Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 164 -
yeni dinin elementləri ilə zənginləşmişdir. Tanrıçılıq ilahəsinin ilkin obrazı, 
rolu, hətta onun rəmz və atributları tədricən mifoloji əhəmiyyətini itirərək öz 
yerini yeni dini obrazlara İslam peyğəmbərinin sevimli qızı Fatimeyi-Zəhraya 
və  Məryəm Anaya  vermişdir.  Eyni  zamanda,  müsəlman  və  xristian  türklər 
vasitəsilə nəzərlik-tumar, eləcə də Humay Ananın digər rəmzləri də tədricən 
həmin dinlərə transformasiya edilmişdir.
İslamın  yayılmasından,  eləcə  də  türk  tayfalarının  Yaxın  Şərqdə  geniş 
məskunlaşmasından  sonra  dua-bitik  gəzdirmək  ənənəsi  ərəblər  arasında  da 
yayılmış və onlar nəzərliyin adını kalka şəklində dəyişərək «tumar» (ərəbcə 
- yazı) kəlməsinə çevirmişlər. Məsələn, Məhəmməd Füzuli deyir: «
Yazanda 
Vamiqü  Fərhadü-Məcnun  vəsfin  əhli-dərd,  Füzuli  adını,  gördüm,  səri-
tumarə yazmışlar». Burada «tumar» sözü «yazı», «səri-tumar» isə mətnin 
başlığını bildirir. Orta əsr xəttatlıq sənətinə görə, yazının başlığı xüsusi tərtibatı 
ilə seçilirdi.
 Bu gün Mərkəzi Asiya xalqlarında nəzərliyin «bakıt tümarı» (bəxt 
tumarı) və «boy tümar» (boylu, hamilə qadınlar üçün yazılan dua) növləri daha 
geniş yayılmışdır. Tədricən «tumar» sözü ilkin adı üstələmiş və nəzərliklər 
türk  xalqları  arasında  da  belə  adlandırılmışdır.  Orta  əsrlərdə  döyüşçülər 
belə  nəzərlikləri  boyunlarından  asar  və  bir  qayda  olaraq,  onun  içərisinə 
«Cövşəni-Kəbir»  (Böyük/Ali/Möhkəm  Zireh,  Zireh  duası)  duası  yazılmış 
vərəqəni qoyardılar. İnsanı pisliklərdən, xəstəliklərdən, cəhənnəm atəşindən, 
düşmən məkrindən qoruyan, lakin «əməli-hökm» olmayan bu duanı oxumaq 
və ya gəzdirmək fərz sayılırdı. Əhli-Beyt rəvayətlərinə görə, Rəsuli-Əkrəm 
(s.ə.s.) döyüşlərdə ağır və bədənini rahatsız edən zireh geyinərdi. Günlərin 
birində  Mələk  Cəbrayıl  (ə.s.)  nazil  olaraq  İslam  Peyğəmbərinə  demişdir
: 
«Ey Məhəmməd, Rəbbin sənə salamı var. O, əynindəki zirehi çıxarıb bu 
duanı oxumağı buyurur. Bu dua səni və ümmətini qoruyacaqdır». Onu da 
xatırlamaq yerinə düşərdi ki, Şah İsmayıl Xətayinin qızılbaş döyüşçülərinin 
bir çoxu şahın iştirak etdiyi döyüşlərdə zireh geyməzdilər.
