Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 145 -
dövləti  vasitəsilə  Azərbaycan  ərazilərinə  də  yayılmışdır.  Məsələn,  ruhları 
Ay-qayıqla daşıyan Günəş ilahəsi haqqında rəvayət Qobustan qayalarındakı 
(Böyükdaş) eramızdan əvvəl III minilliyə aid edilən gəmi təsvirində özünün 
dəqiq  illüstrativ  həllini  tapmışdır.  Qayaüstü  rəsmdəki Ay-gəminin 
  baş 
tərəfindəki səkkizqollu Günəş rəmzi   məzmun və kompozisiya baxımından 
qədim  türklərin  Günəş-Ay  təsvirli  damğasının    semantikası  ilə  tamamilə 
səsləşir. Təsvirdəki qayığın «sərnişinləri» isə Qaranlıq Dünyaya köç edən kişi, 
uşaq və qadın ruhlarıdır. Təsadüfi deyildir ki, Qobustanı «qədim insanların 
bacarıq  və  düşüncəsini  rəsmlər  vasitəsilə  bizə  çatdıran  məkan»  adlandıran 
norveç alimi, ibtidai sivilizasiyaların tanınmış tədqiqatçısı Tur Heyerdal bu 
sujetli  təsvirin  məhz  şumer  mifologiyasından  qaynaqlanan  ən  qədim  gəmi 
illüstrasiyası  olduğunu  bildirmişdir.  Digər  yaxınlığı  isə  qədim  Yaxın  Şərq 
dilləri üzrə tanınmış mütəxəssis, çex alimi Bedrjik Qroznı göstərir: 
«Şumer 
dili  bir  tərəfdən  Altay,  türk-tatar,  digər  tərəfdən  bəzi  hind-Avropa 
dillərinin cizgilərini özündə əks etdirirdi».
65
Qobustan qayalarındakı (Böyükdaş dağının yuxarı səkisi) rəsmdə Günəş-Tanrı  , Ay/qayıq   
rəmzləri və Qaranlıq dünyaya köç edən ruhların təsvirləri. 
Digər  maraq  doğuran,  şumer  dini  təsəvvürləri  ilə  paralellik  təşkil  edən 
məqamlardan  biri  Qobustandakı  gəmi-qayıq  məzmunlu  petroqliflərin  qadın 
(ilahə,  protoana)  təsvirləri  ilə  yanaşı  olmasıdır.
66
  Heç  də  təsadüf  xarakteri 
daşımayan  bu  yaxınlıq  yenə  də  öz  izahını  şumer  mifologiyasında  və 
ideoqramlarında  tapır.  Belə  ki,  protoşumer  ideoqrafik  təsvirləri  təsnifatında 
Dingir (Tenqri) rəmzinin   ilkin variantı   işarəsi olmuş və sonralar «Ay 
rəmzi»  kimi  tanınmışdır.  Həmin  rəmzin  daha  mükəmməl  variantı  isə  təkcə 
Ayı  deyil,  həm  də  bu  səma  cismini  özündə  təcəssüm  etdirən  ilahə  İnannanı 
65  З.Мирфатахов. Курс лекций по истории татарского народа. Лекция 3, Происхождение етнонима «булгары», 
http://s155239215.onlinehome.us
66 
 M.Fərəcova. «Azərbaycan qayaüstü incəsənəti». Bakı: «Aspolqraf»,   2009.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 146 -
(Nanna, protoana, qədim türklərdə Humay Ana)   simvolizə edirdi. Fonetik 
baxımdan ilahənin adı tam şəkildə 
NA-AN-NA kimi oxunur və «Ay», «səma 
cismi»,  «səma  daşı»,  «səma  varlığı»,  «səmadan  gələn»  anlamlarını  verirdi.
