Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 106 -
öyrənilməsi  nəticəsində  həmin  xalqlar  məqsədli  şəkildə  «irandilli» 
elan  edilmişlər.  Nəticədə,  Şimali  Qafqazda,  Volqaboyu  və  Uralda, 
Şərqi  Sibirdə,  Mərkəzi  Asiyada,  Qazaxıstanda  aşkar  edilmiş  unikal 
arxeoloji mədəniyyətlər türk kontekstindən çıxarılaraq İran etnosuna 
aid  edilmişdir».  Dağıstan  alimləri  Qazi  Laypanov  və  İsmayıl  Miziyevin 
etnoqrafik  tədqiqatlarının  da  əsas  məqsədi  Turan  etnomədəni  məkanının 
öyrənilməsində birtərəfli yanaşmaları, türkdilli xalqların tarixinin məqsədli 
şəkildə  saxtalaşdırılmasını,  onların  maddi-mədəni  irsini  mənimsəmə 
səylərini  ifşa  etməkdir.  Araşdırmalar  zamanı  süni  maneələr  və  siyasi 
xarakterli təzyiqlərlə üzləşən «millətçi», «pantürkist» və «turançı» stereotip 
ittihamlarına məruz qalan tədqiqatçılar yazırlar: 
«Bir çox tarixçi türklərin 
sosial-iqtisadi  və  mədəni  inkişafını,  onların  dünya  sivilizasiyasına 
töhfələrini məqsədli şəkildə inkar etməkdədir. Hətta eramızdan əvvəl 
I minillikdə Qazaxıstan, Mərkəzi Asiya ərazilərində yaşamış sakların 
mənşə  etibarilə  türk  olmaları  barədə  mütəxəssislərin  qənaəti  hələ  də 
müəyyən  dairələrdə  qıcıq  oyatmaqdadır.  Belələri  türklərin  yaradıcı 
deyil,  dağıdıcı  xalq  olduğunu  bəyan  edir,  Sibir, Altay,  Mərkəzi Asiya 
və  Qazaxıstandakı  türk  tayfalarının  qədim  mədəniyyət  nümunələrini 
istisnasız  olaraq  irandilli  qəbilələrin  nailiyyətləri  kimi  tanıdırlar. 
Onların fikrincə, türklər bu torpaqlara yaxın dövrlərdə Şərqdən gəlmiş 
və  «yerli  İran  tayfalarını»  sıxışdırıb  türkləşdirmişlər. Axı,  o  da  yaxşı 
məlumdur ki, nə İranda yaşayan çoxsaylı azərbaycanlılar farsları, nə də 
Volqaboyu tatarları qonşu xalqları assimilyasiya etmişlər».
163
 
Digər saxtakarlıq səyləri türk xalqlarının etnogenezini bir xalq olaraq 
XI-XII  əsrlərdə  müxtəlif  tayfalar  əsasında  formalaşan  monqollarla 
bağlamaq,  Avropanın  tarix  və  mədəniyyətində,  etnik  mənzərəsində 
türk  tayfalarının  izlərini  gizlətməkdir.  Bu  tipli  səylərə,  eləcə  də  Çingiz 
xanın yürüşlərini şərti «monqol-tatar basqınları» adlandırmaq cəhdlərinə 
qarşı çıxış etmiş görkəmli qazax maarifçisi, türkoloq Sarsen Amanjolov 
(1903-1958) vurğulayırdı: 
«Bu gün hər kəsə yaxşı aydındır ki, tatarlar 
(qıpçaqlar)
  türk  xalqıdır,  onları  monqollarla  eyniləşdirmək  düzgün 
deyildir. Onlar arasında qan qohumluğu yoxdur. Yəni biri türk, digəri 
isə monqol dilində danışır və bir-birilərini başa düşmürlər. Bununla 
163
  К.Лайпанов, И. Мизиев. «О присхождении тюркских народов». Черкеск, 1993.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 107 -
belə,  hələ  də  onları  bir  xalq  kimi  təqdim  etməyə  çalışır,  «tatar» 