 
 
QABA  AĞAC,  TÖZ  AĞAC,  BAYTEREK,  BAYTÖRƏ.  Qədim 
türklər  totem  saydıqları  ağacları  ulu  əcdadlarının  anası  bilir,  onlara  sitayiş 
edirdilər. Tarixi mənbələrə görə, hunlar da belə ağaclara tapınır, onlara qurban 
kəsirdilər.  Ağac  kultu  oğuz  boyları  arasında  da  geniş  yayılmış,  bu  inanc 
müəyyən damğa işarələrinin              və s. yaranmasına və yayılmasına 
öz  təsirini  göstərmişdir.  Tanrıçılıq  inancında  qismən  totem  çərçivəsindən 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 165 -
çıxan Dirilik Ağacı arxetipi kosmoqonik məzmun baxımından daha da inkişaf 
etdirilmiş  və  paralel  olaraq  Tenqri  xanın  səlahiyyətlərini  nümayiş  etdirən 
simvola çevrilmişdir. Belə ki, işarənin   digər semantik yozumlarına görə, 
onun üç qolu Tenqrinin üç stixiyaya – Suya, Torpağa və Havaya, eləcə də üç 
məkana – Göyə, Orta Dünyaya və qaranlıq Ruhlar Dünyasına olan hökmünü 
bildirir  və  bərabərtərəfli  Tenqri  xan  açasının  (xaçının)    bir  variantıdır. 
Həmin işarənin bərabərtərəfli Tenqri açası (xaçı) ilə birləşdirilməsi isə Tenqri 
xanın təkcə üç stixiya və məkana deyil, həm də dünyanın dörd tərəfinə yayılan 
iradəsinin təcəssümüdür. 
İslamaqədərki ortaq türk mifik təsəvvürlərinə əsasən, Tenqri məkanı olan 
Göy, Orta Dünya və Yeraltı Dünya bir-biri ilə həmişəyaşar ağacın budaqları, 
gövdəsi və kökləri ilə bağlıdır. «Bayterek» adlandırılan bu möhtəşəm ağac 
insanları Tanrı məkanına aparan, körpə ruhlarını – kutları ana bətninə çatdıran 
müqəddəs  körpü  funksiyasını  daşıyırdı.  Tanrıçılıq  dininə  şamanizmdən 
nüfuz olunan inanca görə, bütün Yer üzünün Baytereki Altaylarda, Göytəpə 
dağının zirvəsində qol-budaq atmışdır. Məhz buna görə türklər onlara Dünya 
Ağacını  -  Baytereki  xatırladan  əzəmətli  ağaclara  həmişə  sitayiş  etmişlər.
99
 
Bu ağacın hər yarpağı bir körpənin, bir canlı varlığın ruhudur. Vaxtı çatanda 
budaqlardan ayrılaraq parlaq ulduzlara çevrilir və Humay Ananın vasitəsilə 
Ruhlar  dünyasından  Orta  dünyaya  gətirilir. Ağacın  dibindən  axan  bol  sulu 
bulaqlar  dünyanın  nəhəng  çaylarını  cana  gətirir.  Lakin  şimala  doğru  səmt 
götürən  çayların  missiyası  isə  ağırdır.  Onlar  ölmüş  insanların  ruhlarını 
soyuq  və qaranlıq səltənətə aparırlar.  Bayterekin sıx  budaqları arasında isə 
müdrik qarğa gələcək qam-şamanların körpə rühlarına müdriklik dərsi keçir. 
Ağacın  zirvəsinə  qonmuş  nəhəng  qartal  isə  iti  gözləri  ilə  insanların Tenqri 
xanın əmrlərinə necə riayət etdiklərini diqqətlə izləyir. Azərbaycanın müxtəlif  
bölgələrində  islam  dini  ilə  «ortaq  məxrəc  tapmış»  ağac  kultu,  müqəddəs 
sayılan ağac pirlərinə inam bu günədək qalmaqdadır.  
Əski inanclara əsasən, hər bir tayfanın, nəslin öz müqəddəs ağacı vardır. 
Eramızın  587-ci  ilinə  aid  edilən  Çin  yazılı  mənbələrindən  birində  Göytürk 
xaqanlarının soy-kökü möhtəşəm ağaca bənzədilmişdir: Böyüklər bu ağacın 
gövdəsi, gənclər isə onun budaqları və yarpaqlarıdır.