67
 
Onu da qeyd edək ki, şumer gil kitabələrində digər rəmzlərin - «yay-ox» və 
«həyat» sözlərinin həm fonetik səsləndirilməsi, həm də qrafik təsvirləri demək 
olar ki, eynidir. Yəni əski türk damğaları içərisində də geniş yer alan   və 
 işarəsi və ya səkkizqollu xaç (Günəş) nişanı   «ti», «tir» və «tiri» kimi 
oxunurdu. Bu sözlərin ortaq türk dillərindəki «diri», «tiri» (canlı), «tir» (ox), 
«tirkeş» (oxçu, sadaq) kəlmələri, eləcə də Mərkəzi Asiyada, Qafqaz və Cənubi 
Qafqazda, Anadoluda, Krım və Altaydakı damğa işarələrinin             
    yozumu ilə yaxınlığı göz qabağındadır. Həmin mifoloji sistem əsasında 
qurulan, şumerlərdə Günəşi, sübhü, sökülən dan yerini bildirən «tin» kəlməsini 
(türk dillərində – tan, dan) özündə əks etdirən   işarəsi, əslində,  qədim və 
müasir türk dövlətlərinin «ay-ulduz» rəmzinin, eləcə də xristian dinində eyni 
təsvirli  «qayıq»  (İsa  Məsihin  həvariləri  ilə  mindiyi  qayıq),  «lövbərli  xaç» 
nişanlarının  prototipi  sayıla  bilər.  Şumerlərdən  sonra  Babil  və  Assuriyanın 
simvolizmində baş ilahi Şamaşın (Günəşin) rəmzi bərabərtərəfli xaç   və onun 
stilizə olunmuş variantı - dördguşəli «ulduz»   idi. Daha sonra bu təsvir akkad 
mifologiyasında da geniş yer alaraq, eramızdan əvvəl 559-cu ilə kimi Günəş 
ilahisi Aşşurun və onun xatunu olan Ay ilahisinin - Sinin birliyinin rəmzinə   
 çevrilmişdi. Göründüyü kimi, bu gün xristianlıq və islam dininin simvolikası 
ilə bağlanan həmin universal işarələrin tarixi daha qədim dövrlər ilə bağlıdır. 
Qədim Zəngəzurda, o cümdədən Laçındakı qədim qəbirüstü daşların üzərinə 
həkk olunmuş Günəş və aypara təsvirləri bu fikri təsdiqləyir. Strabon da yazırdı 
ki, albanlar Zevsə, Heliosa (Günəşə) və Selenyaya (Ay) sitayiş edirlər.
Azərbaycanda  Səfəvi  dövlətinin  təşəkkülü  ilə  iki  təsvir  –  yaşıl  və 
qırmızı bayraqların üzərindəki Ay və səkkizguşəli «ulduz», döyüş tuğlarının 
ucluqlarındakı ikibaşlı qartal nişanları da dövlət rəmzləri kimi qəbul edilmişdir. 
1524-cü ildə qələmə alınmış «Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi» salnaməsində 
Şah İsmayılın 1508-ci ildə Bağdada daxil olması təsvir edilərkən bildirilir: 
«Şah İsmayıl ay-ulduzlu bayrağı altında Bağdada yaxınlaşdı. İraq əhalisi 
yüyrək  addımlarla  onu  qarşılamağa  çıxdı».  Mənbələrə  əsasən,  bu  rəmz 
Şah I Təhmasibin hakimiyyət illərinə kimi dövlət bayrağı üzərində qalmış, 
sonralar yaşıl parça üzərində qızıl qoç və arxasında səkkizşüalı Günəş təsviri 
67 
 Т.Гудава. «До i после Бiблii», http://www.netslova.ru/gudava/sumer/gl16.html

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 147 -
ilə  əvəz  olunmuşdur.
68
  Bu  faktın  özu  də  tarixi  Azərbaycan  ərazilərində 
  və 
  işarələrinin  semantikasının  «Günəş»  mifologemi  ilə  bilavasitə 
bağlı  olduğunu  təsdiqləyir.  İslam  dininin  beş  və  səkkizguşəli  «ulduzları» 
qəbul  etməsinin  səbəbi  isə  onların  alleqorik  şəkildə  səma  cisimləri  ilə 
əlaqələndirilməsindən  savayı,  dini  ehkamlar  və  hədislərlə  bağlanmasıdır. 
