Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 135 -
«it-quş yeməz» ideomatik ifadəsini məhz Xəzər sahillərində yaşamış qədim 
tayfaların bu dini ayini ilə izah edir.
40
 Yeri gəlmişkən, «Avesta»da da Saena 
(Simurq, kərkəs, ağbaba), Arazifya (qartal) və Varegena (berkut) adlı yırtıcı 
quşlardan bəhs olunur. 
Almatadakı  R.Süleymenov  adına  Şərqşünaslıq  İnstitutunun  əməkdaşı 
Napil  Bazılxan  qədim  türk  tayfalarında  alıcı  quş  onqonlarının  rəmzi 
təsvirlərinin ortaq damğa süjetləri arasında üstün mövqeyini vurğulayaraq, 
bunu mifoloji baxışların, əski inanc və adət-ənənələrin qrafik inikası kimi 
dəyərləndirir. Qeyd edir ki, mənbəyini tanrıçılıq inancının «Tenqri-İnsan-
Torpaq» modelindən götürən bu təsəvvürlərə əsasən, alıcı quşlar Göyün ali 
qatını  –  Tenqri  xan  məskənini  təcəssüm  etdirməklə,  onunla  Orta  Dünya, 
insanlar arasında vasitəçilik missiyasını da yerinə yetirirdilər.
41
 Maraqlıdır 
ki, qədim şumerlərdə oluğu kimi Sibir xalqlarında da bu nəcib quş həm də 
ildırımın, göy gurultusunun hakimi hesab olunur. Şumer-akkad təsəvvürlərinə 
görə,  qartal  Baş  ilahinin,  Günəşin,  müharibə  ilahisi  Ninurtanın  (Nigirsu) 
rəmzi, Assuriyada isə ildırım və məhsuldarlıq tanrısı sayılan Aşşurun yaxın 
köməkçisi olmuşdur. Altay xalqlarında qartal gələcəkdə qam-şaman olacaq 
körpənin  ruhunu  müqəddəs  Dirilik Ağacındakı  yuvasına  gətirərək  burada 
onlara təlimlər keçirdi. Saxa-yakutlarda bu quş şamanların ulu əcdadı hesab 
olunurdu.  Qədim  qam-şamanların  qaftanlarının  enli  qolları,  ətəklərindəki 
uzun  saçaqlar  qartalın  qanadlarını  və  lələklərini  təcəssüm  etdirirdi.  Bir 
qayda olaraq, şaman dəfi qartal lələkləri ilə bəzədilirdi.
42
 
Qartal  arxetipinin  heraldik  nişanlarda  təzahürlərindən  olan  ikibaşlı  qartal 
rəmzi  də 
  qədim  tarixə  malikdir.  Ehtimallara  görə,  sakral  xarakterli  bu 
təsvirin  3-4  min  il  yaşı  vardır.  Onun  yayıldığı  ərazilər  yaxşı  məlum  olsa  da, 
etnik  mənşəyi  barədə  yalnız  mülahizələr  mövcuddur.  Tədqiqatların  nəticələri 
göstərir ki, ikibaşlı qartal Şumer, Akkad, Assuriya mədəniyyətlərində hakimiyyət 
rəmzlərindən biri olmuşdur. Heraldika üzrə mütəxəssislər ikibaşlı qartal təsvirinin 
hələ  eramızdan  əvvəl  VII-VI  əsrlərdə  qədim  Midiya  dövləti  ərazisində  geniş 
yayıldığını,  hökmdarların  bayraqlarını  bəzədiyini  bildirirlər.  Antik  yunan 
40 
 О.Гундогдыев. «С крыльями сокола, с сердцем льва...» // газета «Нейтральный 
Туркменистан».21.02.02  
41 
 Н.Базылхан. «От двуглавого орла до аристократiческого аксункара. Этносимволы древних тюр-
ков», http://kyrgyztoday.kg
42 
 «Синкретизм образов солярных богов и божеств в образах: орёл, конь и олень у якутов»,  http://
bibliofond.ru

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 136 -
tarixçisi Ksenofont (e.ə. IV əsr) bu rəmzdən sonralar sasani hökmdarlarının da 
istifadə  etdiklərini  bildirir.