100
 Qədim uyğurlar ağacı 
əcdadlarını dünyaya gətirən ilahi bir varlıq kimi təsəvvür edirdilər. O həm də 
99   A.Бисенбаев. «Мифы древних тюрков»,  http://www.eurasica.ru.
100
 E.Esin. «Ötüken Yıs», «Türk Sanatında ikonografik motifler». İstanbul, 2004.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 166 -
qəbilə üzvlərinin rifahının, sağlamlığının qoruyucusu sayılırdı. Töz (totem) 
sayılan ağacın kökünü qəsdən qurutmaq öz soylarını ona bağlayan insanları 
labüd ölümə məhkum etmək kimi dərk edilirdi. Övladı olmayan qadınlar nəsil 
ağaclarının altına ağ at dərisi sərərək üzərində dua edər, niyyətlərini diləyər, 
nəzir deyərdilər.
101
 Movses Kağankatlı salnamələrində Alban hökmdarlarının 
xristianlığı yaymaq üçün bütpərəstliyə qarşı çağırış edikləri, ağac totemləri 
kəsib  atmaları  barədə  məlumat  verirdi.  Bu  qədim  inancın  işartıları  təkcə 
xalça  naxışlarımızda  deyil,  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatında  hələ  də 
qalmaqdadır.  Ötən  əsrdə  Azərbaycan  folklorçularının  Qubadlı  bölgəsinə 
ekspedisiyası zamanı topladıqları miflərin birində deyilir: «O dünyada bir ağac 
var. Onun hər bir yarpağı bu dünyadakı bir adamındır. O yarpaq saralıb yerə 
düşəndə adam ölür. Yarpaq düşəndə başqa yarpaqlara dəyib onları tərpədirsə, 
bu dünyadakı yarpaq sahiblərinin qulağı cingildəyir».
102
 Totemizm, şamanizm, 
tanrıçılıq və islam dininin qeyri-adi şəkildə vəhdət təşkil etdiyi «Kitabi-Dədə 
Qorqud» dastanının əksər boylarının sonunda ağzı dualı ulu ozanın dilindən 
belə  bir  alqış  səslənirdi: 
«Kölgəlicə  Qaba  Ağacın  kəsilməsin!».  Yəni 
kölgəsini nəslin, tayfanın üzərinə salan, onu himayə edən Qaba Ağac məhv 
olmasın, soy kəsilməsin. Bu mifoloji ideya eposun «Qam Börənin oğlu Bamsı 
Beyrək»  boyunda  özünü  daha  qabarıq  göstərir.  Kafir  əsarətindən  qurtulan 
Bamsı  Beyrək  yurduna  qayıdanda  bacısı  əvvəlcə  onu  tanımır,  qardaşının 
öldüyünü belə xəbər verir: 
«Kölgəlicə Qaba Ağacım kəsilibdir, ozan, sənin 
xəbərin yox». Elə həmin boyda Banuçiçək nişanlısı Beyrəyin sağ qayıtması 
xəbərini  onun  atasına  çatdıranda  nəsil  ağacının  yenidən  canlanmasını  belə 
ifadə edir: 
«Qaba Ağacın qurumuşdu, yaşardı axır!». Eposun «Qazan xanın 
bəy oğlu Uruz bəyin dustaq olması» boyunda Boyu uzun Burla xatun oğlunu 
ölmüş  bilib  Qazan  xana  tənə  ilə  belə  deyir: 
«Kölgəsincə  Qaba  Ağacımı 
kəsən  Qazan».  Başqa  bir  misal,  «Uşun  Qoca  oğlu  Səgrək»  boyunda  illər 
uzunu  kafir  qalasında  əsir  saxlanılan  oğlunun  evə  dönməsi  xəbərini  eşidən 
ana sevincini belə bildirir: 
«Qaba Ağacda tal-budağın qırılmışdı, yaşarıb 
göyərdi axır».