Məsələn, beşguşəli «ulduzun» qolları islamın beş şərtini, səkkizguşəli işarə 
isə  mömin  müsəlmanın  səkkiz  əməlini,  cənnətin  səkkiz  qapısını  və  Əhli-
Beyt üzvlərini təcəssüm etdirir. Şah Xətayi də əslində bu rəmzi «Ay-ulduz» 
ittifaqı  kimi  deyil,  qədim  oğuzların  dövlətçilik  ənənələri  və  kosmoqonik 
təsəvvürlərindən qaynaqlanan «Ay-Günəş» birliyi şəklində təqdim edir, bəlkə 
də, o dövrün siyasi mülahizələrinə görə həmin təsvirə Məhəmməd Peyğəmbər 
(s.ə.s.) və Həzrət Əli (ə) ilə bağlı yeni yozum verirdi. O, şeirlərinin birində 
rəmzin daşıdığı mənanı belə açıqlayır: 
Xətai der: rəhm etməzəm yalana,
Özün təslim edər özü gələnə,
Ay Əlidir, Gün Mühəmməd bilənə,
Bax, nəzər eylə də, həmən arif ol.
69
Əslində,  bu  şeir  parçasını  səfəvilərin  dövlət  bayrağındakı  rəmzin  «poetik 
obrazlarla  kodlaşdırılmış  təsviri»  də  adlandırmaq  olar.  Yəni  Şah  İsmayılın 
təbirincə desək, «Həqiqət bir gizli sirdir, aça bilirsən gəl bəri». Yuxarıdakı şeir 
parçası  bir  tərəfdən  orta  əsr Azərbaycanında  «Ay-ulduz»  təsvirindən  istifadə 
olunmasını  bir  daha  təsdiqləyir,  digər  tərəfdən  isə  psevdodini  hərəkatlara 
yarınmaq  istəyən  bəzi  üzdəniraq  tarixçilərin  və  siyasətçilərin  din  amilini 
qabardaraq, guya Şah İsmayılın «İslam qaydalarına zidd məzhəb xanədanı», 
«teokratik məmləkət» qurması barədə əsassız iddialarını heçə endirir. Halbuki, 
Şah İsmayıl region tarixində ilk dəfə və Osmanlı imperiyasından fərqli olaraq, 
qədim  Göytürk,  oğuz  dəyərlərinə,  dövlətçilik  ənənələrinə  söykənən  dövlət 
quruluşunu bərpa etmişdir. Fikirlərimizi arqumentləşdirməyə çalışaq. Əvvəla, 
yuxarıdakı şeir bəndindən də aydın görünür ki, Göytürk simvolizmi ənənələrinə 
sadiq qalan Səfəvi hökmdarı rəmzin semantikasının ilkin məzmununu özünə 
qaytarmış, onu «Ay-Ulduz» birliyi ilə deyil, daha qədim və daha dəqiq olan 
«Ay-Günəş» mifologemi ilə əlaqələndirmişdir. İkincisi, həmin artefaktın islam 
68 
 C.Bayramlı. «Qızılbaşlıq və ay-ulduz təsviri», http://www.yenicag.az
69 
 Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. «Şərq-Qərb», Bakı-2005

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 148 -
müstəvisində poetik yozumuna diqqət yetirsək, Səfəvi bayrağındakı Ay-Günəş 
təsviri və qızılbaşların ideologiyasının dini əsasları arasında bağlılıq haqqında 
da müəyyən qənaətə gələ bilərik. Belə ki, Şah İsmayılın şeirin sonunda onu 
«dini-islam  yolunu  azmaqda»  ittiham  edən  opponentlərinə  cavab  olaraq 
ünvanladığı «Bax, nəzər eylə də, həmən arif ol» deməsi heç də təsadüf xarakteri 
daşımır. Xətayi bu ifadə ilə bayrağdakı Ay-Günəş rəmzinə verdiyi dini yozumu 
önə çəkməklə antisəfəvi mövqeyində dayanan, qızılbaş ideologiyasını məqsədli 
şəkildə təhrif edən, onların Həzrət Əlini (ə.s.) Məhəmməd peyğəmbərdən (s.ə.s.) 