43
  Türkmənistan  alimlərinin  ümumi  qənaətinə  görə 
isə oğuz xalqlarının ulu əcdadı sayılan Oğuz xaqanın dövlət atributlarından biri 
də ikibaşlı qartal təsviri olmuşdur. Bununla belə, gərgin etnoqrafik və arxeoloji 
araşdırmalara baxmayaraq, onun ilkin təsviri hələ də əldə edilməmişdir. Lakin 
həmin tədqiqatların uğursuzluğuna məhz damğa işarələri kontekstindən yanaşsaq, 
yarımifik-yarıtarixi şəxsiyyət olan Oğuz xaqanın rəmzinin görüntüsünə dair fərqli 
mövqe irəli sürə bilərik. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, təkcə   damğa nişanı 
deyil,  bərabərtərəfli,  səkkizqollu  aça/xaç  işarəsi    də  paralel  olaraq,  Tanrını, 
Günəşi, qartalı və o cümlədən ikibaşlı qartalı (qollardan biri qartalın bədənini, 
digəri quyruğunu, qalanları isə iki başı, iki caynağı və iki qanadı) simvolizə edirdi. 
Belə olan təqdirdə, Oğuz xaqanın dövlət rəmzi kimi həmin damğa işarəsini və ya 
onun əsasında yaradılan səkkizguşəli Günəş (ulduz) variantını   növbəti fərziyə 
qismində təqdim etmək olar. Yeri gəlmişkən, 1996-cı ildə sabiq Türkmənistan 
prezidenti Saparmurad Niyazov prezident bayrağına rəmz seçimində Oğuz xandan 
daha irəliyə getmiş, ştandart üzərində iki deyil, beşbaşlı qartal (türkmən xalqını 
təşkil edən beş tayfanın təcəssümü) təsvirini təsdiqləmişdir. Yaşıl fon üzərindəki 
qartalın caynaqlarında tutduğu ikibaşlı ilan isə daxili və xarici düşmənlər üzərində 
tam və qəti qələbəni simvolizə edir.
44
Tatar alimi Farqat Nuritdinov XIII əsrdə yaşamış Qazi Baracın «Qazi Barac 
tarixi»,  Məhəmməd  Əminin  (XIV  əsr)  «Bulqar  şeyxlərinin  imanlı  yolu  və 
şərafətli əməlləri» əsərlərinə istinadən qədim bulqarların ilk damğa təsvirlərini 
müəyyənləşdirə bilmişdir. Onun araşdırmalarına əsasən, Tenqri xana tapınan 
bulqar tayfalarının ilkin fərqlənmə nişanı ikibaşlı qartalı xatırladan altı qolu 
aça    olmuşdur.  Bulqarların  digər  damğalarında  da  belə  xaç  elementləri 
özünü  aydın  göstərməkdədir.
45
  Yeri  gəlmişkən,  səlib  yürüşlərindən  sonra 
xristian dünyasında populyarlaşan «ikiqat xaç» və ya «səkkizqollu xaç» - iki 
bərabərtərəfli xaçdan   ibarət rəmz   öncə Misir məmlüklərinin damğası 
olmuş  və  sonralar  həmin  nişan  əsasında  yaranan  səkkizguşəli  ulduzla  -   
əvəzlənmişdir. 
Həmin prinsip qədim türklərin «sənək», «baltavar», «daraq» kimi damğa 
işarələrində 
 
 
  və  s.  əksini  tapmışdır. Aran  dövlətinin  (Qafqaz 
Albaniyasında)  hökmdarı  Asvagenin  (IV  əsrin  sonu,  V  əsrin  əvvəlləri) 
43 
 А.Самсонов. «11 апреля 1857 г. Александр II утвердил государственный герб России – двуглаво-
го орла», http://topwar.ru/
44 
 Эмблема президента Туркменистана, http://www.heraldicum.ru/turkmen/presid.htm 
45 
Ф.Г.-Х.Нурутдинов. «Важнейшие символы и гербы родов, городов  губерний булгар». bulgarlar.ru 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 137 -
möhüründəki  damğa  təsvirinə 
  ikibaşlı  qartalın  stilizə  olunmuş  variantı 
kimi  də  yanaşmaq  olar.  Xəzər  xaqanlığının  Kuban  çayının  sahilindəki 
forpostu olan Xumarin şəhərinin (IX-X əsrlər) qalıqlarında aparılan arxeoloji 
qazıntılar nəticəsində tikili divarları üzərində analoji damğa işarələri   də 
aşkar olunmuşdur.