əvəzinə «monqol» və ya əksini yazır, bəzən isə «monqol-tatar» və ya 
«tatar-monqol»  kimi  eyniləşdirirlər.  Bu  «birləşdirmə»  halları  artıq 
ənənə xarakterini almışdır. Ondan imtina edilməli, hər xalq öz adı ilə 
çağırılmalıdır». Vaxtilə akademik A.Qrekov və professor A.Yakubovski 
də  təəssüflə  bildirmişlər  ki,  Cənub  Şərqi  Avropanın,  xüsusilə  Çindən 
Əndəlisə  (İspaniyada Andaluziya  vilayəti)  doğru  uzanan  Dəşti-Qıpçağın 
etnik  mənzərəsi  haqqında  qüsurlu  təsəvvürlər  mövcuddur.  Çoxları 
elə  düşünür  ki,  Batı  xanın  ordusunun  tərkibində  xeyli  monqol  Dəşti-
Qıpçağa  gəlmiş  və  bu  köçün  içərisində  həmin  xalqın  elementi  üstünlük 
təşkil etmişdir. Halbuki, monqolların əksəriyyəti həmin yürüşlər zamanı 
vətənlərini tərk etmədiyi üçün fəth olunmuş ərazilərin, o cümlədən Qıpçaq 
çölünün «monqollaşdırılmasından» danışmağa dəyməz. Çünki Avropanın 
cənub-şərqində qədim türk elementləri son dərəcədə güclü və müqavimətə 
davamlı idi». S.Amanjolov onu da vurğulayır ki, bu gün tarixşünaslıqda 
və  etnoqrafiyada  ümumiləşdirilmiş  «monqol»  adı  altında  təqdim  olunan 
tayfaların  –  cəlayir,  tatar,  tamqalıq,  tamat,  sünit,  merkit,  kurlut,  tules, 
bulqaşin,  kermuşin,  telenqut,  torqayt,  koqor,  sakait,  oyrat,  barqut, 
uryanxay, kurıkan və s. həmin xalqla heç bir etnik bağlılığı yoxdur, adları 
və etnik tərkibləri də sırf türk kökənlidir.
164
 
Bununla  belə,  türk  xalqlarının  eramızdan  əvvəl  Avropa  ərazilərində 
yaşaması  barədə  qədim  salnamələrdə  olan  dəlilləri  ilk  dəfə  görkəmli  rus 
paleontoloqu,  Kazan  Universitetinin  professoru  Eduard  Eyxvald  (1795-
1876) toplayaraq ümumiləşdirə bilmişdir. O yazırdı: «
Skiflərə müxtəlif türk 
tayfaları da aid edilir… «Skif» adı altında türk tayfalarının da nəzərdə 
tutulmasına dair çoxsaylı sübutlar vardır… Herodot əsərlərində turraqet 
və  turkları  xatırladır…  Dnestr  çayının  yuxarı  hissəsində  ovçuluqla 
məşğul olan turkların yaşadığını qeyd edir… Tiras və ya Töras (Dnestr) 
çayını türklər indiyədək «Tur» adlandırırlar».
165
 Müxtəlif tarixi mənbələrə 
- Mahmud Kaşğarinin «Divani lüğət-it Türk», Fəzlullah Rəşidəddinin (1247-
1318)  «Cami  ət-Təvarix»  («Səlnamələr  toplusu»),  Əli  Yazıçıoğlunun  (XV 
əsr)  «Təvarixi  al-i  Səlcuq»,  Əbülqazi  Bahadur  xan  Xivəlinin  (1605-1663) 
164
  С.Амонжолов. «Заметки о тюркском этноэенезе», http://dalaruh.kz/articles/view/253.
165
  «Путеществия профессора Эйхвольда к Каспийскому морю и Кавказскому краю», Библиотека 
для чтения, СПб., 1838. T. 26. № 2.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 108 -
«Şəcəreyi-Tərakimə» və Seyid Loğmanın «Hünərnamə» (XVII əsr) əsərləninə 
əsasən, oğuz boylarının damğa işarələri aşağıdakı kimi təsnif olunur.