üstün  tutmaları  barədə  mənasız  fikirlərini  puça  çıxarır.  Şah  İsmayıl  Rəsuli-
əkrəmi Günəş, İmam Əlini isə Ay obrazı ilə təcəssüm etdirməklə nəinki onları 
eyniləşdirmir, əksinə İslam peyğəmbərinin hər hansı bir müqayisədən kənar, 
daha uca məqamda olduğunu xüsusi vurğulayır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, 
Səfəvi dövlətinin qırmızı və yaşıl bayraqları üzərindəki Ay və Günəş obrazları 
Osmanlının ay-ulduzlu rəmzində olduğu kimi yanaşı   deyil, əksinə, islam 
dininin, sufi təsəvvürlərinin iyearxiyasına uyğun şəkildə – Peyğəmbəri üstün, 
ali mövqedə   təsvir edilmişdir. Maraqlıdır ki, bu forma Göytürk dövlətindəki 
xaqanlıq institutunun qrafik inikasının - Ay-Günəş rəmzinin təkrarıdır və onun 
ilkin tiplərinə qədim türk damğa işarələrində         və s. rast gəlinir. Bu 
isə  bir  daha  Səfəvi  dövlətinin  qədim  türk  dövlətçiliyi  –  xaqanlıq  prinsipləri 
üzərində  yarandığını  aydın  şəkildə  göstərir.  Bütün  bunlara  əsasən,  aşağıdakı 
bayraq təsviri variantlarını Şah İsmayılın dövlət rəmzi kimi nəzərdən keçirmək 
mümkündür. 
Şah İsmayıl Xətayinin qurduğu Səfəvi dövlətinin «Ay-Günəş» bayrağı (müəllifin təxmin etdiyi 
təsvirlər) Azərbaycan Respublikasının ay-ulduzlu Dövlət bayrağının prototiplərindən biridir.
XATIRLATMA. Təkcə Azərbaycanın deyil, türk xalqlarının dövlətçilik 
tarixində silinməz iz qoymuş Şah İsmayıl Xətayinin türk etnik mədəniyyətinin 
intibahında və qorunmasında, milli özünüdərk hissinin inkişafında, xalqımızın 
ictimai-siyasi  və  mədəni  yüksəlişində  müstəsna  xidmətləri  olmuşdur. 
Onun  hakimiyyətdə  olduğu  illər  ərzində  Azərbaycan  dövlətinin  hüdudları 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 149 -
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövründəki sərhədləri aşıb keçmiş, Səfəvi xanədanı 
Avropanın tarixi qaynaqlarında «Qızılbaş-Midiya dövləti» kimi tanınmışdır. 
Qərb salnaməçilərinin bu etirafları Şah İsmayıl ilə başlanan Səfəvi dövlətinin 
tarixi Azərbaycan torpaqlarında Midiyadan sonra yaranan ən qüdrətli dövlət 
olduğunu təsdiq edir.
70
 Türkiyənin bəzi üzdəniraq tarixçilərinin Şah İsmayılın 
fəaliyyətini  din  amili,  məzhəb  ədavəti  ilə  bağlamaq  cəhdləri  isə  primitiv 
qısqanclıq  hissindən,  məlumatsızlıqdan  qaynaqlanmaqla,  müasir  türkdilli 
xalqlar arasında dostluq və qardaşlıq tellərinin zəiflədilməsinə yönəldilmişdir. 
Qədim  oğuz  dövlətçilik  ənənələrinin  bərpasına  dair  digər  sübuta  gəldikdə 
isə  Şah  İsmayıl  dünyəvi  və  dini  hakimiyyəti  öz  əlində  cəmləşdirməklə 
xaqanlıq  prinsipini  möhkəmləndirmiş  və  bu  təsisatın  vizual  atributlarından 
olan  ikibaşlı  qartal  təsvirini  dövlət  rəmzlərindən  biri  kimi  qəbul  etmişdir 
(bax:  «Quşlu  damğa»).  O,  Azərbaycan  hərb  sənətində  qədim  oğuz  ordu 
prinsiplərinə tamamilə cavab verən qızılbaşlar institutunu təsis etmişdir. Bu 
baxımdan, qızılbaşları da din, məzhəb amili ilə bağlamaq böyük yanlışlıqdır. 
Türkdilli xalqların hərb tarixində qızılbaşların - mobil, peşəkar hərbi hissələrin 
prototiplərinə saka-skif dönəmindəki atlı döyüşçülərin - xorsarların (farsca: 
qızılbaşlar), Mərkəzi Asiyadakı qızılbaş, qızılbörklü, konurbörklü, konurbaş 
(qonurbaşlar) və sarıbaşların, sarmatların (V.Abayevə görə, «qara başlılar»), 
qarapapaqların,  qaraqalpaqların,  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  eposunda  adları 
çəkilən qarabörklülərin timsalında rast gəlirik. Odur ki, birmənalı şəkildə dərk 
olunmalıdır  ki,  Şah  Xətayi  haqqında  süni  mənfi  münasibəti  formalaşdıran 
məşum Çaldıran döyüşündə nə Sultan Səlim qalib gəlmiş, nə də Şah İsmayıl 
məğlub olmuşdur. Məğlub olan, zəifləyən Osmanlı və Səfəvi dövlətləri, türk 
xalqları arasındakı bağlar idi. Qardaş savaşında qalib gələn isə bu dövlətlər 
arasında hərbi-siyasi müttəfiqliyin qarşısını almaq üçün ən müxtəlif vasitələrə 
əl  atan  Avropa  olmuşdur.  Səfəvi  dövləti  tərəfindən  təməli  qoyulan  oğuz 
intibahı haqqında indi müxtəlif və bəzən ziddiyyətli fikirlər səslənsə də, onun 
ən dəqiq və ən səmimi qiymətini Şah İsmayılın müasiri və müridi olmuş aşıq 
Qurbani vermişdir:
Bu dünyada bir haq divan,
O dünyada cənnətməkan,
Qoy var olsun türki-zəban (türk dili),
Şah Xətayi, Şah Xətayi! 
71
70 
 Yenə orada 
71 
 Qurbani. Bakı Universitetinin nəşriyyatı, 1990.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 150 -
Ay-Günəş işarəsinə qayıdaq. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, «Ay-Günəş» 
rəmzinin tarixən islam dininin ehkamları ilə əlaqəsi barədə hələ də birmənalı 
rəy  yoxdur.  Qərb  alimləri  müsəlmanların  bu  sakral  rəmzin  bizanslılardan 
götürdüklərini  iddia  etsələr  də,  Mərkəzi  Asiyada  və  Monqolustanda  aşkar 
olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələri – bəzək əşyaları, qayaüstü təsvirlər, 
sikkələr, dini atributlar və s. həmin rəmzin türk tayfalarına islamdan əvvəlki 
dövrlərdə də məlum olduğunu təsdiqləyir. Görkəmli Rusiya şərqşünası Vasili 
Bartold  (1860-1930)  «Ayparanın  islam  rəmzi  olması  məsələsi  haqqında» 
məqaləsində  yazır  ki,  «İslam  dininin  bu  rəmzi  erkən  qəbul  etməsinə  dair 
faktlara  baxmayaraq,  ayparanın  məscid  gümbəzlərinə  taxılması  və  xristian 
xaçına qarşı qoyulması sonrakı dövrlərə aiddir və geniş yayılmamışdır». Alim 
xəlifə I Ömərin Məkkəyə göndərdiyi iki aypara rəmzinə də toxunaraq, bunun 
həmin dövrdə dini mahiyyət daşımadığını da bildirir.