46
 Azərbaycan hökmdarları arasında ilk dəfə olaraq dövlət 
quruculuğunda qədim oğuz ənənələrini - xaqanlıq prinsipi əsasında dünyəvi 
və  dini  hakimiyyəti  bir  əldə  cəmləşdirən  Səfəvi  Şah  İsmayıl  Xətayinin  də 
«quşlu»  adlandırılan  tuğ  başlığı 
  həmin  semantikanın  qızılbaş  dövlət 
rəmzlərində ifadəsidir.
1.Şumer ikibaşlı qartalı. 2.Hett dövlətinin rəmzi. Midiya (3) və Atabəylər (4) dövlətlərinin 
bayraqlarında ikibaşlı qartal təsviri. 5.Səlcuq dövlətinin rəmzi (XIII əsr. Konya, İncə Minarə 
Muzeyi). 6.Özbək xanın (Krım, 1312-1339) misdən basılmış sikkəsi. 8. Zveniqorod kilsə zəngi 
(XVII əsr) üzərində həkk olunmuş ikibaşlı qartalın təsviri
Bizans  imperiyası  xristian  dinini  qəbul  etdikdən  sonra  bu  rəmz  İsa 
Məsih  ilə  əlaqələndirilmişdir.  Lakin  onun  semantikasında  da  əski  türk 
miflərinin işartıları aydın hiss olunmaqdadır. Belə ki, qartal başlarından biri 
məsihin ilahi (ruhani), digəri isə insani mahiyyətinin təcəssümü kimi qəbul 
edilmişdir. Səlcuq imperiyasında bu təsvir həm də Allahın rəmzi idi. Təsadüfi 
deyildir ki, həmin dövrə aid ikibaşlı qartal təsvirlərinin bir çoxunda mifik 
46 
 А.Леонов, «Из глубины веков под знаком трезубца», http://megamatrix.ru/simbol/trid/trident.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 138 -
quşun sinəsində ərəb əlifbası ilə Allahın gözəl adlarından biri – «əl-Əzim» 
(«Əzəmətli»)  sözü  yazılmışdır.
47
  Məsələn,  XIX  əsrin  ortalarında  yaşamış 
rus tarixçisi Aleksandr Lakier ilk dəfə olaraq «Rus heraldikası» kitabında 
(1855-ci  il)  ikibaşlı  qartal  rəmzinə  belə  yozum  vermişdir: 
«Hökmdarın 
(qartalın)
 nəzərləri Şərqə və Qərbə doğru dikilmişdir. Əmrləri isə vahid 
bədən verir».
48
 Müstəmləkəçilik ideologiyasına sədaqətdən irəli gələn bu 
fikir sonralar geniş yayılmış və müasir Rusiyanın özündə ikibaşlı qartalın nə 
vaxt və kim tərəfindən gətirilməsi, ölkənin hakimiyyət rəmzinə çevrilməsi 
haqqında hələ də dəqiq qənaət yoxdur. Bəzi mənbələr təsvirin ilk dəfə çar 
İvan  Qroznı  dönəmində  –  1447-ci  ildə  Moskva  knyazlığının  möhüründə 
əks olunduğunu,
49
 digərləri Aleksey Mixayloviçin 1667-ci il tarixli fərmanı 
ilə  rəsmi  rəmz  kimi  qəbul  edildiyini
50
  bir  başqaları  isə  II  Aleksandrın 
hakimiyyətdə  olduğu  dövrdə  -  1855-1857-ci  illərdə  imperiyanın  dövlət 
atributuna çevrildiyini bildirirlər.
