Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

«Ey  böyük  qardaşlar,  qoy  yay  sizin  olsun,  yay  kimi  siz  də  oxlarınızı 
(vassallarınızı) 
göyə atın (irəliyə göndərin)!» Üç gümüş dəmrəli (ucluqlu) 
160
  О.Сулейменов, «Язык письма. Взгляд в доисторию  –  о происхождении письменности и языка 
малого человечества». Алматы-Рим,1998.
161
 Геродот.  История в девяти книгах. Ленинград: «Наука», 1972.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 190 -
oxla atalarının yanına qayıdan kiçik oğlanların - Göy xan, Dağ xan və Dəniz 
xanın hər birinə isə ox verib onların ittifaqına «üçok» adını qoymuşdu: «
Ey 
kiçik qardaşlar, qoy bu oxlar sizin olsun. Yay oxları buraxdı, siz də ox 
kimi olun!» (hökmdarlarınızın iradəsindən çıxmayın – A.Q.). Bu hadisədən 
sonra oğuzlar 24 boya bölünərək ətrafa yayılmışlar. Xivə hökmdarı Əbdülqazi 
Bahadur xanın (XVII əsr) qələmə aldığı «Səcəreyi-Tərakimə» əsərində həmin 
rəvayətə  islam  dininin  çalarları  vurulsa  da,  yay-oxun  ilkin  rəmzi  mənası 
qorunub-saxlanılmışdır: «
Sizin tapdığınız yay-ox Tanrı (Allah) tərəfindən 
göndərilib.  Bizdən  əvvəl  yaşayanlar  yayı  –  şah,  oxu  isə  onun  elçisi 
sayırdılar. Çünki yay oxu haraya göndərsə, o tərəfə uçacaq». Beləliklə, 
Oğuz xandan qaynaqlanan bu hakimiyyət rəmzinin (yay və üç ox) müxtəlif 
variantları  sonralar  qədim  türk  tayfalarının,  o  cümlədən  oğuzların  damğa 
işarələrində də öz əksini tapmışdır. 
Qədim  türk  mifoloji  təsəvvürlərindən,  dövlətçilik  ənənələrindən 
qaynaqlanan  yay-ox  mifologemi  Azərbaycanda  da  geniş  yayılmış,  hərb 
sənətində, saray mərasimlərində, xüsusilə rəsmi keçidlərdə istifadə olunmuşdur. 
Aşağıdakı  digər  Təbriz  miniatüründən  göründüyü  kimi,  hökmdarın  rəsmi 
keçidi zamanı onun önündə təntənəli şəkildə hakimiyyət rəmzi olan qurulu 
yay aparılır. 
Mahmud  Kaşğarinin  «Divani  lüğət-it-Türk»,  Fəzlullah  Rəşidəddinin 
«Cami ət-Təvarix», Əli Yazıçıoğlunun «Tarixi-Səlcuq» əsərlərindəki damğa 
işarələrinə əsasən, Dağ xanın törəmələrindən olan yüregir boyunun damğası 
bozok və üçokların birliyi kimi 
     təsvir olunmuşdur. Lakin XVII 
əsrdə  cərəyan  edən  siyasi  proseslər  nəticəsində  tayfalar  arasında  olan 
iyerarxiyanın – səlahiyyət bölgüsünin zəifləməsi yüregirlərin damğa işarəsinə 
də  təsir  göstərmiş,  nəticədə  həmin  rəmz  Xivəli  Əbdülqazi  Bahadur  xanın 
təsnifatında    şəklini  almışdır.  Yeri  gəlmişkən,  Azərbaycanın  görkəmli 
sərkərdəsi, Ağqoyunlu dövlətinin banisi və hökmdarı, «Uzun Həsən» ləqəbi 
ilə tanınan Həsən bəy Bayandurlu da (1423-1478) öz nəsil şəcərəsinin Oğuz 
xandan  qaynaqlandığını  qürurla  bəyan  edirdi.  Salnamələrə  görə,  Oğuz 
Ağqoyunlu hökmdarının sayca 51-ci ulu babası olmuşdur. Üstəlik, Ağqoyunlu 
dövlətinin mavi rəngli bayrağını, sikkə və silahlarını, möhürlərini də bayandur 
tayfasının  (Oğuz  xanın  şəcərəsinə  əsasən,  bozokların  sol  qolu,  Göy  xanın 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 191 -
törəməsi olan boy. Etimoloji izahı: «dünya nemətlərinə sahib olan») damğası 
 bəzəyirdi. Həmin boy işarəsinin semantikasında da yay və üç ox birliyinin 
stilizə olunmuş cizgilərini müşahidə etmək mümkündür. Əbu-Bəkr Tehraninin 
1470-1471-ci  illərdə  qələmə  aldığı  «Kitabi-Diyarbəkiriyyə»  əsərində 
göstərilir ki, ağqoyunlulara babalarının adı ilə «Bayandur xan oğulları», «Ali 
Bayanduriyyə», «bayandurlular» da deyirdilər.