72
 Əksinə, islamiyyətin 
ilk  illərində  Ayın  təsvirinə  tapınmaq  bütpərəstliyin,  kafir  inanclarının 
əlamətlərindən  sayılırdı.  Cahiliyyə  dövründə  ərəblərin,  o  cümlədən 
qureyşilərin bir hissəsi əl-Lat, əl-Uzza və Mənat kimi bütlərə tapınırdılar. Digər 
hissəsi isə (Məhəmməd peyğəmbərin ailəsi də daxil olmaqla) hənəf idilər və 
Allaha şərik qoşmurdular. Əl-Lat (Herodot onun adını «Alilat» kimi yazırdı) 
torpağın, məhsuldarlığın hakimi olmaqla ali ilahə hesab olunurdu. Ay təsviri 
bu ilahənin rəmzi sayılırdı. Təsadüfi deyildir ki, sonralar islam peyğəmbəri 
sərkərdəsi əl-Müğir ibn Şübabı Məkkənin 70 kilometrliyindəki Taif şəhərinə 
göndərmiş,  burada  əl-Latın  əsas  bütünün  və  məbədinin  dağıdılması  əmrini 
vermişdir. O da məlumdur ki, islamiyyətin ilk illərində müsəlmanların qoşun 
və karvanlarının başı üzərində saya parçalardan ağ, qara və yaşıl bayraqlar 
dalğalanırdı. Qurani-Kərimdən götürülmüş aşağıdakı ayələr isə əl-Lata – Ay 
təsvirinə və digər bütlərə tapınmağa mənfi münasibəti göstərir:
-  «(Ya  Rəsulum!) 
Həqiqətən,  əgər  (Məkkə  müşriklərindən):  «Göyləri 
və yeri kim yaratmış, Günəşi və Ayı kim ram (öz əmrinə, insanların 
mənafeyinə kim tabe) etmişdir?» – 
deyə soruşsan, onlar mütləq: “Allah!” 
– deyə cavab verəcəklər. Elə isə onlar (tövhiddən, yalnız Allaha ibadət 
etməkdən) 
niyə döndərilirlər?».
73
 
-  «Gördüyünüz  göyləri  dirəksiz  yüksəldən,  sonra  da  Ərşə  ucalan, 
müəyyən vaxta qədər (göydə) hərəkət edən Günəşi və Ayı (əmrinə) tabe 
72 
  Бартольд В.В. К вопросу о полумесяце как символе ислама.// Бартольд В.В. Работы по истории 
ислама и Арабского халифата. – М.: «Восточная литература» РАН, 2002.
73 
 Гуран. 29:61

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 151 -
edən Allahdır. O, işləri yoluna qoyur və ayələrini (belə) izah edir ki, 
bəlkə, Rəbbinizlə qarşılaşacağınıza yəqinliklə inanasınız».
74
 
-  «Ən gözəl adlar (əsmayi-hüsna) Allahındır. Onu bu adlarla çağırıb dua 
edin.  Onun  adları  barəsində  küfr  edənləri  («əziz»  sözündən  «Uzza», 
«Allah»  sözündən  «əl-Lat»,  «mənnan»  sözündən  «Mənat»  kimi  adlar 
düzəldib  haqq  yoldan  azanları) 
tərk  edin.  Onlar  etdikləri  əməllərin 
cəzasını alacaqlar!»
75
 
-  «Gecə  və  gündüz,  Günəş  və Ay  Onun  əlamətlərindəndir.  Günəşə  və 
Aya səcdə etməyin, onları yaradan Allaha səcdə edin! Əgər Ona ibadət 
edirsinizsə (heç bir şərik qoşmadan ibadət edin)!
76
 
-  «(Ey  müşriklər!) 
Bir  deyin  görək  (sizin  ibadət  etdiyiniz)  Lat  və  Uzza 
nəyə  qadirdirlər?!  Digər  üçüncü  (büt)  olan  Mənat  da  həmçinin?! 
Məgər  oğlanlar  sizin,  (bəyənmədiyiniz)  qızlar  Onundurmu?! 
(Allahındırmı?!)».