51
 Bundan başqa, ikibaşlı qartal təsvirinin 
Bizans  dövlətinin  Paleoloqlar 
52
  sülaləsinin  gerbi  olaraq  Moskva  knyazı 
III İvanın arvadı – XI Konstantin Paleoloqun qardaşı qızı şahzadə Sofiya 
tərəfindən Rusiyaya gətirildiyi və 1497-ci ildə çar möhürü üzərində həkk 
edilməsi
53
  barədə  də  fərqli  fikirlər  vardır.  Lakin  rusiyalı  tədqiqatçıların 
iddialarına baxmayaraq, ikibaşlı qartal təsvirinin guya hələ XIII əsrdə Rus 
knyazlıqlarında yayılması barədə tutarlı fakt yoxdur. Onun şahzadə Sofya 
Poleoloq vasitəsilə Bizansdan «mədəni ixrac» olunması barədə mülahizələr 
isə  hələ  də  təsdiqini  tapmır.  Əksinə,  bu  rəmz  Rusiya  knyazlıqları  ilə  sıx 
təmasda olan və bir çox hallarda onları himayə edən Qızıl Orda vasitəsilə 
yayılmışdır
. 
47 
 Н. Ранчугова. «Децствительно ли двухглавый орел – средневековый монархический символ?»  
http://omskmark.moy.su/publ/essayclub/symbols_russia/2012
48 А.Б. Лакиер. «Русская геральдика», http://www.heraldrybooks.ru/book.php?id=1 
49 
 Yenə orada
50 
Д. Хайретдинов, «Государственные символы и регалии Руси-России мусульманского 
происхождения», http://www.idmedina.ru/ 
51 
 А.Самсонов. «11 апреля 1857 г. Александр II утвердил государственный герб России – 
двуглавого орла», Военная обозрения,  http://topwar.ru/
52 
 Bizans imperiyasının 1261-ci ildən hakimiyyətdə olan son sülaləsi. 1453-cü ildə İstanbulun Sultan 
Mehmet tərəfindən fəthindən sonra onun hakimiyyətinə son qoyulmuşdur.  
53 
 «Двуглавый орел Софьи Палеолог».  Календарь «Святая Русь», http://www.rusidea.
org/?a=25042001
  

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 139 -
1. Astara rayonunun Şiyəkəran kəndində (talış dilindən tərcüməsi «Şiələr yaşayan» 
deməkdir. Bölgə  əhalisinin böyük hissəsi sünni məzhəbinə tapındığı üçün bu kənd  belə 
adlandırılmışdır) aşkar olunmuş qızılbaş döyüş hissələrinə məxsus metal tuğ (bayraq) başlığı. 
Başlığın mərkəz hissəsində ərəb əlifbası ilə «Allah» və «Məhəmməd»  sözləri yazılmışdır. 
Həmin başlıq eyni zamanda «xan damğası», «baltavar»    işarələrini və «quşlu damğa» 
rəmzini, ikibaşlı qartal rəmzini    özündə birləşdirir.  2. XX əsrə aid Şirvan kilimində «xan 
damğası» ornamenti. 3. 1524-cü ilə aid Təbriz miniatüründə səfəvilərin döyüş bayrağındakı 
«quşlu damğa» başlığı (Sankt-Peterburq Şərq Xalqları İnstitutu). 
54
Nizami Gəncəvinin «Xəmsə» əsərinə illüstrasiyadan fraqment. Qırmızı bayraq başlığında 
ikibaşlı qartal rəmzi  (Təbriz, XVI əsrin 70-ci illəri)
55
Tatar etnoloqu Dəmir Xayreddinovun fikrincə, hətta Qızıl Orda dövlətinin 
zəifləməsindən və süqutundan sonra da onun pulları Rusiyada dövriyyədə 
olmuşdur.  Hətta 
«Tver  knyazlığı  öz  pullarını  tədavülə  buraxarkən 
əhalini  onların  legitimliyinə  inandırmaq  üçün  üzərinə  Qızıl  Ordanın 
54 
 K.Kərimov. «Azərbaycan miniatürləri». Bakı, 1980.