Şah döyüşdən qayıdarkən. Təbriz miniatürü, 1524-cü il.
(Sankt-Peterburq, Şərq Xalqları İnstitutu). 
162
Oğuz xanla bağlı əfsanədə
 qədim türk oxçuluq sənəti ilə bağlı bir məqam 
xüsusilə  diqqət  çəkir:  Böyük  qardaşlar  arasında  bölünən  qızıl  Tanrı  yayı 
konstruksiyasını  təşkil  edən  üç  əsas  hissəyə  (qəbzə  və  iki  qollara)  görə 
dünyada saka-hun-türk kamanları kimi tanınan qədim kompozit (çoxtərkibli) 
və  retrofleks  (tərs,  geriyə  əyilən)
  atıcılıq  silahının  epik  xatırlatmasıdır. 
Damğadakı yay işarəsində də   yalnız qədim türk yaylarına xas fərqləndirici 
xüsusiyyətlərdən  biri  –  qollarının  ucunda  olan  və  silahın  dartqı  qüvvəsini 
artıran  (80  kiloqramadək)  «qulaqlar»  təsvir  edilmişdir.  Bu  tipli  yaylara 
kimer,  saka,  hun  və  xəzər  mədəniyyətini  əks  etdirən  maddi  mədəniyyət 
nümunələrində, Cənubi və Şimali Qafqazın, Mərkəzi Asiyanın, Şərqi Sibirin 
162
  K.Kərimov. «Azərbaycan miniatürləri». Bakı, «İşıq», 1980

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 192 -
qayaüstü  təsvirlərində,  Manna,  Midiya  dövlətinə,  Qafqaz  Albaniyasına 
(Aran  dövləti)  aid  abidələrdə,  Azərbaycan,  Türkiyə  və  Mərkəzi  Asiyanın 
hərb  sənətində  geniş  rast  gəlinir.  Bu  silahı  birmənalı  şəkildə  «Kitabi-Dədə 
Qorqud» eposunda adı çəkilən «qatı yayların» əcdadı saymaq olar. Eramızdan 
əvvəl  550-490-cı  illərdə  yaşamış  qədim  yunan  tarixçisi  Miletli  Hekatey 
«Coğrafiya» əsərində Qara dənizin şimal sahillərinin konturunu sərt skif/saka 
yaylarına bənzədirdi. Qədim türklərin inancına görə, yayın gövdəsi adi halda 
(kirişsiz) «batan Ayı», geri qatlanıb qurulduqda isə «doğulan Ayı» təcəssüm 
etdirir. Ortaq türk damğalarında, eləcə də Orxon-Yenisey əlifbasında   işarəsi 
və onun çoxsaylı variasiyaları «yay» kimi oxunsa da, qrafik təsvir baxımından 
həm atıcı silahı, həm də səma cismini – Ayı» ifadə edirdi. 