103
 
Qeyd edək ki, qıpçaqların əsasən «Bayterek», oğuzların isə «Qaba Ağac» 
adlandırdıqları totem (palıd, şam, çinar, dağdağan, qayınağacı, qovaq, ardıc və 
s.) kultunun qədim elementləri dini etiqadından asılı olmayaraq, türk xalqları 
101
  A.İnan, «Müslüman Türklerde Samanizm Kalıntıları». Ankara 1952.
102
  «Azərbaycan mifoloji mətnləri». Bakı:  «Elm», 1988.
103
 «Dədə Qorqud Kitabı. Ensiklopedik lüğət». Bakı, 2004.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 167 -
arasında bu gün də yaşamaqdadır. Azərbaycanda da müqəddəs ağaclarla bağlı 
xalq  deyimləri  və  əlamətləri,  ölkənin  müxtəlif  bölgələrindəki  ziyarətgahlar 
həmin  inancın  kollektiv  yaddaş  səviyyəsində  qorunub  saxlanılmasından 
xəbər  verir.  Bu  ağacları  qırmaq,  yandırmaq,  susuz  qoymaq  böyük  günah 
hesab  edilir,  onların  budaqlarından  düzəldilmiş  nəzərliklər  isə  qadın  və 
uşaqları  bədbəxlikdən  qoruyur.  Böyük  Azərbaycan  alimi  Mirəli  Seyidov 
bu  barədə  yazır: 
«Son  vaxtlara  qədər Azərbaycanın  bir  çox  yerlərində 
ağac pirləri olmuşdur. Həmin pirlər əsasən uşaq, doğum pirləri kimi də 
məşhurdur.  Buraya  doğmayan  qadınlar  övlad  arzusu  ilə  gəlib  tapınar, 
səcdəyə düşərmişlər. Ağacın doğum piri olması onun həm dünya ağacının 
atributu olmasına işarədir, həm də bu inamın Umayla mifoloji əlaqəsinin 
təzahürüdür».
104
Əski türk mifoloji təsəvvürlərində «Dünya Ağacı» anlayışı özündə qadın və 
kişi başlanğıclarını əks etdirən iki ayrı-ayrı ağacı birləşdirir. Belə ki, qovaq ağacı 
Ata - kişi başlanğıcı olduğu halda, qayın ağacı Ananı təcəssüm etdirir. Rəvayətə 
görə,  Humay  Ana  Göydən  enərkən  əllərində  iki  qayın  ağacı  tutmuşdur.
105
 
Misal üçün, Altay türklərində müqəddəs dayə-qayın ağacı haqqında rəvayətlər 
mövcuddur. Bu ağac meşəyə atılmış körpələri himayəsinə götürərək, gövdəsinin 
şirəsi-südü ilə onları ölümün cəngindən qurtarır. XVI əsrdə yaşamış qazax küyçüsü 
(dombranın  müşayiəti  ilə  dastan  ifaçısı)  Bayjiqitin  «Kayın  sauqan»  («Qayın 
ağacının sağılması») adlanan küyündə də bu motivə toxunmuşdur. Maraqlıdır 
ki, «tor» (törə) kəlməsi qədim türklərdə təkcə «dövlət», «hakimiyyət», «qanun-
qayda»  deyil,  həm  də  «Dünya Ağacı»  və  kainatdakı  «Süd  Yolu»  (Kəhkəşan) 
anlamını verir. Bəzi türk dillərində «nəsil ağacı» ifadəsinin qədim sinonimi olan 
«tos», «töz» və ya «tös» kəlməsi, eyni zamanda, «qadın sinəsi» kimi izah olunur. 
O da maraqlıdır ki, Azərbaycan dilində «qayın ağacı» sözünün sinonimi olan «toz 
ağacı» kəlməsinin ilkin variantı kimi «töz ağacı» (nəsil ağacı və ya dayə ağacı) 
yozumu da nəzərdən keçirilə bilər. Hətta XI əsrdə yaşamış Mahmud Kaşğari də 
«qayın» kəlməsinin həm ağac, həm də qadın tərəfdən qohum – həyat yoldaşının 
qardaşı  mənalarında  işlənməsinə  diqqət  yetirmişdir.