55 
Yenə orada

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 140 -
rəmzlərindən  birini  –  ikibaşlı  qartal  təsvirini  həkk  etmişdir.  İvan 
Qroznı da öz pullarını kəsərkən bu üsuldan istifadə etmişdir».
56
 İkibaşlı 
qartal rəmzinin Rusiya heraldikasına nüfuz etdirilməsinin səbəblərini təhlil 
edən numizmat alim V.Potinin fikirləri də maraqlıdır: «
Əldə olunan faktlar 
göstərir ki, 1472-ci ilə kimi həqiqi rus pulları üzərində ikibaşlı qartal 
təsviri  olmayıb.  Şərqi Avropanın  əhalisi  bu  təsvirlə  hələ  XIV  əsrdə  - 
Canibəy xanın (Qızıl Orda) sikkələri vasitəsilə tanış idi. Canibəy xanın 
pullarının  onun  ölümündən  sonra  da  Rusiya  ərazisində  dövriyyədə 
olması  həmin  sikkələrin  populyarlığının  göstəricisidir.  İkibaşlı  qartal 
təsvirli  rus  metal  pullarının  tədavülə  buraxılması  ilə  Qızıl  Orda 
sikkələri arasında isə az qala yüz il fərq vardır».
57
 O da maraqlıdır ki, 
rəmzin  müasir  yozumu  qədim  türklərin  xaqanlıq  təsisatının  prinsiplərinə 
tam cavab verir: 
«Rusiya gerbi üzərindəki ikibaşlı qartal təsvirinin məna 
yükü rəmzi xarakter daşıyır. Belə ki, qartalın başlarından biri hakimin 
(çarın, daha doğrusu, ali dövlət hakimiyyətinin)
 rəmzidir. Digəri isə dini – 
kilsə hakimiyyətini ifadə edir».
58
 
Rusiyada  alternativ  tarix  nəzəriyyəsinin  tərəfdarlarından  olan  akademik 
Anatoli Fomenko və Qleb Nasovski bu mülahizəni əsas götürərək aşağıdakı 
mövqeyə  gəliblər:  Həqiqətən  də  müasir  Rusiya  ərazisində  ikibaşlı  qartal 
rəmzinə  ilk  dəfə  olaraq  XIV  əsrdə  Qızıl  Ordanın  metal  pulları  üzərində 
rast gəlinmişdir. Lakin onların «tarixi həqiqətləri bərpa edən” növbəti elmi 
qənaəti isə heyrət doğurmaya bilməz: 
«Araşdırmalardan sonra bu nəticəyə 
gəlmişik ki, ikibaşlı qartal rəmzi hazırda həm Qızıl Orda, həm də rus 
pulları kimi təqdim olunan sikkələrin üzərində həkk edilmişdir. Bizim 
fikrimizcə, Qızıl Orda, əslində, elə Böyük Rus dövlətidir. «Qızıl Orda» 
dedikdə Volqa  çarlığına  (Bulqar  dövləti)  aid Vladimir-Suzdal  knyazlığı 
nəzərdə tutulmalıdır».
59
Təbii ki, hər yerdə erməni başmağının izlərini axtaran Yerevan tarixçiləri də 
ikibaşlı qartala iddiaçılar sırasından geri qala, bu rəmzi sahibsiz qoya, «bəşər 
sivilizasiyasının  bünövrəsini  ucaltmış  əzabkeş  xalqı»  belə  ali  hakimiyyət 
56 
 Д. Хайретдинов, «Государственные символы и регалии Руси-России мусульманского 
происхождения»,  http://www.idmedina.ru/ 
57 
 В.Потин. «Монеты, клады, коллекции». Саннкт-Питербург: “Искуство”, 1993.
58 
Двухглавый орёл – символ РФ http://gordo-orel.com/dvuglavii.html 
59 
 А.Фоменко, Г.Носовский. «Империя. Русь, Турция, Китай, Европа, Египет. Новая математиче-
ская хронология древности». Москва 1995.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 141 -
rəmzindən məhrum edə bilməzdilər. Odur ki, uzun illər davam etmiş gərgin 
araşdırmalardan sonra, nəhayət ki, «qədim erməni sülaləsi»nin - Mamikonların 
gerb və bayraqlarında da ikibaşlı qartal təsvirinin olduğunu bəyan etmişlər. 