Bir linqvistik məqama da diqqət yetirək. Oğuz xandan övladlarına miras qalan 
«yay və üç ox» mifologemi hökmdar-vassal münasibətlərinin rəmzlərindən 
birinə  çevrilməklə  yanaşı,  oğuzların  dilinə  də  təsirsiz  ötüşməmişdir.  Hərbi 
yürüşə çıxan xanın tabeçiliyində olan tayfalara ox (adətən, qızıl və ya gümüş 
dəmrəli)  göndərməsi  onları  savaşa  çağırması  demək  idi.  O  da  maraqlıdır 
ki,  oğuz  türklərinin  dilində  «oxumaq»  sözü  indiki  anlamdan  fərqli  olaraq, 
«dəvət etmək», «oxuntu» kəlməsi isə «dəvət üçün göndərilən ox» anlamında 
işlədilirdi. Bir tayfadan digərinə məktub, ox çatdıran çaparların da özlərinə 
məxsus adları var idi. Onlara «yazıçı» və ya «yazıqçı» deyirdilər. Tanınmış 
tədqiqatçı Faruq Sümər də «Oğuzlar» kitabında «yay və üç ox» vəhdətinin 
oğuzlarda hökmdar rəmzlərindən biri olduğunu xüsusi qeyd edir. Müəllif XI-
XII əsrlərdə yaşamış erməni tarixçisi Urfalı Matveyə istinadən yazır ki, Səlcuq 
dövlətinin banisi Toğrul bəy 1038-ci ildə Nişapura gedərkən başında kətandan 
sarıq,  əynində  gözəl  qumaşdan  tikilmiş  uzun  qollu,  uzun  ətəkli,  qabaqdan 
düyməli paltar, ayağında keçə çəkmələr, qolunda gərilmiş (qurulu) yay vardı. 
Kəmərində isə üç ox vardı».
163
 «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında yayın bu 
tərzdə – çiyin və ya qolda daşınması «yayı qaruya keçirmək» adlanırdı.
   
OĞUZLARIN QAYI BOYUNUN DAMĞASI. Dərin köklərə malik bu 
rəmzin ən qədim nümunələrinə və onun stilizə olunmuş variantlarına Okunev 
arxeoloji mədəniyyətinə (Cənubi Sibir, eramızdan III min il əvvəl) aid qayaüstü 
təsvirlərdə – qədim ilahinin başındakı tac formasında   rast gəlinir. Saka/skif 
163 
 F.Sümər. «Oğuzlar». Bakı:  «Yazıçı», 1992. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 193 -
inanclarında da bu işarə dini xarakter daşıyırdı. Onu odpüskürən əjdaha-ilanın, 
çox güman ki, sakaların ulu anaları sayılan ilahə Apinin (qədim türkcədə «apa» 
- ana) qrafik təcəssümü hasab edirdilər. Hətta XX əsrin əvvəllərinədək Sibirdəki 
bəzi türk xalqlarında – saxa və dolqanlarda   işarəsinin Tanrının Yer üzündəki 
mütləq hakimiyyətinin, onun cəza silahının təsviri olması barədə mifik təsəvvürlər 
vardı. Tarixi Azərbaycan ərazisində, o cümlədən Qərbi və Cənubi Azərbaycanda, 
Anadoluda,  Şimali  Qafqazda,  Mərkəzi Asiya  və  Qərbi  Sibirdə,  Mərkəzi  və 
Cənubi  Rusiyada,  Ukraynada  geniş  yayılan,  Moldovada,  Bolqarıstanda, 
Rumıniyada, Macarıstanda, Yunanıstanda, Serbiya və Makedoniyada iz qoyan 
həmin damğa təsvirləri qədim silah və dəbilqələrin, bəzək əşyalarının, məişət 
avadanlığının, bişmiş kərpic və saxsı su borularının üzərində aşkar edilmişdir. 
Mahmud Kaşğari, Fəzlullah Rəşidəddin və Əli Yazıçıoğluna görə, bu işarə oğuz 
elinin aparıcı, üstün statusa malik tayfalarından olan qayı boyunun damğası idi. 
