurmaqda günahlandıraraq, həmin rəmzlərin, eləcə də 
Baryatinskilərin  şifrə-əlifbasının  məhz  «sağdan-sola  yazılan  qədim  slavyan 
runları» əsasında eramızdan əvvəl yaradıldığını iddia etsə də, nə onların qrafik 
semantikasını yoza, nə də mətnləri oxuya bilmişdir. N.Konstantinov işarələrin 
türk damğaları və Orxon-Yenisey runlarından qətiyyən fərqlənməməsi faktı 
üzərindən  də  dərin  sükutla  keçərək,  onların 
«Krit  adası  mənşəli  olması 
və  slavyanların  ulu  əcdadı  olan  skiflər  tərəfindən  qədim  Yunanıstan 
ərazisindən Rusiyaya gətirilməsi» ideyasını irəli sürmüşdür.
159
159
  Н.Константинов. «Скифо-сарматские знаки на памятниках Причерноморья», Крым, 1951, № 7.
  

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 105 -
Məsələyə  türk  xalqlarının  birliyi  kontekstindən  yanaşılanda  «Turan» 
anlayışı  təkcə  məhdud  coğrafi  ərazi  ifadə  etmir.  O,  daha  geniş  sahələri 
əhatə  edən  etnomədəni  məkan  kimi  qəbul  olunmalıdır.  İranşünasların  və 
avrosentrizm  nəzəriyyəsi  tərəfdarlarının  formalaşdırdıqları  mövqeyə  görə, 
türklər Qafqazın, Ön Asiyanın avtoxton sakinləri deyil, yalnız eramızın ilk 
əsirlərində  buraya  işğalçı  qismində  gəlmiş  və  yerli  mədəniyyətləri  məhv 
etmiş köçəri tayfalar olmuşlar. SSRİ dönəmində də türk xalqlarının tarixinin 
obyektiv  öyrənilməsinə  və  onların  milli  mədəniyyətlərinin  təbliğinə  qarşı 
yönəldilən  ciddi  maneələrin  dərin  siyasi  kökləri  vardır.  Təməli  hələ  Çar 
Rusiyası tarixçiləri tərəfindən qoyulan belə münasibət, təəssüf ki, bu gün də 
davam etməkdədir. Məsələn, Rusiya İmperiyası Elmlər Akademiyasının 1855-
ci ildə nəşr olunmuş illik hesabatında tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmuş belə 
bir təlimat açıq şəkildə yer almışdır: «Türklər dünya tarixində heç vaxt yüksək 
mövqe  tutmamalıdırlar».
160
  Bu  ənənə  sovet  hakimiyyəti  illərində,  xüsusilə 
SSRİ-nin süqutu ərəfəsində geniş vüsət almışdır. 
Digər  bir  misal.  Rusiyalı  akademik  B.Rıbakovun  rəhbərliyi  altında 
işıq  üzü  görmüş  «SSRİ  meşə  zolağında  tunc  dövrü»  əsərində  burada 
qədim  dövrlərdə  məskunlaşmış  etnik  qruplar  arasında  türk  tayfalarının 
nəinki  adları  çəkilmiş,  hətta  onların  bu  regionda  tarixən  mövcudluğuna 
da  toxunulmamışdır.  Kitabda  bu  «unutqanlığın»  səbəbi  belə  izah  olunur: 
«Məlumdur  ki,  Tunc  dövrü  ərzində  müasir  türkdilli  və  monqoldilli 
xalqların  əcdadları  Şərqi  Sibirin  aşağı  hissəsində,  Baykal  gölünün 
cənubunda  məskunlaşdıqları  üçün  nə  Sibirin,  nə  də  Şərqi Avropanın 
etnik tarixində fəal rol oynamışlar».
161
 Başqa bir əsərdə - T.Qamkerilidzenin 
və V.İvanovun SSRİ-nin ali - Lenin mükafatına layiq görülən «Hind-avropa 
dilləri  və  hind-avropalılar»  kitabında  da  regionun  qədim  tarixi  irandilli 
etnik  qrupların  xeyrinə  məqsədli  şəkildə  saxtalaşdırılmışdır.
162
  1980-ci 
ildə  Daşkənd  şəhərində  keçirilmiş  III  Ümumittifaq  Türkoloji  Konfransda 
tanınmış tatar türkoloqu Mirfatah Zəkiyev belə yanaşma tərzinə qəti etirazını 
bildirərək  demişdir: 
«Türk  xalqlarının  hunlara  qədər  olan  dövrlərə  – 
skif-saklara,  sarmatlara,  kuşanlara  və  digərlərinə  aid  olan  linqvistik 
materiallarının etimologiyasının əsas etibarilə iranşünaslar tərəfindən 
160
  «Ученые записки», СПб,1855.
161
  «Эпоха бронзы лесной полосы СССР», изд.Институт Архиологии АН СССР, 1987.
162
  «Индоевропейский язык и индоевропейцы», Тбилиси, 1984.