Kütləvi informasiya vasitələrində yayılan məlumata görə, tədqiqatçılar erməni 
tarixçisi Favtos Buzandın (V əsr) salnaməsindəki kiçik xatırlatmalar əsasında 
bu  qənaətə  gəlmiş  və  onun  ilkin  görkəmini  bərpa  edə  bilmişlər.  Təbii  ki, 
təsvirdəki «erməni milli qartalı» da digər ikibaşlı həmcinslərindən fərqlənməli 
idi. Belə ki, «bərpa» olunan «qədim erməni rəmzində» mifik varlıq başqaları 
ilə  müqayisədə  caynaqlarında  toğlu  tutmuşdur.
60
  Aşağıdakı  təsvirlərdə  - 
Səlcuq dövlətinin ( XI əsr) rəmzi və «Ermənistanın ilk gerbi» arasındakı aşkar 
oxşarlıq həm də müasir erməni plagiatçılığının növbəti parlaq nümunəsidir. 
1-2.Konya şəhərinin memarlıq abidələrində Səlcuq dövlətinin ikibaşlı
 qartal rəmzinin variantları (Türkiyə, Konya keramika muzeyi). Kaşı lövhədəki  qartalın sinəsi 
üzərində Allahın müqəddəs adlarından biri yazılmışdır.  3. Erməni saxtakarlığının nümunəsi: 
Mamikonların «qədim erməni gerbi»  kimi tanıtdırdıqları plagiat təsvir 
Saxtakarlığın elementləri göz qabağında olsa da, tədqiqatın obyektivliyi 
barədə mübahisə etməkdən uzağıq. Çünki erməni tarixçiləri bu «kəşfləri» ilə 
Mamikonların türk mənşəli olmasını bir daha təsdiqləyir, digər tərəfdən isə 
«erməni dövlətçiliyi rəmzlərinin» hansı etnomədəni mənbədən qaynaqlandığını 
əyani şəkildə sübuta yetirirlər.
 
  AY-ULDUZ, 
  GÜNƏŞ-AY  (ŞƏMS-QƏMƏR).  Bu  rəmz  orta 
əsrlərdə «Ay-ulduz» kimi populyarlaşsa da, əslində, bu ad təsvir oxşarlığından, 
damğalar arasında geniş yayılan beşqollu  , altıqollu   və səkkizqollu   
Günəş (eləcə də ikibaşlı qartal) nişanlarının sonralar stilizə olunaraq, beşguşəli 
60  Исторические флаги Армени, http://www.armeniatravel.ru/flags.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 142 -
, altıguşəli   və səkkizguşəli   ulduzlar kimi təqdim olunmasından irəli 
gəlir. Onu da qeyd edək ki, bu rəmzlərin prototiplərinə Qobustan, Gəmiqaya, 
Qərbi Azərbaycan petroqlifləri, qutilərin, mannalıların və midiyalıların maddi-
mədəniyyət  nümunələri  arasında  geniş  təsadüf  olunması  uzaq  keçmişdə 
bu  torpaqlarda  yaşamış  əhalinin Ay  və  Günəşə  etiqad  etməsindən,  onların 
kosmoqonik təsəvvürlərində həmin səma cisimlərinin aparıcı obrazlar kimi 
özünəməxsus  yer  tutmasından  xəbər  verir.  Qədim  miflərdə  Günəş  qadın, 
Ay  kişi  başlanğıcını,  Günəş  ananı,  Ay  isə  atanı,  Günəş  istini,  Ay  soyuğu, 
Günəş cənubu, Ay şimalı və s. təcəssüm etdirirdi. Əski türklər qoruyuculuq 
funksiyasının  Tanrı  tərəfindən  Günəşə  və  xaqanlara  verildiyinə  inanmış, 
onların  rəmzlərini  eyniləşdirmiş  və  müqəddəsləşdirmişlər.