77
 
Bundan başqa, Qurani-Kərimdəki «Qəmər» surəsində təsvir olunan hadisə 
-  Məhəmməd  peyğəmbər  tərəfindən  Ayın  parçalanması  (şəqqül-qəmər), 
əslində, Yerin təbii peykinin fiziki olaraq ikiyə bölünməsi kimi deyil, məhz 
Aya – əl-Lata tapınan bütpərəst icmanın parçalanması, onların islam dininə 
dəvət olunması kimi başa düşülməlidir. 
Ay təsvirinin xristian simvolizminə daxil olmasına gəldikdə isə bu, həmin 
dinin sinkretik mahiyyətindən, onun daha əski inanclardan, o cümlədən qədim 
yunan panteonundan geniş bəhrələnməsinin bariz nümunəsidir. İş burasındadır 
ki, Ay  (Aypara) Yunanıstanda  Olimp  ilahələrindən  biri  -  ovçuların,  hamilə 
qadınların, amazonların himayəçisi sayılan bakirə Artemidanın (onun qardaşı 
Apollon  Günəşi  təcəssüm  etdirirdi)  rəmzi  olmuşdur.  Eramızdan  əvvəl  339-
cu ildə isə Aypara təsviri Vizanti (Bizans, indiki İstanbul) şəhərinin rəmzinə 
çevrilmişdir. Rəvayətə görə, həmin il Makedoniya hökmdarı Filipin (Böyük 
İskəndərin  atası)  qoşunları  gecə  vaxtı  səssizcə  Vizantiyə  yaxınlaşarkən, 
qəflətən  buludların  arxasından  çıxan  bədirlənmiş  Ay  ətrafı  işıqlandırmış 
və  keşikçilər  düşmən  hücumunun  qarşısını  ala  bilmişlər.  Eramızın  330-cu 
ilində imperator Konstantin şəhərin adını «Konstantinopol»a dəyişmiş, onun 
74 
 Гуран. 13:2
75 
 Гуран. 7:180
76 
 Гуран. 41:37
77 
 Гуран. 53:19-21

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 152 -
himayəçisinin  Artemida  deyil,  Məryəm  Ana  olduğunu  elan  etmişdir.  Eyni 
zamanda, antik ilahənin bəzi xüsusiyyətləri ilə yanaşı, Aypara rəmzi də İsa 
Məsihin anasına aid edilmişdir. O da xüsusi vurğulanmalıdır ki, milli, dini 
qarşıdurmanı, irqi ayrı-seçkiliyi təbliğ edən xristian ədəbiyyatında «lövbəli 
xaç» işarəsi   və ya   əksər hallarda «İsa Məsihin, yəni xaçın   islam (Ay) 
 üzərində qələbəsi» və ya «İsa tərəfdarları ilə Məhəmməd hümməti arasında 
barışmaz mübarizənin təcəssümü» kimi yozulur. Halbuki, obyektiv xristian 
simvolikası bunu dini düşmənçilikdən kənar şəkildə, Ayın - Məryəm Ananın 
bətnindən doğulan xaçın – İsa Məsihin rəmzi kimi izah edir. Onu da xüsusi 
vurğulayaq ki, Avropada ilk xristian kilsəsi sayılan Kiş məbədi (Azərbaycan, 
Şəki) qədim Ay ilahəsinə aid ziyarətgahın təməli üzərində inşa edilmişdir. 
 
 
 
 
AND.  Türk  dillərində,  o  cümlədən  Azərbaycan 
türkcəsində bu gün də geniş istifadə edilən elə qədim ideomatik ifadələr var 
ki, müasir yozumda «məntiqsizlik» təsirini bağışlayır. Onlardan biri də orta 
statistik  vətəndaşda  «Axı,  and  maye  deyil!»  təbii  etirazını  doğuran 
«and 
içmək» ifadəsidir. Bu söz birləşməsinin etimoloji izahı qədim türk tayfalarında 
«and» adlandırılan ortaq qardaşlaşma, əbədi müttəfiqlik mərasimi ilə bağlıdır. 