Bu,  həmin  qayı  boyudur  ki,  «Kitabi-  Dədə  Qorqud»  eposunda  adı  çəkilmiş, 
Səlcuq  konfederasiyasının  formalaşmasında  fəal  iştirak  etmiş  və  Osmanlı 
sülaləsinin təməlini qoymuşdir. Maraqlıdır ki, Türkiyənin Topqapı sayrayındakı 
Müqəddəs əmanətlər arasında saxlanılan və xəlifə Osmana aid edilən iki tiqdən 
(tiyəsi düz və hər iki tərəfi kəsici olan iri qılınc) birinin qını üzərində qayı boyu 
damğasının   həkk olunması Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) dönəmində türk 
silahlarının Yaxın Şərqdə yayılmasından və yüksək dəyərləndirilməsindən xəbər 
verir. Rəvayətə görə, XII əsrdə həmin tiq görkəmli ilahiyyatçı və mütəfəkkir 
Xoca Əhməd Yasəviyə (1103-1166) əmanət edilmiş, sonralar isə onu qorumaq 
şərəfi Osmanlı dövlətinin təşəbbüskarlarından Şeyx Ədəbalıya (1206 - 1326) 
nəsib olmuşdur. Şeyx öz növbəsində müqəddəs əmanəti kürəkəninə - Osmanlı 
dövlətinin  banisi  Orkun  bəyə  (1258-1324)  vermiş  və  silahın  ilk  sahibinin 
şərəfinə onun adını «Osman Qazi» qoymuşdur.
İki komponentdən ibarət olan bu işarədə   təsviri Ağqoyunlu və Səfəvi 
dövlətlərində  «sənək»,  «durbaş»  (fars  dilində:  «kənara  çəkil»),  Mərkəzi 
Asiyada «aça» (haça), «ayır» («ayrılan» sözündən) adlandırılan hakimiyyət 
rəmzini – qoşadilli bayraq başlığını və nizə ucluğunu, «qoşa ox» kimi tanınan 
rəmz    isə  tayfa  və  nəsillərin  ittifaqını  ifadə  edir.  Azərbaycan  memarlıq 
abidələrində  və  məzar  daşları  üzərində  həmin  damğanın  variantına 
 
rast gəlinir. Onun semantik yozumu isə «bir tayfanın hakimiyyəti ətrafında 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 194 -
birləşmək» anlamını verir. Mütəxəssislərin ümumi qənaətinə əsasən, həmin 
rəmzin stilizə olunmuş variantına bəzi sasani hökmdarlarının də rəmzlərində 
 rast gəlinir. Aşağıdakı ardıcıllığa əsasən, həmin nişan sonralar bir çox 
türk xalqlarında ali hakimiyyət rəmzinə çevrilmiş, «baltavar», «iltəbər» və ya 
«daraq» adlandırılan damğaların             prototipi olmuşdur. Lakin 
araşdırmalarımız 
    və    işarələrinin,  əslində,  qədim  ikibaşlı  qartal 
mifologeminin sadələşdirilmiş qrafik təsviri olması ehtimalını irəli sürməyə 
imkan verir.
Ağqoyunlu dövlətinin «çalmalı» tipli döyüşçü dəbilqəsi (XV əsr,  Güney Azərbaycan). 
Dəbilqənin üzərində oğuz elinin qayı boyunun   və  ustanın damğa işarələri    (oğuzların 
bəydili tayfasının rəmzinə bənzəyir) həkk olunmuşdur.
164
 Anadolunun Güdül Salihlər kəndi 
yaxınlığındakı qaya üzərində qayı boyu damğası
165
 
Bolqarıstanlı  alim  Jivko  Voynikovun  araşdırmalarına  görə,  həmin 
«protobolqar»  işarəsi  XX  əsrin  əvvəllərinədək  xristian  rəmzlərindən  biri 
kimi  məşhur  olmuş,  dini  bayramlar  üçün  xüsusi  olaraq  bişirilən  mərasim 
çörəklərinin  –  kuliçlərin  üzərini  bəzəmişdir.  Xristian  dininin  Bolqarıstanda 
yayılmasından  sonra  bu  damğanın  semantikası  ilkin  mahiyyətini  itirmiş  və 
«qoşa sütunlu ipsilon» (yunan əlifbasında «Y» hərfi) adlandırılmış, mərkəzi 
fraqmenti olan   işarəsi isə qolları bir kökdən qaynaqlanan üç uqnumu (Ata, 
Oğul,  Müqəddəs  Ruh)  təcəssüm  etdirən  «ikidişli  xaça»  çevrilmişdir.  1944-
cü il əlifba islahatlarına kimi Bolqarıstanda istifadə edilən və «on» səsi kimi 
tələffüz olunan   hərf işarəsinin kökündə də həmin damğa təsviri dayanır.