Cədvəl 5.  Oğuz boyları və damğaları
Oğuz 
boyları
«Divani 
lüğət-it 
Türk»
«Cami ət-
Təvarix»
«Təvarixi 
al-i Səlcuq»
«Şəcəreyi-
Tərakimə»
«Hünərnamə»
Bozoxlar
Gün xan oğulları
Qayı
Bayat
Alkaevli
Qaraevli
Ay xan oğulları
Yazır
Dögər
Dodurğa
Yaparlı 
yoxdur
Ulduz xan oğulları
Əfşar
Kizik
yoxdur
Bəydili
Karkın
yoxdur
Üç oxlar
Göy xan oğulları
Bayandur
Bəçənə
Çavuldur
Çəbni

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 109 -
Dağ xan oğulları
Salur
Eymür
Alayuntlu
Ürəgir
Dəniz xan oğulları
İqdır
Bügdüz
Yıva
Kınık
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, ərəb əlifbasının təsiri nəticəsində 
«Cami  ət-Təvarix»  və  «Şəcəreyi-Tərakimə»  əsərlərində  əks  olunan  oğuz 
damğaları  daha  çox  dəyişikliklərə  məruz  qalmış,  ərəb  xətt  qrafikasına 
uyğunlaşdırılmışdır.  Bundan  başqa,  boyların  ümumi  damğalarından  savayı, 
onların  ayrı-ayrı  qollarının  və  nəsillərinin  də  fərqləndirmə  nişanları  vardı. 
Məsələn,  əfşarların  müxtəlif  dövrlərdə 
     
  damğa  işarələri 
olduğu halda (eyni damğalara Dərbənd qala divarlarının VI əsrə aid hörgü 
daşlarında da rast gəlinir), boyun ayrı-ayrı qolları - bəy əfşarlar 
, toplular 
, İbrahimpaşalar 
, Hacı Mustafalar 
, Haloğullar  , qıllılar 
,  qoçanalılar 
,  qarabudaqlılar 
,  ağdəllər 
,  qaradəllər 
  öz 
nişanlarına  malik  idilər.
166
  Diqqət  yetirdikdə  onların  bəzilərinin  vaxtilə  bir 
siqmentdən   
       ibarət  olduğunu,  zaman  keçdikcə  iki  eyni  və  ya 
fərqli mənşəli nəsillər arasında ittifaqın yaranmasını müşahidə edirik. Bundan 
başqa,  M.Kaşğarinin  təsnifatına  əsasən,  oğuzların  qayı 
  və  Fəzlullah 
Rəşidəddinin sıralamasında karkın   boylarının damğaları arasında yaxınlıq 
birincinin  formalaşmasında  ikincinin  müəyyən  rol  oynadığını  ehtimal 
etməyə əsas verir. Eyni gümanı qaraevli 
 və çuvaldur 
 tayfaları 
haqqında da söyləmək olar. Bir vaxtlar Azərbaycan, İran, Gürcüstan, Türkiyə 
ərazilərində yayılan, Diyabəkir bəyliyini quran, iki il Qüds şəhərinə əmirlik 
166
   Tuncer Gülensoy. «Orhundan Anadoluya Türk damğaları». İstanbul, 1989. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 110 -
edən artuklular (artukoğulları) tayfası oğuzun dögər boyunun 
 
 
 
və 
 tərkibində olmuşdur. Lakin artuqlular Anadoluda yerləşdikdən sonra 
hakim qayı boyu ilə aralarında yaranmış yaxınlaşma yeni birliyə çevrilmişdir. 
Nəticədə, artuqlular qayı boyuna qoşulmuş və onun damğa işarəsini   qəbul 
etmişlər.
Türk  tayfaları  arasında  tarixi  enomədəni  və  etnosiyasi  proseslər  – 
nəsil,  tayfa  ittifaqlarının  yaranması  və  ya  belə  birliklərin  ayrı-ayrı  qollara 
parçalanması,  bir  tayfanın  digərinin  dominatlığını  qəbul  etməsi  damğa 
işarələrinə də təsirsiz ötüşməmişdir. Belə ki, bəzi hallarda müəyyən rəmzlərin 
konkret  olaraq  hansı  tayfaya  məxsus  olduğunu  təyin  etmək  problemli 
məsələyə çevrilir. Məsələn, Mahmud Kaşğarinin təsnifatında oğuzların əfşar 
boyunun rəmzi kimi göstərilən damğa işarəsini   görkəmli noqay etnoqrafı və 
maarifçisi Əbdülhəmid Canıbəyov (1879-1955) «bodrak» adı ilə noqayların 
kanqlı tayfasına aid edir.
167
 Xatırladaq ki, «bodrak» etnonimi türkmənlərdə, 
qazax və başqırdlarda, noqay və ağnoqaylarda mövcud olmuş böyük tayfa-
nəsil birliklərindən birinin adı idi. Dəqiq yozumu olmasa da, bəzi mənbələrdə 
«budrak» kəlməsi «azad», sərbəst», «müstəqil» kimi izah edilir.
168
 
Belə damğa mübadilələrinin hansı etnosiyasi hadisələrin nəticəsi olduğunu 
göstərmək üçün yenidən oğuzların əfşar və qıpçaqlara aid olunan kanqlı boyları 
arasında  tarixi  münasibətlərə  müraciət  edək.  Məlum  olduğu  kimi,  müxtəlif 
mənbələrdə kanqlı «kanqha», «kanqdiz», Çin salnamələrində isə «kanqyuy» 
kimi qeyd olunan kanqarlar (kəngərlər) eramızdan əvvəl II əsrdən eramızın IV 
əsrinə kimi Mərkəzi Asiyada qüdrətli türk dövləti yaratmışlar. Onun paytaxtı 
olan  Kanqşa  şəhəri  (indiki  Xarəzm)  «Avesta»  kitabında  Turanın  paytaxtı 
kimi  göstərilmiş,  hökmdarları  isə  oğuzlarda  olduğu  kimi  «yağbu»  titulunu 
daşımışdılar. Bu dövlətin süqutundan təqribən 600 il sonra oğuz və qıpçaqlar 
Xarəzm şəhərindən Volqa çayınadək uzanan nəhəng ərazidə yenidən birləşərək 
XI-XII əsrlərədək mövcud olmuş Kanqlı tayfa ittifaqını qurmuşlar. Təbii ki, 
həmin  tarixi  birliklərə  daxil  olan  əfşar  və  kanqlı  tayfalarının  eyni  damğa 
işarəsinə malik olması aralarındakı etnomədəni və siyasi bağlılıqla izah edilə 
bilər. Osman Akçokraklının təqdim etdiyi Krım damğaları təsnifatında əksini 
tapan buyten, burlak, dair, caytamqalı (yaydamğalı) tayfalarının rəmzləri ilə 
167
  А.-Х. Ш. Джанибеков. «Очерки по Истории Ногайцев», 1935 г., Архив Даг НИИИЯЛ им Г. 
Цадасы, Ф 28, Оп. 1, Д. 2. 
168
  В.А.Бушаков. «Лексичний склад історичної топонімії  Криму», Київ, 2003.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 111 -
oğuzun  avşar  tayfasının  tanınma-fərqləndirmə  nişanı  (Əbdülqazi  Bahadur 
xana  görə)  eyni  semantikaya  malik  işarələrdən 
  və 
  ibarətdir. 
«Ocaq» anlamı verən damğa 
 həm Krımın qıpçaq tayfalarında, həm də 
oğuzun  alayuntlu  tayfasında  (yenə  Əbülqazi  Bahadur  xanın  təsnifatında) 
vardır.
169
 Bu yaxınlıq Azərbaycan xalça ornamentlərində də geniş yayılmışdır. 
Bundan başqa, oğuzların bayat -   («Şəcərəye-Tərakimə»), kizik-   («Cami 
ət-Təvarix»),  əfşar  - 
  (yenə  orada),  çəbni  -    («Təvarixi  al-i  Səlcuq») 
boylarına məxsus damğalar paralel olaraq, noqayların manqıt, otar, uymaut, 
saray tayfalarının da rəmzləridir. Eyni ortaqlığa Şimali və Cənubi Qafqazın, 
Anadolunun, Mərkəzi Asiyanın, Volqaboyu türk tayfalarının işarələrində də 
təsadüf edilir. Bundan başqa, xalçalarımızda qazaxların sarıuysun tayfasının 
damğasına  oxşar  naxışlara  da 
 
  rast  gəlinir.
170
  Bütövlükdə,  belə 
bənzərliyin  əsas  səbəbi  türk  tayfalarının  ortaq  inancları,  həyat  tərzləri  və 
mifoloji təsəvvürləridir. 
Oğuz  tayfalarının  damğa  işarələrinin  milli  xalçaçılıq  sənətində  inikası 
ilə bağlı bir önəmli məsələni də diqqətə çatdırmaq istərdik. Qeyd olunduğu 
kimi, ötən əsrlərdə konkret ailəyə, nəslə və ya tayfaya mənsub olan xalça bu 
toplumun  tarixi,  mənşəyi,  məskunlaşdığı  ərazi,  statusu,  hətta  müttəfiqləri, 
qohumlaşdığı  analoji  icmalar  haqqında  qısa  ideoqrafik  «anket  məlumatı» 
verən mənbə olsa da, indi bu işarələri «sətiraltı oxumaq» ənənəsi tamamilə 
unudulmuş, xalça naxışlarının ad və təyinatları əsasən təhrif edilmiş, nəticədə 
estetik  bəzək  ünsürünə,  ən  yaxşı  halda  isə  ziddiyyətli  fərziyyələr  yaradan 
mürəkkəb  kriptoqramlara  çevrilmişdir.  Etiraf  edək  ki,  qədim  xalçaçılıq 
ənənələrinə  malik  Azərbaycanda  belə  «deşifrə»  ənənələrinin  yaddaşlardan 
silinməsi  milli-mədəni  irsin  inkişaf  etdirilməsi,  eləcə  də  mənimsəmələrdən 
mühafizəsi  baxımından  da  bağışlanılmazdır.  Bu  amil  etnomədəni  irsimizi 
dünyaya tanıtmaq, təbliğ etmək üçün onları öyrənmək, ortaya təkzibolunmaz 
sübutlar  qoymaq  üçün  əvəzsizdir.  Sübutlar  isə  onların  etnomədəniyyətə, 
milli  mifoloji  təsəvvürlərə,  yaşam  tərzinə  üzvi  şəkildə  bağlı  olan  damğa 
və  rəmzlərin  semantikasında,  etimologiyasında,  işlənmə  və  ya  hazırlanma 
texnologiyasındadır.  Məsələn,  Azərbaycan  xalqının  maddi-mədəni  irsini 
uğurla təbliğ edən nəşrlərin birində aşağıdakı Quba-Şirvan xalçası haqqında 
169
  О.Акчокраклы. «Старокрымские и отузские надписи 13 - 15 вв.» / / Известия Таврического 
общества истории, археологии и этнографии, 1927.
170
 А.Е. Рогожинский. «Роль номадов в формировании культурного наследия Казахстана». Алматы, 2010. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 112 -
yazılarkən kompozisiyanın mərkəzindəki Qaba Ağacın (Dirilik Ağacı, Həyat 
Ağacı)  –  qədim  türk  xalqlarının  ortaq  inancına  görə,  yaranışın  mənbəyi 
hesab olunan müqəddəs bitkinin mifoloji mahiyyəti açılsa da, digər rəmz və 
işarələrin yozumunda müəyyən təhriflərə yol verilmişdir. 
Quba-Şirvan xalçasında Qaba Ağac və rəmzlər
Məqalədə Qaba Ağacın aşağı hissəsindəki rəmzlər   və 
 
«ikiqanadlı 
əfsanəvi məxluqun - qoruyucu tanrıların təsviri» kimi təqdim olunmuşdur. 
Üstəlik,  həmin  ideyanın  İran  mifologiyası  ilə  bağlanmasına  cəhd  edilərək 
«Avestada rast gəlinən və Sasani dövrünün dekorativ sənətində geniş əks 
olunan qanadlı it - Saenomereq, Senmurv, Simurq obrazı» kimi təqdim 
olunur.
  Halbuki,  Qaba Ağac  təsvirinin  və  xalçadakı  digər  «ornamentlərin» 
nə Sasani dövrünün mifik təsəvvürləri, nə də «qanadlı it obrazı» ilə əlaqəsi 
vardır.  Bu  rəmzlərin  həqiqi  semantikası  tamamilə  fərqli  olan  və  əski  türk 
inanclarına  söykənən  yozum  üzərində  qurulmuşdur.  Birincisi,  Əbülqazi 
Bahadur  xan  Xivəlinin  «Şəcəreyi-Tərakimə»  əsərindəki  damğa,  təsnifata 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 113 -
əsasən, içərisindən Qaba Ağac ucalan «naxış»   nüfuzlu oğuz boylarından 
biri olan alayuntlu tayfasına məxsusdur. İlkin semantikası «baltavar» (ikiağızlı 
balta, vassal titulu), «ikibaşlı qartal» olsa da, sonralar xarici bənzərliliyinə 
görə qıpçaq tayfaları (noqaylar, Krım tatarları) arasında «qazan» kimi izah 
olunub.  Bu  damğa  işarəsi  öz  növbəsində  müasir  dövrümüzə  gəlib  çatan 
qədim xalça süjetinin həm etnik, həm də tayfa mənsubiyyətinin göstəricisidir. 
Digər tərəfdən, bu damğa qıpçaqlarda, məsələn, noqaylarda «qazan» adlansa 
da, onun semantikası islamaqədərki dini təsəvvürlərdən - Göytürk mifoloji 
baxışlarından irəli gələn ikibaşlı qartal (Tenqri xanın hər iki dünyaya yayılan 
hökmü) mifologeminin, Həyat-Ölüm, İşıqlı Dünya-Qaranlıq Dünya arxetipinin 
və qədim xaqanlıq prinsipinin – onun dünyəvi və dini hakimiyyəti öz əlində 
cəmləşdirməsinin  xalça  ilmələri  ilə  ifadə  olunmuş  vizual  təzahürüdür. 
Yəni  yozuma  görə,  xalça  üzərində  məhz  alayuntlu  tayfasının  nəsil-şəcərə 
ağacı  təsvir  olunmuşdur.  İkincisi, 
  işarəsinin  də  abstrakt  «ikiqanadlı 
əfsanəvi  məxluqla»  heç  bir  əlaqəsi  yoxdur.  Üç  seqmentdən  ibarət  olan  bu 
damğanın  variantlarına  hun,  xəzər  tayfa-nəsil  nişanlarında,  Qazaxıstandakı 
Sidak  qayaüstü  təsvirlərində  də  (V-VIII  əsrlər)  rast  gəlinir.  Seqmentlərdən 
biri   Tenqri xanın rəmzlərindən olan və müxtəlif türk xalqlarında «gün», 
«çənbər», «Nurullah», «baybike», «döngələk», «domalaq», «halqa», «altun 
top» və «altun alma» adlandırılan Günəş damğasıdır. İkinci rəmz də tanrıçılıq 
dinində baş ilahi ilə bağlı olan və «qoçkar», «qoşqar», «koskar», «kaçkar», 
«koçmüyüz» (qoç buynuzu) adları altında tanınan 
 işarədir. 
Rəmzin  bütövlükdə  semantikası  Tenqri  xanın  hər  iki  dünyaya  yayılan 
hökmünü  ifadə  edir.  Bu  işarənin  Mərkəzi  Asiyada  «aça»  (xaç),  «koçkar» 
və  «tört  kulaq»  (dörd  qulaq)  adlanan  təkmil  tipləri,  Azərbaycan  xalça 
ornamentində çoxsaylı variantları   
 vardır. Bundan başqa, xalça üzərində 
türk tayfalarına məxsus     - «daraq»,   - «qoşa damğa» işarələri və Tenqri 
açasının  (xaçının)  stilizə  edilmiş  variantı  da    əks  olunmuşdur.  «Qanadlı 
it»  təsvirinə  gəldikdə  isə  burada  da  müəyyən  yanlışlıq  vardır.  Məlumdur 
ki,  oğuz  tayalarında  totem  canlılardan  biri  qurd  (canavar),  qıpçaqlarda  isə 
köpək olmuşdur. Hətta qırğızlar Qırmızı köpəyi özlərinin ulu əcdadı hesab 
etmişlər. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposundan da məlumdur ki, oğuz tayfaları 
itə mifoloji rəmz kimi rəğbətlə yanaşmamış, başqa inanca tapınan qıpçaqların 
tayfa  başçılarına  (Qıpçaq  Məlik)  həqarətlə  «Mərə  köpək»  deyə  müraciət 
etmişlər. Bu baxımdan, oğuzlara məxsus xalça kompozisiyasında müqəddəs 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 114 -
Qaba  Ağacın  yanında  itin  təsviri  süjetə  sonralar  əlavə  olunmuş  element 
kimi dəyərləndirilməlidir. Ya da xalça üzərindəki həmin canlı həqiqətən də 
oğuzların totem varlığının - qurdun stilizə olunmuş (təhrif edilmiş) təsviridir. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 115 -
II HİSSƏ
Bəzi populyar türk damğa və 
rəmzlərinin semantikası
«Dünyanı ideya və fikirlər deyil, rəmz və işarələr idarə edir».
Konfutsi
Ortaq mifoloji təsəvvürlərdən, həyat tərzindən, dövlətçilik ənənələrindən, 
hərb  sənətindən  qaynaqlanan  damğa  işarələri  qədim  dövrlərdə  qəbilənin, 
tayfanın, tayfa birləşmələrinin statusunun, onun müstəqillik və ya digərlərindən 
asılılıq  rəmzinə  etnik  və  dini  identikasiyasının  göstəricisi,  fərqləndirmə  və 
mülkiyyət  nişanı,  ən  nəhayət,  bu  barədə  qrafik  informasiyanın  mübadiləsi 
vasitəsi  olmuşdur.  Müasir  türk  xalqlarının  heraldika  rəmzlərində,  tətbiqi 
sənət ornamentlərində bu gün də geniş istifadə edilən damğa işarələri zaman 
keçdikcə  ilkin  semantikasını,  daşıdığı  informasiya  yükünü  itirmiş,  «milli 
naxışlar» kimi tanınmağa başlamışdır. Aşağıda bəzi qədim damğa təsvirlərinin 
semantik yozumunu təqdim edirik:
 
XAN  DAMĞASI,  ELTƏBƏR,  BALTAVAR.  Ümumtürk 
simvolizm ənənələrinin, milli ornamentlərin genezisinin öyrənilməsi, onların 
mənimsənilməsi səylərinin qarşısının alınması, etnik mənşəyi hələ də qızğın 
mübahisələr doğuran bir sıra qədim tayfaların mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi, 
ortaq  dövlətçilik  atributlarının,  titulların  (eltəbər/iltəbər,  baltavar,  elbəyi  və 
s.), hərb sənətinin tədqiqi kontekstindən əhəmiyyətli damğa işarələrindəndir. 
Bu damğa, eyni zamanda, müasir türk xalqlarının etnogenezini qədim tayfa və 
tayfa birləşmələri ilə (məsələn, saka-skiflərlə) bağlayan mühüm siyasi-mədəni 
irs  nümunələrindən  biri  sayılmaqdadır.  Xan  damğasının  tədqiqi  qədim  və 
orta əsrlər türk xalqlarının dövlətçiliyi, onun ənənələri barədə xeyli qaranlıq 
məqamlara  aydınlıq  gətirmək  imkanına  malikdir.  Onun  müxtəlif  qrafik 
variantları olduğu qədər fərqli semantik yozumları da vardır. Bu müxtəliflik ayrı-
ayrı tayfa və tayfa birləşmələrinin yaşam tərzi və mifik təsəvvürlərinin spesifik 
xüsusiyyətləri, statusu, iyerarxiya pillələri, hərb sənəti kimi etnomədəni və 
etnosiyasi amillərlə əlaqəlidir. Həmin səbəbləri bir-birinə bağlayan xüsusiyyət 
isə onun semantik izahında dayanan yay-ox, balta, aybalta, sənək/ayır (ikidişli 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 116 -
və  üçdişli  döyüş  yabaları),  süngü  (nizə),  Togrul  qartal/ikibaşlı  qartal,  qoç/
təkə  buynuzu  və  s.  anlayışlarının  hər  birinin  qədim  dövlətçilik  rəmzləri 
olmasıdır.  Bu  işarə  Qızıl  Orda  dövlətində  «Böyük  İskəndərin  nişanı»  da 
adlandırılır və bir sıra türk xalqlarının bayraqlarında altıguşəli ulduzla yanaşı 
təsvir  olunurdu. 
«Qədim  bulqarlar  bu  rəmzi  Hindistan  və  Fələstindən 
tutmuş Almaniya  və  İtaliyayadək  nəhəng  bir  ərazidə  yaymışlar».
1
  Yeri 
gəlmişkən, xan damğasının   üç aləmə, dörd stixiyaya (torpaq, hava, su, 
od) və ya dörd cəhətə (şimal, cənub, şərq, qərb) istiqamətlənmiş bərabərtərəfli 
Tenri xan rəmzi - aça (haça, xaç)    ilə birliyinin qrafik təzahürü 
 bu 
gün dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün türkdilli xalqların tətbiqi 
sənətində geniş yayılan etnik ornamentlərdəndir. Yalnız orta əsrlərdə xristian 
dininin rəmzlərindən birinə çevrilən həmin işarəyə Şərqi Avropanın pravoslav 
məbədlərində, məsələn, Bolqarıstandakı Müqəddəs Məryəm kilsəsinin (XIV 
əsr) daşları üzərində də rast gəlinir.
2
 Azərbaycan, Anadolu, Mərkəzi Asiya, 
Krım,  Tatarıstan  xalçaçılıq  sənətində  «daraq»  kimi  tanınan  işarənin  həm 
də  «xan  damğası»,  «baltavar»,  «eltəbər»,  «daraq  damğa»,  «quşlu  damğa» 
(ikibaşlı qartal) adları altında tanınması onun digər damğa işarələri arasında 
üstün  statusa  malik  olmasının  göstəricisidir.  Burada  bir  vacib  məqamı 
vurğulamaq  istərdik.  Ortaq  olaraq  «xan  damğası»  adlandırılan  və  çoxsaylı 
variantları olan bu işarə   qədim türk tayfalarında fərqli semantikaya malik 
idi. Məsələn, hun və xəzərlərdə, qıpçaqlarda vassallığı təcəssüm etdirirdisə, 
orta əsrlərdə oğuzlarda ali hakimiyyəti, dini və dünyəvi hakimiyyətin bir əldə 
cəmləşdirilməsini (bax: «Quşlu damğa») bildirirdi.             
Azərbaycanın Quba, Şirvan və Qarabağ xalçalarında «xan damğası», 
«daraq» və ya «baltavar» ornamenti 
3
1