106
  Azərbaycan  ərazisində 
qədim türklərin Qaba Ağac kultu ilə bağlı xeyli etnonim, hidronim və oykonimlər 
104
  M.Seyidov. «Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları». Bakı: «Yazıçı», 1983.
105
  «Энциклопедия символов, знаков, эмблем».Авт.-сост. В. Андреева и др. М., 2002.
106
 З.Наурзбаева. «Архетип женщины – медиатора в традиционной и современной казахской 
литературе», http://www.otuken.kz. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 168 -
mövcuddur. Məsələn, Sabirabad bölgəsindəki Qalaqayın kəndinin etimologiyası 
totemi  qayın  ağacı  olan  qayın  tayfasının  adı  ilə  bağlıdır.  Mahmud  Kaşğarinin 
«Divani lüğət-it-Türk» əsərindəki atalar sözlərində qayın ağacına insanlara xas 
xüsusiyyətlər  verilir:  «Kayınq  kasınqa»  (Ciddilik  qayın  ağacının  xasiyyətidir). 
Ağacəri dağı (Tovuz bölgəsi) oronimi isə qədim ağacəri tayfasının adından («ağac» 
+  «ər»)  götürülmüşdür  və  Şərqi  Sibirdə  yaşayan  meşer  tatarlarının  etnonimi 
ilə eyni mənanı verir. Bizans mənbələrinə görə, hələ eramızın V-VI əsrlərində 
Azərbaycan ərazisində «akasir» hun tayfası yaşamışdır. «Akasir» etnonimi orta əsr 
rus salnamələrində hərfi tərcümə olunaraq, 
«древляне»  (ağac/meşə adamları) 
kimi qeyd edilmişdir. Azərbaycanın Qubadlı, Tərtər, Cəlilabad, Masallı, Salyan 
bölgələrindəki «Qızılağac» oykonim və hidronimləri isə ağaca tapınan qızılağac 
tayfasının adı ilə əlaqələndirilir. Bu adı daşıyan nəsillər (kızılağacı) Türkiyənin 
Antalya,  İsparta,  Budur  bölgələrində  indi  də  yaşamaqdadırlar.
107
  «Kitabi-Dədə 
Qorqud» dastanlarında qəhrəmanlardan birinin – Basatın dilindən səslənən sözlər 
oğuzlarda Qaba Ağaca – Ulu Anaya verilən dəyərin əlamətidir: «Anam adın sorar 
olsan,- Qaba Ağac! Atam adın dersən, - Qağan Aslan! (Tenqri/Günəş)». 
1.Azərbaycan xalça ornamentlərində Bayterek/Dirilik Ağacı. 
2. Qazaxıstanın paytaxtı Astana şəhərində hündürlüyü 105 metrə çatan 
Bayterek monumenti. 3.Çuvaşıstan Respublikasının Dövlət bayrağında 
 Bayterekin stilizə olunmuş təsviri
107  A.Таптыгов. «Мифологические топрнимы, сформировавщиеся на основе культов дерева и 
горы на територии Азербайджана», science.crimea.edu.
1.  
2.  
3.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 169 -
«Bayterek»  sözünün  etimologiyası  haqqında  müxtəlif  elmi  mülahizələr 
mövcuddur.  Mərkəzi Asiyanın  və  Volqaboyunun  qıpçaq  kökənli  türk  xalqlarının 
folklorunda  «bayterek»  dedikdə  «Dünya  Ağacı»,  «qovaq  ağacı»,  «evi,  çadırın 
tavanını saxlayan mərkəzi dirək» nəzərdə tutulur.