166
 
164  https://www.facebook.com/media/set/?set=a.628267480531933.1073741897.565674410124574&type=3
165
  M.Aksoy. «Milattan Önce Anadolu’da Türk İzleri». Tarix. Nisan, 2011.
166  Ж. Войников. «Алано-Древнеболгарское письмо», 
Ж. Войников. «Алано-Древнеболгарское письмо», http://iriston.com.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 195 -
Yeri gəlmişkən,   işarəsi xristian rəmzlərindən birinə çevrilməzdən əvvəl, 
1371-1395-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş və həddən artıq köklüyü üzündən 
türkcə «şişman» ləqəbi daşımış bolqar çarı İvanın şəxsi damğası idi. Arxeoloji 
qazıntılar nəticəsində Ukrayna və Rusiya ərazilərində aşkar olunan, nədənsə 
«orta əsr rus knyazlarına» aid edilən türk damğa nümunələri 
       
 
 
    və  onların  həqiqi  sahiblərinin  kimliyi  barədə  qərəzsiz  məlumat 
verilməkdədir.
167
Ksenofobiyadan doğan bu saxtakarlıq ənənəsinin əsasını hələ XIX əsrdə 
Rusiya  Arxeologiya  Cəmiyyətinin  katibi  qraf  İvan  Tolstoy  qoymuşdur. 
Romanovlar  sülaləsinin  siyasi  sifarişi  əsasında  Rusiya  tarixində  və  milli 
mədəniyyətində,  dövlətçilik  ənənələrinin  formalaşmasında  türk  təsirinin 
gizlədilməsi  kampaniyasının  fəal  iştirakçısı  olmuş  qraf  qədim  rus 
numizmatikasından bəhs edən kitabında Kiyev knyazlarının metal sikkələri 
üzərindəki «müəmmalı» adlandırdığı nişanları xristianlıqla bağlamağa, ona 
«Rəbb  göyərçininin  -  İsa  Məsih  ruhunun  təcəssümü»,  «kilsə  şamdanı», 
«məbədin  giriş  qapısı»,  «dinin  lövbəri»  və  s.  bu  kimi  qondarma  adlar 
qoymağa  səy  göstərsə  də,  onların  «Rusiyaya  Şərqdən  gətirildiyini»,  «İlk 
rus gerbinin Şərq xalqlarından mənimsənildiyini» etiraf etməli olmuşdur.
168
 
Qraf  Tolstoyun  müasirlərindən  olan  Aleksandr  Oreşnikov  isə  həmin 
damğanı görkəmcə qoşabuynuzlu norman (vikinq) dəbilqəsinə bənzətsə də, 
o da son nəticədə analoji işarələrə saka (skif) kurqanlarında təsadüf etdiyini 
vurğulamışdır.
169
 
  BUTA  (PUTA).  Birmənalı  olaraq,  «buğa/puta»  sozünün  ilkin 
mənası  qədim  türk  xalqlarının  mifoloji  təsəvvürlərində  sakral  xarakter 
daşıyan rəmzlə bağlıdır. Zərdüşt təliminə əsasən, buta Günəşin, müqəddəs 
odun rəmzi, insanı bədnəzərdən, xəstəliklərdən qoruyan pak alov dilinin 
stilizə  olunmuş  təsviridir.  Azərbaycanın  toponimikasında,  folklorunda, 
tətbiqi sənətində, memarlığında bu arxetipin forma və varianları ilə bağlı 
çoxsaylı  misallar  çəkmək  olar:  Misir  ehramlarının  yaşıdı  sayılan  Qız 
qalasının konturları yüksəklikdən butaya bənzəyir. Bakı şəhərinin heraldik 
rəmzində də buta təsvir olunmuşdur. Xəzərin Abşeron sahillərində, zəngin 
167
  Силаев А.Г. «Исток ирусской ге\ральдики», ФАИР-ПРЕСС. 2003.