Onun qrafik təzahürü olan (dairə içərisində üç nöqtə) eyni adlı damğa işarəsi 
mərasimdə istifadə edilən əsas atributları - süd (qımız, şərab) dolu kasanı və 
içərisindəki andlıların (and içənlərin) qan damlalarını   ifadə edir. Qədim 
türk damğa işarələri təsnifatında bu nişan «qan qardaşı olmaq», «qana and 
ismək»,  «əhd  etmək»,  bütövlükdə  «qanla  müqavilə  bağlamaq»  -  ayrı-ayrı 
insanların,  qəbilə  və  tayfaların  sarsılmaz  birliyinin  təməlinin  qoyulması 
kimi  yozulurdu.  Nöqtələrin  üçbücaq  təşkil  etmələrini  isə,  əski  türk  mifik 
təsəvvürlərinə əsasən, sakral işarə - Humay Ananın – döyüşçü ruhlarının, ailə 
və körpələrin himayəçisi olan ilahənin «tumar» 
 rəmzi ilə əlaqələndirilir. 
Belə  hesab  edilirdi  ki,  and  mərasimi  nəticəsində  qazanılan  yeni  qohumluq 
genetik  yaxınlıqdan  daha  möhkəmdir.  Ortaq  türk  etnomədəniyyətinin 
varisləri  olan  bütün  xalqlarda  bu  müqəddəs  ayinin  leksik  elementləri,  adət 
və ənənələrdə izləri bu gün də qalmaqdadır. Diqqət çəkən məqamlardan biri 
də  müasir  qaraçay  dilində  qardaşlaşmaya  «ant»  deyilməsidir.  Akademik 
Zelik Yampolski Azərbaycan xalqının mental xüsusiyyətləri içərisində «qana 
and içmək» mərasimini vurğulayaraq qeyd edir
: «Bu baxımdan insanların 
doğmalaşması (qardaşlaşması, himayəyə götürülməsi) adəti xüsusi önəm 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 153 -
kəsb edir. İki nəfər əllərini çərtərək qanlarını qarışdırır, bir-birinə etibar 
nişanəsi olaraq silahlarını dəyişir və özlərini qardaş elan edirdilər».
78
XVI əsrə aid saxsı qab üzərində and 
damğası   (Türkiyə, İznik muzeyi)
79
 
Qədim inanclara görə, hər bir canlının ruhu onun damarlarında axan qanda 
yaşayır. Hətta islam və iudaizm dinlərində heyvan qanı və onunla bişirilən 
qidaların haram elan olunması bu mifdən qaynaqlanır. Maraqlıdır ki, Tövratda 
Nuh peyğəmbərin Tufandan sonra qurban kəsib tonqalda yandırmasının və 
islam dinində İbrahim peyğəmbərin Allaha qoç qurbanı kəsməsinin kökündə 
də bəndə ilə Rəbb arasında əhd bağlamaq, bu birliyi qanla möhkəmləndirmək 
fəlsəfəsi dayanmaqdadır. İslamın və iudaizmin vacib buyurduğu əməl – oğlan 
uşaqlarının sünnət olunması (ivr. - brit-mala) ayini də bir tərəfdən onun dini 
icmaya daxil olunmasının tam təsdiqi, digər tərəfdən isə əməli-saleh bəndə 
olması  barədə  Yaradanla  qan  vasitəsilə  bağlanan  əhdi  kimi  dəyərləndirilir. 
Maraqlıdır  ki,  Tövratda  Rəbb-bəndə  ittifaqı  «brit»  (ivr.-  qan  çıxanadək 
kəsmək) adlanır. Orta əsr türk dövlətlərində hökmdar ailəsinə mənsub şəxslərin 
78 
 Я.Ямпольский, «О древнейщих исторических свидетельствах обычая побратимствакровью и 
оружием на Кавказе» // Известия Азерб. Филиала АН СССР, № 1-2. Баку, 1944.
79 
 «Osmanlı uyarlığı». İstanbul, 2002.