61
  “Oğuz  xaqan” 
dastanına  diqqət  yetirək:  Burada  Oğuzun  anası  Ay  xaqan,  oğlanlarından 
ikisinin adları isə Gün xan və Ay xandır. Bu mifoloji yanaşma təkcə Ay-Günəş 
rəmzində deyil, haqqında az sonra bəhs olunacaq ikibaşlı qartal simvolunda 
da əksini tapmışdır. 
XIII əsrə aid Avropa miniatürü. 1299-cu ildə monqolların məmlüklər üzərində qələbəsinin 
təsviri. Məmlük bayrağı üzərində Ay-Günəş rəmzi. Xovlu  «Nadir şah» xalçasından 
(Təbriz qrupu, 1870-ci il) fraqment. Nadir şah Əfşarın taxtında  Ay-Günəş  rəmzi 
62
 
Dünyanın  bir  sıra  xalqlarının  mifik  təfəkküründən,  bu  baxışların  qrafik 
inikası olan damğa işarələrindən, ideoqrafik təsvirlərdən qaynaqlanan aypara-
ulduz rəmzi bu gün bir sıra müsəlman dövlətlərinin bayraq və gerblərini bəzəsə 
də, onun yaranışı islamaqədərki dövrlərə təsadüf edir. Ay-Günəş rəmzinin türk 
61 
 B.Ögel. «Türk Mitolojisi», cild 2. Ankara, 1995.
62 
 «Azərbaycan xalçaları. Təbriz qrupu». Bakı: «Elm», 2013.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 143 -
tayfaları  arasında  da  özünəməxsus  yeri  vardır.  Mərkəzi Asiyada  aparılmış 
arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan və eramızın VI-VII əsrlərinə aid olunan 
Göytürk  sikkələrinin  üzərində  xaqanın  təsviri  ilə  yanaşı  üç  belə  qoruyucu 
rəmz  həkk  edilmişdir.
63
  Həmin  təsvirlərdə  diqqəti  cəlb  edən  amil  «Günəş» 
anlamı verən «ulduzların» altıqollu   olmasıdır.
Türk xalqlarının məskunlaşdıqları ərazilərdəki qayaüstü təsvirlərdə bəzi ortaq damğa 
işarələrinin                  prototiplərinə - Tanrı/Günəş rəmzlərinə əsasən asa/xaç 
rəmzinin genezisini və semantikasını müəyyənləşdirmək mümkündür: 1-3.Azərbaycan - Qobustan 
(Cingirdağ), Cəmiqaya və Kəlbəcər petroqlifləri. Petroqriflərdən biri (3) islamdan sonrakı 
dövrlərdə «qayçı» adlanan və eyni semantika daşıyan damğa işarəsini   xatırladır. 4.Tanrının 
dörd tərəfə yayılan hökmü. (Qərbi Azərbaycan, Göyçə qayaüstü təsvirlərindən fraqment) 5-6. 
Tenqri-Günəş mifologeminin təsviri (Qazaxıstan. Tamqalı-tas). 7. Şumerlərin solyar rəmzlərindən 
biri. Bu işarə qazax milli ornamentləri arsında «dan yerinin sökülməsi», «sübh şəfəqi» anlamlarını 
verən «Ay işığı» adlanır.
64
 8.Manna mədəniyyətinə aid qızıl cam (Urmiyə, Hasanlu) üzərində 
eynitipli təsvir. 9. İbrahim Peyğəmbərin vətəni və Ay tanrısı Sinin baş ziyarətgahı olan Harran 
şəhərində (indiki Şanlı Urfa) aparılan qazıntılar zamanı aşkar olunmuş metal sikkə üzərində «Ay-
Günəş» rəmzi. 10.Dərbənd qalasının daş kitabələrində ornament.
Qeyd olunduğu kimi, sonralar stilizə edilərək müasir «ulduzlara» çevrilən 
və  eyni  zamanda  semantik  izahı  da  tamamilə  dəyişən  «Günəş-Ay»  sakral 
təsvirlərinin ən müxtəlif variantlarının ümumiləşdirilmiş ilkin yozumlarının 
arxasında Tenqri xanın rəmzləri - «Günəş» və ya «Qartal» (ikibaşlı qartal), 
63 
  Göktürk Sikkelerinde Ay Yıldız. Türkler ay-yıldız motifini İslamiyetten önce de kullanıyormuş. // 
TRT-Haber, 2005.
64 А.Мукаева. «Казахский национальный орнамент», 
 А.Мукаева. «Казахский национальный орнамент», http://www.rusnauka.com/11_EISN_2011/Tecnic/12_84935.doc.htm
1.  
2.   
3.  
4.   
5.
6.  
7.  
8. 
9. 
10.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 144 -
«Qoç»  (dağ  keçisi,  dağ  qoçu/arxar,  koçkar,  qoşqar),  «Yay-ox»  kimi  mifik 
obrazlar dayanmaqdadır. Məsələn:
Tanrı/Günəş -                     
Günəş/Tanrı -                  
Günəş (Tanrı)/Ay -                
Tanrı/Qoç -    
Tanrı/Yay-ox -         və s.
Mövzuya  ortaq  türk  maddi-mədəni  irsinin  başqaları  tərəfindən 
mənimsənilməsi  müstəvisindən  yanaşsaq,  yuxarıdakı  damğa  və  rəmzlərdə 
geniş yer alan dağ keçisi buynuzu   və burma qoç buynuzu 
 
 təsvirləri 
üzərində bir qədər dayanmağa zərurət vardır. Xatırladaq ki, ilkin dövrlərdə 
əski türklər «qoçkar», «koçkar», «kuçkar», «kaçkar» və ya «qoşqar» dedikdə, 
əsas  etibarilə,  qoyunu  deyil,  zoologiya  elmində  «arxar»  (lat.  Ovis  ammon) 
adlandırılan  dağ  qoçunu  nəzərdə  tuturdular.  Bu  ad  erməni  dilinə  «kaçkar» 
kimi  keçmiş  və  sonralar  «xaçkar»  (erməni  etimologiyasına  görə:  xaç-daş) 
şəklində təhrif olunmuşdur. Halbuki, Tenqri xan açalarında (xaçlarında)   
«koçkar» nişanı ümumi təsvirin deyil, yalnız onun bir seqmentinin - çarpaz 
xətlərin  uc  hissəsindəki  buynuz  işarəsinin 
  adı  olmuşdur.  Bu  qənaət 
Qobustan  petroqlifləri  arasındakı  sakral  dağ  keçisi  təsvirində  (1)  də  öz 
illüstrativ təsdiqini tapmışdır. Ümumiyyətlə, həmin qayaüstü rəsm dünyanın 
ən qədim Tanrı/Qoç rəmzinin təsviridir. 
İndi  isə  Ay-Günəş  rəmzinin  qədim  semantikası  əsasında  onun  şumer-
türk  mədəni  irsi  ilə  bağlılığına  diqqət  yetirək.  Qədim  şumerlərin  mifoloji 
təsəvvürlərinə  əsasən,  dəfn  olunmayan  insanların  ruhları  hər  iki  dünyada 
sakitlik,  rahatlıq  tapa  bilmədikləri  üçün  ətrafdakılara  bədbəxtlik  gətirirlər. 
Dini ayinlərlə torpağa tapşırılanların ruhları isə Orta Dünya və Ruhlar Dünyası 
arasındakı sərhəddə olan çayı qayıqla keçərək əcdadlarına qovuşurlar. Odur 
ki, Günəş ilahisi Uti (akkadlarda – Şamaş)   Ayı 
 özünə qayıq edərək 
hər  səhər  Şərqdən  Qərbə  doğru  səmt  götürüb  mərhumların  ruhlarını  qarşı 
taya çatdırır və yol boyu Orta Dünyanı işıqlandırırdı. Axşamlar isə yenidən 
dağların arxasına çəkilərdi. Gecələr Utu Ay-qayıq vasitəsilə Yeraltı Dünyaya 
– qaranlıq ruhlar səltənətinə enərək, buradakı ruhlara işıq, su, qida çatdırar, 
onların  əzablarını  azaldardı.  Azərbaycanın  qayaüstü  rəsmlərinə  istinadən 
cəsarətlə belə bir fikir irəli sürmək olar ki, şumerlərin bu mifi qədim Aratta