168
  И.Толстой. «Древнейшие русские монеты великого княжества Киевского». СПб., 1882. 
169
  А.Орешников. «Древнейщие русские монеты» // Русские монеты до 1547 года, М., 1996. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 196 -
neft-qaz yataqlarının üzərində Puta (Buta) qışlağı və Puta qəsəbəsi vardır. 
Buta xalçaların, ipək parçaların, qadın geyimləri və baş örtüklərinin bəzək 
elementi, Azərbaycan etnomədəniyyətinin vizit vərəqəsidir. 
Azərbaycan xalçalarında bəzi buta təsvirləri 
170
Tətbiqi sənətdə üz-üzə dayanan butalar qarşılıqlı sevginin, əks istiqamətlərə 
baxan  ornamentlər  isə  ayrılıq  və  hicranın  rəmzi  sayılmışdır.  Əgər  xalça 
üzərindəki naxışlarda böyük butanın içərisində daha kiçiyi həkk edilmişdirsə 
(balalı  buta),  bu,  nəslin  davamlı  və  möhkəm  olmasına,  övlad  arzusuna 
işarədir. Azərbaycan xalçaçılıq sənətində onun «Hilə-buta», «Muğan-buta», 
«Bakı-buta»,  «Naxçıvan-buta»,  «Şirvan-buta»,  «Sarabi-buta»,  «Gəncə-
buta», «Salyan-buta», «həmli-buta», «saya-buta», «əyri-buta», «dilikli-buta», 
«qıvrım-buta»,  «şabalıd-buta»,  «zərxara-buta»,  «badamı-buta»,  «qotazlı-
buta»,  «çiçəkli-buta»,  «yanar-buta»,  «şabalıd  buta»,  «badam  buta»,  «evli 
buta», «baba buta» və s. kimi bir sıra forma və növlərindən bu gün də istifadə 
edilməkdədir. 
Səfəvi dövləti dönəmində – regionda oğuz mədəniyyətinin, incəsənətinin, 
adət və ənənələrinin, mifoloji təsəvvürlərinin, türk dilinin, qədim hərb sənətinin 
bərpası  və  intibahı  dövründə  buta  təsvirləri  memarlıqda,  rəngkarlıqda, 
zərgərlikdə,  xalçaçılıqda  daha  geniş  yayılmağa  başlamışdır.  Şəki,  Təbriz, 
Naxçıvan  və  Şamaxıdan  Qərb  ölkələrinə  ixrac  edilən  ipək  parçaların 
üzərindəki  heyrətamiz  naxışlar  Avropanın  kübar  xanımlarının  o  dərəcədə 
170
  «Azərbaycan xalçaları», cild 2, №4, 2012.«Azərbaycan xalçaları», cild 2, №5, 2012. «Azerbaijan 
Capert», Ministry of Culture and Tourizm of Azerbaijan, Pəncərə ltd.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 197 -
zövqünü oxşamışdır ki, hətta 1800-cü ildə artan tələbatı ödəmək məqsədilə 
Şotlandiyanın Peysli şəhərinin toxuculuq fabriklərində üzərində Azərbaycan 
butaları olan parçaların sənaye üsulu ilə istehsalına başlanılmışdır. Nəticədə, 
bu Azərbaycan brendinin adı Qərb dünyasında təhrif olunaraq «peysli» kimi 
tanınmışdır…
Tac-Heydəri - qızılbaş əsilzadələrinin rəsmi baş geyimi  üzərində lələkli buta 
(Təbriz, Soltan Məhəmməd məktəbi. XVI əsrin 40-cı illəri)
171
Orta  əsrlər Azərbaycanında,  xüsusilə  Səfəvi  xanədanı  dövrünə  aid  baş 
geyimlərində də butanın özünəməxsus yeri vardır. Şahların, xanların tac və 
papaqlarını  «caqqa-buta»  (tac  buta)  bəzəyərdi.  Caqqa-buta  şahlığın  əsas 
atributlarından  biri  sayılırdı.  Məsələn,  Səfəvi  hökmdarlarının  tacqoyma 
mərasimi  zamanı  Gürcüstan  valisi  onun  qılıncını,  Luristan  hakimi  tacını, 
Ərəbistan  valisi  isə  caqqa-butasını  tutmalı  idi.