108
 Altaylılar, xakaslar, tuvalar, 
qazax  və  qırğızlarda  bu  kəlmə  «bay»  (dövlət)  və  «terek»  (qovaq  ağacı) 
sözlərinin  birləşməsindən  yaranmışdır.  Bu  gün  də  Mərkəzi Asiyada  qovaq 
ağacının bir növü (piramida şəkilli) «bayterek» adlanır. Anadolu türklərində 
isə  analoji  məna  verən  «baytörə»  sözü  vardır.  Zənnimizcə,  «baytörə»  sözü 
əski türklərdə şam, qayın, palıd ağacları kimi töz (totem) ağaclardan birini - 
«qovaq» anlamını verməzdən əvvəl «bay/bəy» (ali, böyük) və «törə» (nəsil) 
sözlərinin  birləşməsindən  yaranaraq,  tam  halında  «nəslin  müqəddəs  ağacı» 
mənasında  işlənirdi.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  Mərkəzi Asiyada  yaşayan  türk 
xalqlarında «Baytörə» şəxs adı da vardır. 
 
 
GÜN  RƏMZİ,  QIZIL  ALMA.  Bu  solyar  işarə  dünyanın  əksər 
xalqlarında,  o  cümlədən  türklərdə  Günəşin  və  Tanrının  rəmzlərindən  biri 
sayılmaqdadır
.  Qədim  türklər  «Tenqri  xan»  dedikdə  Göyü  və  Günəşi  dərk 
edirdilər. Onlar inanırdılar ki, insanın ruhu Tenqriyə (Günəşə), cismi – bədəni 
isə müqəddəs Yer-Suya məxsusdur. Qədim mənbələrə görə, hunlar dan yeri 
söküləndə əllərini günəşə doğru açaraq onu salamlayır, sübh dualarını edirdilər. 
Bu ayinin bənzərinə bəzi dinlərdə, eləcə də sinkretik din olan yezidilikdə bu 
gün də rast gəlinməkdədir. Günəş şamanizm və tanrıçılıq dinlərində əsas kult 
elementlərindən  biri  olmuşdur.  XVI  əsrdə  yaşamış  İran  tarixçisi  Ruzbexan 
«Mehmanameyi-Buxara» əsərində müsəlman qazaxların Günəşə sitayiş ayini 
barədə  bunları  yazır:  «
Yaz  gələndə  qazax  at  südünü  (kumısı)  içməzdən 
əvvəl üzünü günəşə sarı tutub südün bir qurtumunu Şərqə doğru yerə 
dağıdır və Günəşə təzim edir. Güman ki, bununla yaşıl ot bitirdiyinə, atın 
onu yediyinə və süd verdiyinə görə ona minnətdarlığını bildirir». 
Tarixi Azərbaycan  əraziləri  Günəşə  sitayişin  ən  çox  yayıldığı  yerlərdən 
biridir. Əski mənbələrə əsasən, Midiya dövlətində və Qafqaz Albaniyasında 
Günəşə  sitayiş  kultu  geniş  yayılmışdır.  Hələ  eramızdan  əvvəl  V  əsrdə 
yaşamış  yunan  tarixçisi  Herodot  burada  məskunlaşmış  massagetlərin  dini 
inanclarından  bəhs  edərkən  yazmışdır:  «
Onların  tapındıqları  yeganə 
ilahi  Günəşdir.  Onlar  ən  sürətli  ilahiyə  ən  sürətli  canlını  –  atı  qurban 
108
 Р.Ахметьянов. «Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья». М., 1981.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 170 -
kəsirlər»
109
 Qədim Tunc dövründən etibarən Qobustan, Gəmiqaya və Göyçə 
qayaüstü  təsvirlərində  Günəş  ilahisinin  rəmzlərinə 
    ,  o  cümlədən 
dairə işarəsinə   rast gəlinir. Bundan başqa, Qız qalasının, əslində, müdafiə 
tikilisi deyil, qədim Günəş məbədi olması barədə elmi mülahizələr də getdikcə 
öz  təsdiqini  tapmaqdadır. Altay  dağlarından  Balkanlaradək  uzanan  nəhəng 
ərazidə  geniş  yayılmış
  bu  damğa  işarəsinin  «on»,  «döngələk»,  «domalaq», 
«Gün belgisi» (Gün nişanı), «Domalaq ana», «Gün domalaq», «Sarı baybişe», 
«Baybike», «Nurullah», «Altun top», «Altun alma» kimi adları vardır. Onun 
digər semantikası isə bədirlənmiş Ay ilə bağlıdır və bəzi türk xalqlarında bu 
işarəyə «Aydamğa» da deyilməkdədir. «Dəftəri-Çingiznamə» əsərində bu ad 
haqqında belə yazılır: 
«Sonra Çingiz xan Konrat bəyin oğlu Sengdeyə dedi 
ki, ey Sengde, qoy sənin ağacın (tös, totem) alma ağacı olsun, quşun laçın 
olsun, uranın (nəsil çağırışın) «Konrat» olsun, damğan Ay damğa olsun, 
şəkili də budur - 
».
110
 Əbu Əli Əhməd ibn Rusta (IX əsrin sonu - X əsrin 
əvvəlləri) «əl-Əlak ən-Nəfisa» əsərində Xəzər ordusunun rəsmi keçidini təsvir 
edərkən  ucunda  qızıl  kürə  olan  tuğ  (bayraq)  barədə  yazırdı: 
«Qoşundan 
xeyli  irəlidə  hökmdar  gedirdi.  Onun  önündə  isə  atlılar  bəzilərinin 
«çətir», «dəf», «dairə» adlandırdıqları və bizə dəqiq məlum olmayan bir 
qurğu  aparırdılar».
111
  Orta  əsr  mənbələrinə  əsasən,  Xəzər  xaqanının  ipək 
çadırının üzərini də qızılı dairə rəmzi bəzəyirdi. Adam Oleari Şimali Qafqazda 
olarkən buradakı türklərin (kumıkların) qızıl alma vasitəsilə özlərinə şamxal 
seçdiklərindən yazırdı. Tanınmış türkiyəli alim Fəxrəddin Kırzıoğlu isə yazır 
ki,  xəzərlər  qızıl  alma  vasitəsilə  seçilən  şahlarını  «altın  alma  padşahları» 
adlandırırdılar.
112
 Qeyd edək ki, siqmentlərindən biri dairə   olan damğaların 
bir  çoxunun  məhz  Günəş-Alma  rəmzindən  törəndiyi  ehtimal  edilir.  Türk 
xalqlarının rəsmi simvolizminə, nağıl və dastanlarına nüfuz edən «qızıl alma»  
mifoloji obrazı kök etibarilə əski inanclara – totemizmə söykənməkdədir. Belə 
ki, mifik təsəvvürlərə görə, alma bəd ruhu olmayan, insanlara yardım göstərən 
sehirli ağacdır. İlkin orta əsrlərdə uyğurlarda tuğ (bayraq) başlıqlarına alma 
budağı asardılar. Bir qayda olaraq, baxşilərin (baxıcıların, dini həkimlərin) 
109
  Геродот. «История в девяти книгах». Ленинград: «Наука», 1972.
110
  F.Toprak. «Defter-i Çengiz-nāme’de boy nişanlari ve damgalar», Turkish Studies- International Peri-
odical For The  Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011.
111
  Ибн Руста. «Ал-Алак ан-нафиса», пер. В.Минорского. 1963.
112
  К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана. По материалам кумыков и их предков». // КНКО: Вести. 
Махачкала, № 8-10, 2003.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 171 -
əlində  də  alma  ağacından  əsa  olardı.
113
  Türkiyəli  professor  Əsma  Şimşək 
(Fırat Universiteti) yazır ki, 
«Bir çox dastan, rəvayət və məsəllərdə Xızır 
peyğəmbər (pir, dərviş) tərəfindən butalılara verilən alma «övlad motivi», 
«nəslin  davamlı  olması»  kimi  dəyərləndirilirdi.  Bəzi  bölgələrdə  bəyin 
gəlinin başı üzərinə atdığı alma şəfa diləyi ilə övladı olmayan qadınlar 
tərəfindən yeyilirdi. Yeri gəlmişkən, bu adət, eləcə də gəlin ata evindən 
köçərkən şah bəzəmək və ona alma taxmaq Azərbaycanda, Ərzurumda, 
Ərzincanda, Tuncəlidə, Elazığda bu gün də qalmaqdadır».
114
Lakin  Günəş  rəmzi  xəzərlərdən  xeyli  əvvəl  hun  hökmdarı  Atillanın  və 
oğlu  Ərnakın  (İrnik)  damğası 
  olmuşdur.  Atillanın  mənsub  olduğu  dulo 
(Mərkəzi Asiyada «dulat» və ya «dulu», «tulu») tayfalar ittifaqına daxil olan 
digər boyların fərqləndirmə işarələri də türklərin damğayaratma iyearxiyasına 
uyğun olaraq, onun aparıcı seqmenti – dairə əsasında yaradılmışdır. Məsələn, 
batbayların -    , albanların (adbanların) və suvanların (suan, suvar)     
   və s. tayfaların damğaları kimi.
115
 Qədim mənbələrdə «dulu», «dulo», 
bəzən isə «tulu», Çin salnamələrində isə «tu-li» kimi qeyd olunan tayfanın adı 
türk mənşəlidir və «cəsur», «dəliqanlı» kimi izah olunur. «Koroğlu» dastanında 
qəhrəmanlara verilən «dəli» ayamasının və Azərbaycan dilindəki «dəli-dolu» 
ifadəsinin  kökündə  də  həmin  semantik  yozum  dayanır. Azərbaycanın Ağsu, 
Balakən, Saatlı, Şəmkir və Göygöl bölgələrindəki Dəllər, Tulu, Tullar kəndlərinin 
adları da dulo etnonimi ilə bağlıdır. Dulo/dulatların etnik mənşəyi dəfələrlə elmi 
müzakirələrə  səbəb  olsa  da,  tanınmış  tarixçi-türkoloqlar  Nikoloy Aristov  və 
Sarsen Amanjolov onların türk kökənli olmasını sübuta yetirmişlər. Qədim yazılı 
mənbələrin tədqiqi nəticəsində bu tayfa Qərbi Türk Xaqanlığına (VI əsr) daxil 
olmuş beş boyun ittifaqından yaranmışdır. Tatarıstanda nəşr edilmiş «Bulqar 
xalqının xəzinəsi» kitabında yazılır: 
«Atilla dulo tayfasındandır. Bu tayfanın 
törəmələri  V-VII  əsrlərdə  Bulqar  dövlətinin  xanları  olmuşlar.  Onların 
arasından  Kubrat,  Bat-Boyan,  Şambat  və  Asparux  kimi  hökmdarlar 
çıxmış, Qara Bulqar, Volqa Bulqar, Dunay Bulqar və Kiyev Rus dövləti 
kimi güclü türk-slavyan məmləkətlərini qurmuşlar»
116
 Hər şeydən bir pay 
113  
Abdulkerim Rahman. «Uygur Folkloru», çev. Soner Yalçın-Erkin Emet, Kültür. Bakanlığı Yayınları, 
Ankara, 1996
114  E.Şimşek. Ölümsüzlük il�ci elma”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, 
E.Şimşek. Ölümsüzlük il�ci elma”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, 
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008
115
  C.Плетнева. «Древние болгары в восточноевропейских степях»// Татарская археология, 1997, №1.
116
  «Сокровиша булгарского народа», Вып. 1, Этногенез, История. Култура. Под редакцией 
академика   Ю.Вегунова. Санкт-Питербург, 2007.