  Qoşun  başçıları  arasında 
baş  geyiminə  «man-buta»  taxmaq  hüququ  yalnız  xanədan  qarşısında 
müstəsna xidmətlərə, hərbi nailiyyətlərə görə verilərdi. «Lələk-buta» - quş 
tükü,  qiymətli  daşlarla  süslənmiş  metal  butalar  Azərbaycan  və  Anadolu 
171
  K.Kərimov. «Azərbaycan miniatürləri». Bakı: «İşıq», 1980.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 198 -
türklərində fərqləndirici nişan, rəşadət rəmzi olmuş, qalib döyüşçülərin baş 
geyimlərinə sancılmışdır. Nadir şah Əfşarın hərbi yürüşlərini qələmə alan 
erməni katalikosu Abram Tekirdağlı (Abram Kretasi) qeyd edir ki, hökmdarı 
mühafizə edən naçaxçılar (dəbərçilər, baltaçılar) rəisinin lələk-butasına və 
papağına üç lələk sancılmışdı.
172
 «Koroğlu» dastanının müxtəlif qollarında 
Çənlibel igidləri papaqlarındakı butaları bəzəmək üçün durna teli ardınca 
təhlükəli səfərlərə çıxmışlar. XVIII əsrdə Avropa ordularında da dəbə minən 
lələk-buta müasir hərbi baş geyimlərinin vacib aksessuarı olan kokardanın 
da  əcdadı  sayılır.  Belə  ki,  «kokarda»  sözü  fransız  dilində  «xoruz  lələyi» 
anlamını verir.
İlkin  orta  əsrlərdən  etibarən,  Azərbaycanda  və  Anadoluda  bayram 
günlərində keçirilən atıcılıq yarışlarında, oxçuların təlimləri zamanı istifadə 
olunan  hədəf  «nişan»  və  ya  «puta»  adlandırılırdı.  Övliya  Çələbi  (1611—
1682)  «Səyahətnamə»  əsərində  «puta»  kəlməsinin  etimologiyasına  orta 
əsrlərin xristian-islam münasibətləri, daha doğrusu, Qərb-Şərq ziddiyyətləri 
müstəvisindən  yanaşaraq,  yaşadığı  dövrün  hərbi-siyasi  vəziyyətinə  uyğun 
yozum  vermişdir.  Səyyah  yazırdı  ki,  İstanbul  şəhəri  Sultan  Mehmet 
tərəfindən alındıqdan sonra (1453-cü il) guya Ayasofya kilsəsində və digər 
xristian məbədlərində olan «bütlər» «Ox» meydanına gətirilərək hədəf kimi 
düzülmüş və burada tarixi zəfər şərəfinə oxatma yarışları keçirilmişdir. Və 
sonradan  bir  ənənə  olaraq,  həmin  yarışların  adı  «puta  atışı»,  yəni  «bütə 
ox atma» kimi qalmışdır. Gerçəklikdən uzaq olan bu rəvayətin bu gün də 
«tarixi əsas» kimi elmi dövriyyədə saxlanılması türk xalqlarının tolerantlığı, 
islam dininin ehkamları ilə qətiyyən uzlaşmadığı aydındır. Əvvəla, türklər 
İstanbulu fəth etdikdən sonra məhz Sultan Mehmetin fərmanı ilə şəhərdəki 
bütün  xristianlara  dini  etiqad  azadlığı  verilmiş,  onların  ibadətinə  şərait 
yaradılmış, inanc yerlərinə toxunulmamışdır. Digər tərəfdən, xristian dinində 
antik yunan politeizminin və İran mehraniliyinin kult elementləri saxlanılsa 
da, ona etiqad edənlər bütlərə tapınmağı böyük günah, Yaradana şirk qoşmaq 
kimi  dəyərləndirirlər.
173
  Xristianlığa  münasibətdə  «büt»  anlayışına  iddialı 
ola  biləcək  yeganə  dini  atribut  isə  xaç  və  çarmıxa  çəkilmiş  İsa  Məsihin 
təsvir  və  heykəlləridir.  Bununla  belə,  hər  hansı  bir  müsəlmanın  Allahın 
172  Авраам Кретаци. «Краткое повествование о начале (царствования) Надир-шаха, сочиненное 
Авраам Кретаци. «Краткое повествование о начале (царствования) Надир-шаха, сочиненное 
нашим Абраамом Текирдагци», http://www.vostlit.info
173
  Тора. Брейшит. «Шамир». Иерусалим, 1992. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 199 -
sevimli peyğəmbərindən olan İsa Ruhullahın təsvirinə yay çəkib ox atması, 
onu aşağılaması inanılmazdır və islam dininin mahiyyətinə zidddir. Kiçik 
bir xatırlatma: Bu gün Yunanıstanda, Balkanlarda fəaliyyətdə olan kilsələrin 
böyük hissəsi məhz Osmanlı dövləti dönəmində, sultanların vəsaiti hesabına 
ucaldılmışdır.  Tiflisi  alan  I  Şah  Abbas  da  ilk  növbədə  buradakı  xristian 
kilsələrini  bərpa  etdirmişdir.  Deməli,  «puta»  kəlməsinin  etimologiyasının 
kökü  nə  xristian  dinində,  nə  də  bütpərəstlikdə  axtarılmamalıdır.  Elə  isə 
nə  üçün Azərbaycan  və Anadolu  oğuzları  mərasimlərdə  və  daha  sonralar 
atıcılıq yarışlarında oxu məhz buta-putaya atırdılar? 
İslam  dininin  yayılmasından  xeyli  əvvəl  əski  «buta»  və  ya  «puta» 
kəlməsi oğuz türklərində paralel olaraq «hədəf» anlamında da işlədilirdi. 
Sonralar bu söz fars mənşəli «nişan», «nişangah» sözü ilə əvəz edilsə də, 
folklorda,  milli  adətlərdə  ilkin  məna  yükünü  qoruyub  saxlaya  bilmişdir. 
Türk xalqlarının mifik təsəvvüründə bir-biri ilə əlaqəli olan buta və ox-
yay  kultunun  dərin  kökləri  vardır.  Tanrıçılıqda  yeni  doğulan  körpəni 
bəd  qüvvələrdən,  xəstəliklərdən  qorumaq,  mərhəmətli  Humay  ananın 
himayəsinə vermək üçün beşik başında rəmzi yay-ox asardılar. Ox kişilik, 
igidlik simvolu, yay qadın başlanğıcının rəmzi, buta isə ailənin himayəçisi 
sayılırdı. Qədim türk tayfalarının təsəvvürlərində ox paralel olaraq, qadının 
dünyaya övlad gətirmək istəyinin rəmzi ifadəsi hesab edilirdi. Qırğız və 
qazaxların  qədim  toy  adətinə  görə,  əgər  bəy  hansısa  səbəb  üzündən  toy 
karvanına qoşula bilməyibsə, onu gəlinin sağ əlində tutduğu ox əvəz edə 
bilərdi. İqor Kızlasov isə bu qənaəti daha da inkişaf etdirərək bildirir ki, 
sak/skif  tayfalarının  dövlətçilik  atributları  təsnifatında  da  yay  mütləq 
hakimiyyətin, hökmdar iradəsinin rəmzi sayılırdı: