Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

  «Dilək Ağacı»  və  s. 
adlarla  tanınır.  Pazırıq  kurqanında  (saka-skiflər)  aşkar  olunmuş  dəri  uşaq 
önlüyü, süjetli mərasim keçəsinin üzərində də onun təsvirləri vardır. Qədim 
mifoloji təsəvvürlərə görə, onun budaqları üzərindəki yarpaqlar şamanların 
və  doğulmamış  körpələrin  ruhlarıdır.  İslam  təsəvvürlərində  bu  rəmz    - Yer 
üzü ilə cənnəti birləşdirən ağac bəzən cənnətin mərkəzindəki Tuba ağacının 
təcəssümü kimi də dəyərləndirilir. Hayat ağacının yarpaqları doğulacaq insan-
ların ruhlarıdır. 
 
 - Əski türk mifoloji təsəvvürlərində sakral canlı olan qoçun 
buynuzlarının qrafik təsviridir. Damğa işarəsi kimi Anadoluda, Cənubi və Şi-
mali Qafqazda, Mərkəzi Asiyada, Krımda, Volqaboyunda, Şərqi Sibirdə «qoş-
qar», «qoçqar», «koçkar», «qoç müyüz» (qoç buynuzu), «koçkarok», «kaya-
baran» (qaya baranı/qoçu) və s. adlanır. Xalçaçılıqda və damğa təsnifatında 
çoxsaylı variantları 
 
 
 
 və s. vardır. Bundan başqa, 
 
işarəsi damğa və dövlətçilik rəmzi olmaqla Qaraqoyunlu dövlətinin bayrağın-
da təsvir edilmişdir. Həmin işarə Qarabağ xalçalarında (Malıbəyli) daha geniş 
yayılmışdır. Qeyd edək ki, 
 ornamenti ağqoyunluların dövlət rəmzi ehti-
malını yaratmaqla, etnik naxış qismində ona Azərbaycan, Anadolu, türkmən, 
qaraqalpaq, eləcə də Dağıstan, xüsusilə Tabasaran xalçalarında rast gəlinir. 
 - Azərbaycan və Anadolu xalça naxışları içərisinə bu ornament də as-
lan ayaqlı, ilan quyruqlu və quş qanadlı mifik varlığın, su mənbələrinin hamisi 
və  keşikçisi  əjdahanın  orazıdır.  Əjdahanın  buludlar  arasında  uçuşu  torpağa 
bol bərəkət, yaz yağışları gətirir. O həm də qartal kimi Dirilik Ağacının əbədi 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 260 -
qoruyucusudur. Odur ki, erməni sənətşünaslarının bu təsviri deyil, 
 (qoç 
buynuzu)  işarəsini  «vişap»  adlandırmaları  məntiqdən  uzaqdır.  Ermənilərin 
mənimsəmə iddialarına baxmayaraq, bu ornament də təkcə Cənubi və Şimali 
Qafqazda deyil, Mərkəzi Asiyada da geniş yayılmışdır. Qazax xalçaçılığında 
«on eki müyiz» (on iki buynuz) adlanır. Ornamentin kökündə özbək və qa-
raqalpaqların «balıq gözü» adlandırdıqları damğa işarəsi   dayanır. Lakin 
digər variantlarda «ocaq» damğasının da stilizə olunmuş 
 təsvirlərini gö-
rürük. Lətif Kərimova görə, damğanın ətrafındakı on iki qarmaq   isə əski 
türk təqviminə görə, on iki illik dövrü ifadə edir.
110
  Qeyd edək ki,   işarəsi 
Anadoluda «qurd izi», «qurd ağzı» və «canavar ayağı» adları ilə də tanınır. 
 -  Mənbəyini saka-skif mifik təsəvvürlərindən götürən əjdaha (əjdər) ar-
xetipi, o cümlədən su üstündə oturan əjdaha obrazı sonralar türk xalqları ara-
sında yeni əfsanəvi keyfiyyətlərlə zənginləşmiş, Yaranışın, Tenqri xan-Humay 
tandeminin təcəssümlərindən birinə çevrilmişdir. Yeni xassələrə malik olan 
əjahalar iki tipə ayrılmışdır. Onlardan birincisi Göyü (səmanı), kişi başlanğı-
cını təcəssüm etdirir, dekorativ tətbiqi sənətdə, xalçaçılıqda qanadlı, saqqallı 
və buynuzlu şəkildə təsvir olunurdu. Torpağı və qadın başlanğıcını simvolizə 
edən ikinci tip isə mifik varlıq olaraq bu zahiri atributlardan məhrum idi. Hər 
iki tipin stilizə olunmuş variantlarına Qarabağ, Naxçıvan, Qazаx və Cənubi 
Azərbaycanın xovsuz xalçalarında – vərnilərində daha çox rast gəlinir.
111
 - Azərbaycanda bu işarə «qarmaq», Anadoluda isə «çəngəl» adlanır. 
İlkin damğa adı «qarmaq» olan işarənin yanaşı variantları həm də «axar su» 
adı ilə Azərbaycan etnik xalça ornamentlərində qalmaqdadır. Azərbaycan və 
Anadolu  xalça  simvolizmində  insanı  təhlükədən,  bəd  nəzərdən  qurtarmaq 
üçün işlədilən motivdir.
 
Mərkəzi Asiyada damğa işarəsi kimi bir sıra adla-
rı  vardır.  Məsələn,  qazaxlarda  «bota  moyın»  (köşək  boynu),    «qaz  moyın» 
(qaz  boynu),  qırğızlarda  «it  quyruqşa»  (it  quyruğu)  kimi  də  tanınır.  Özbək 
və qaraqalpaqlar ona «qumırska beli» (qarışqa beli) deyirlər. Çuvaşlar onu 
səma  nurunun,  Günəş  işığının  təcəssümü  hesab  edirlər.
112
  Mahmud  Kaşğa-
rinin «Divani-lüğət-it Türk» əsərinə görə,   işarəsi oğuzun iqdır tayfasının 
damğasıdır. Bundan başqa,    nişanı qazaxların Böyük Juzuna (Birliyinə) 
daxil  olan  kanlı  tayfasının  şılbır  nəslinin  də  damğası  sayılır.  «Şəcəreyi-
110  
Л.Керимов. «Азербайджанский ковер», в 3-х т. Т. III. Баку, 1983.
111    Г.Гафарова. «Элементы тюркской культуры на азербайджанских памятниках»,  http://strategiya.az/
old/?m=xeber&id=20370
112  
И.Богословская. «Зооморфные мотивы каракалпакского орнаментального искусства», http://
www.sanat.orexca.com/rus/archive/2-09/irina_bogoslovskaya.shtml

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 261 -
Tərakimə» əsərində bu işarənin üfiqi variantı 
 oğuzun iqdır və kızık boy-
larına aiddir. Bu ornamentə skiflərin apasiak tayfasının metal məmulatında 
(e.ə. VI—IV əsrlər), Özbəkistanın Qaraqalpaq vilayətindəki Anşka-Kalı adla-
nan ərazidə tapılmış metal dəvə fiquru üzərində (e.ə. I əsr – eramızın I əsri), 
Sır-Dərya çayı sahillərindəki Çirik-Rəbat mədəniyyətinə aid saxsı qablarda, 
eramızın II əsrinə aid Xarəzm sikkələrində, Cənubi Türkmənistanın memarlıq 
elementlərində (X-XI əsrlər) rast gəlinmişdir.
113
 
 - Ruhun ölməzliyi, onun ölümdən sonra reinkarnasiyası – yeni doğu-
lan körpənin bədəninə köç etməsi fəlsəfəsi əcdad (ata) kultunun, şamanizmin 
qalığı olsa da, tanrıçılıq inancında qorunub-saxlanılmış və onun elementləri 
hətta islam dininin yayılmasından sonra türk etnik təfəkküründə mifoloji işartı 
şəklində qalmışdır. Azərbaycan, Anadolu, Şimali Qafqaz və Mərkəzi Asiyada 
müxtəlif nəsil-tayfa damğalarının sakral rəmzlərlə kombinasiyası nəticəsində 
yaranan  və  «əlibelində»  adı  verilən  (islam  dininə  əsasən,  insan  təsvirləri 
çəkmək yasaqdır) ornamentlər məhz qədim inancların monoteist dinlə uzlaş-
masının  və  ehkamlara  etnik  çalar  verilməsinin  nəticəsidir. Türk  xalqlarının 
xalça motivlərində geniş yayılan və müxtəlif variasiyaları olan həmin orna-
ment bir çox hallarda nəsil şəcərəsinin davamlılığının, ailədə arzu olunan və ya 
gözlənilən oğlan və qız uşaqlarının rəmzləri xarakterini daşıyır. İnsan (əcdad) 
fiqurunun mərkəzində yerləşən bərabərtərəfli üçbucaq işarəsi 
 nəzərlik - 
Humay Ananın rəmzlərindən biri (bitik, tumar) olmaqla, həm də, görünür, xal-
ça sahibinin mənsub damğa işarəsidir. Belə ornamentlər Azərbaycan, Anadolu 
və Türkmənistan xalçaçılıq sənətində «əlibelində» kimi təsnif olunur.
Manya Kazaryan bu təsviri də Lətif Kərimovun «Azərbaycan xalçaları» 
kitabından mənimsəsə də, nə «əlibelində», nə də «bitik» damğa-rəmzlərinə 
erməni mifik təsəvvürləri kontekstində yozum verə bilmişdir. 
 
 
  -  Azərbaycan,  Türkiyə,  Mərkəzi  Asiya  xalçaçılıq 
sənətində 
«göl»  ornamenti  olaraq,  nəzərlik  kimi  tanınan  bu  işarə  və  onun 
çoxsaylı  variantları  Anadoluda  «damğa  im»  adlanır.  Bütövlükdə,  müxtəlif 
nəzərlik və tayfa, nəsil damğa işarələrindən ibarət olan həmin kompozisiyalar 
ailənin, elin qoruyucu rəmzləri xarakterini daşıyırlar. 
  
 - Yenə də Lətif Kərimovun «Azərbaycan xalçaları» kitabından 
götürülərək «erməni etnik naxışları» kimi təqdim olunan ortaq türk rəmzidir. 
Nəzərlik xarakterli milli  ornament olaraq, təkcə Azərbaycan və Anadolu xalq 
113
 А.Алламуратов. «Каракалпакская народная вышивка». Нукус, 1977.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 262 -
tətbiqi sənətində deyil, başqırd tikmələrində,
114
 kumık, qaraçay,
115
 qazax, qır-
ğız, türkmən,
116
 xakas, Volqaboyu tatarlarının (bulqarların), Krım tatarlarının 
xalça və kilim ornamentləri sırasında yayılmışdır. Onun ən qədim variantlarına 
Pazırıq  kurqanlarındakı  insan  cəsədi  üzərindəki  döymənaxışlar  (tatu)  arasın-
da
 
 və Taqar arxeoloji mədəniyyətinə (e.ə. IX-III  əsrlər, indiki Xakasiya 
Respublikasının ərazisi) aid bürünc kəmər toqqası üzərində 
 
rast gəlinir. 
Xakaslar bu gün də bu təsvirə «koçot öyüm» deyirlər.
117
 Bundan başqa,
 Şərqi 
Türküstandakı  türkeşlərin  metal  sikkələrinə  də  həmin  rəmzin  fraqmenti 
 
basılmışdır
118
.
 Bu ornament əski Azərbaycan və Anadolu xalçaçılığında «qoç 
buynuzu», hazırda isə həm də «əlibelində» adlanır
. Qeyd edək ki, həmin nişan 
hazırda Başqırdıstanın Askins rayonunun gerbidir.
 Ornament iki seqmentdən - 
bolluq rəmzi olan qoç buynuzu təsvirindən 
 və torpaq, vətən anlamı verən 
romb işarəsindən 
 ibarətdir. Ermənistandan çox-çox uzaqda yaşayan Arxan-
gelsk rusları bu işarədən   tikmə ornamenti kimi də istifadə edirlər.
119
 İki «qoç 
buynuzu» damğasının   vəhdətindən və ya «sınıq buynuz» kimi təfsir olunan 
işarələr    
 və «köşək gözü» anlamını verən 
 nişanın birliyindən yara-
nan ornament Azərbaycan, Türkiyə, qaraqalpaq və Krım tatarlarının xalçaçılıq 
sənətində «əlibelində» ornamenti adlanır. Ona qazaxların keçə məmulatında,
120
 
başqırd tikmələrində,
121
 kumık, qaraçay
122
 və Anadolu kilim naxışlarında
123
 da 
rast gəlirik. Çuvaş xalqının bəzək ünsürləri sırasında isə qadın və kişi başlanğıc-
larının vəhdətini, ailə birliyini təcəssüm etdirən rəmzlərdən sayılır.
124
 
Manya Kazaryan məlum səbəbdən ortaq türk ornamentini erməni simvoliz-
mi müstəvisində yoza bilməmiş, əvəzində isə yan fraqmentlərini semantikası 
114
 «Башкирский народный костюм», http://900igr.net/prezentatsii/geografija/Bashkirskij-narodnyj-
kostjum/014-Bashkirskij-narodnyj-kostjum.html
115
  «Дагестанские ковры», http://articles.agronationale.ru/pigs/1907-dagestanskie_kovry
116
  Г. Бердымухамедов. «Живая легенда. Книга о вечной красоте туркменских ковров». Ашхабад, 2011 
117
  А.Абдысадыр уулу. «Мир узоров. Кыргызское великодержавие: Культура. Металлообработка», 
http://www.jyrgalizm.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=205&Itemid=85
118
 А.Досымбаева. «Археологические источники в этнографических реконструкциях истории 
тюрков», Вестник Томского государственного университета. История. 2013, №3 (23)
119
 «Использование ромбического орнамента Архангельской области в современном трикотаже», 
http://artzentr.narod.ru/sdpt/rombarch.htm
120
 http://hameleons.com/kazakhstan-design/24498-kazaxskie-ornamenty.html
121
 «Башкирский народный костюм», http://900igr.net/prezentatsii/geografija/Bashkirskij-narodnyj-
kostjum/014-Bashkirskij-narodnyj-kostjum.html
122
  «Дагестанские ковры», http://articles.agronationale.ru/pigs/1907-dagestanskie_kovry
123
  «Halı Motif Özellikleri Desen Hazırlama
», http://www.halidesenmodel.com/2012/04/hali-motif-
ozellikleri-desen-hazirlama.html
124  
Ф.Искандеров, И.Искандеров, Е.Костина. «Азбука чувашских орнаментов и эмблем», festival. 
1 september.ru/articles/57111/pril1.ppt

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 263 -
məlum olmayan   «erməni simvolu» kimi təqdim etməklə kifayətlənmişdir. 
Halbuki, 
 işarəsi damğa nişanı kimi bütün türk xalqlarında «qoç buynu-
zu», qazaxlarda isə «qosmüyüz» adlanır, başqırdlar onu tək halda sədaqət və 
məhəbbət rəmzi hesab edirlər.
 
 - Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, «səkkizguşəli ulduz» təsviri 
türk xalqlarının xalçaçılıq sənətində «gül» ornamenti kimi tanınır. Günəşin 
ibtidai rəmzlərindən sayılan bu işarə 
 dünyanın qədim mədəniyyətlərində, 
o  cümlədən  zərdüştilikdə,  ortaq  türk  mifoloji  təsəvvürlərində  Baş  ilahinin 
(Tenqri xanın) astral rəmzlərindən biri sayılır.
125
 İslam dininin yayılmasından 
sonra bu obraz   yeni fəlsəfi məna kəsb etmiş, şüaları (qolları)  müsəlmanın 
səkkiz savab əməlini, şiəlik təriqətində, xüsusilə səfəvi simvolizmində Əhli-
Beyti simvolizə etmişdir. İslam simvolizmində müsəlmanın səkkiz əməlinin 
və  cənnətin  səkkiz  qapısının  təcəssümüdür.    Qazaxıstan  xalçaçılığında  ona 
«juldız gül», «juldız örnek», «top juldız», «seqiz kırlı örnek» deyirlər.
 - buta (buta, puta) – qönçə; badamabənzər naxış növüdür. Azərbaycan 
ornament sənətinin çox yayılmış bəzək elementlərindən biridir. Bakı, Gəncə, 
Ərdəbil, Təbriz,  Naxçıvan,  Salyan,  Muğan  xalçalarında  bu  motivdən  geniş 
istifadə edilmişdir. Buta Mərkəzi Asiya, Krım, Volqaboyu dekorativ və tətbiqi 
sənətində də yayılmışdır.
  -  «Əqrəb»  adlanan  bu  ornament  qoruyucu,  nəzərlik  xarakterlidir. 
Əvvəllər  bu  təsvirdən  əqrəb  sancmasına  qarşı  tilsim  qismində  də  istifadə 
edərdilər. Türkiyəli tədqiqatçı Mine Erbekin qənaətinə görə, əqrəb ornamenti 
şeytanın ruhunu təcəssüm etdirir. Bir əfsanəyə əsasən, əqrəb deyir: «Mən nə 
təbii ruham, nə də şeytan. Mənə toxunanlara ölüm gətirirəm. İki buynuzum, 
bir quyruğum var. Buynuzlarımın adı «Ümidsizlik» və «Nifrətdir». Quyruğum 
isə iti xəncərdir. Mən bir dəfə dünyaya gəlirəm. Digər canlılar üçün bərəkət 
nişanı   mənim üçün ölüm işarəsidir».
126
 Anadolu xalçalarında əqrəb moti-
vinin    
   kimi variantları da vardır. Bu rəmzlərə Anadolu xaçaçılığın-
da «toyuq» da deyirdilər.
 
- Erməni simvolizmində semantikası olmayan bu işarə Azərbaycan və 
Anadolu xalçalarında «ulduz» və «göz» adlandırılır, bir tərəfdən məhsuldarlığın 
rəmzi, digər tərəfdən isə qoruyucu funksiyalara malik nəzərliyi bildirir. Ulduz 
125  
Қазақстан тарихы | История Казахстана.  https://vk.com/wall-38304529_29088
126  
Mine Erbek.  «Çatalhöyük’ten Bugüne Anadolu Motifleri», http://dipnotkitap.net/DENEME/
Anadolu_Motifleri.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 264 -
həm də qaranlıqda işığın, ümidin simvoludur. Qazax mifik təfəkküründə bu 
işarə insan ruhunun inikasıdır. 
 - Bərabərtərəfli xaç işarəsi. Azərbaycan, Anadolu xalça ornamentləri 
içərisində «göz», qazaxlarda isə «törtqulaq», (dördqulaq) «aşamay» və «bes-
tamba» deyirlər. Qoruyucu rəmz funksiyasını daşıyır. Bu isə onun qədim se-
mantikasından - Tanrı işarəsi 
 olmasından irəli gəlir. Bədnəzərə qarşı olan 
göz motivi əsasən qoçqar (qoç buynuzu), əlibelində (bərəkət) işarələrinin 
 
   
  ətrafında toxunur.
127
 Türk xalqlarının xalçaçılıq sənətində «gül» motivi sevgini, sədaqəti, 
ailə xoşbəxtliyi arzusunu, eləcə də Adəm və Həvvanın cənnət bağçasını bil-
dirir. Azərbaycan xalçalarında əlavə olaraq ilahi eşqi, həsrəti simvolizə edir. 
Anadoluda isə lalə təsviri nənənin nəvə və ya ananın oğlan övladı istəyinin 
əlaməti sayılır. 
Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərindəki 
işarələrin etnik mənşəyi
   
Məlumdur ki, başlanğıcını və elmi adını tarixi Azərbaycan ərazilərindən 
götürən Kür-Araz arxeoloji mədəniyyəti şaxələnərək Şimali Qafqaza, Meso-
potamiyaya, Şərqi Anadoluya, Mərkəzi Asiyaya yayılmış, vahid etnomədəni 
məkan kimi formalaşmışdır. Son eneolit və Erkən tunc dövrlərinə (e.ə. IV mi-
nilliyin sonu – III minilliyin əvvəlləri) təsadüf olunan bu unikal mədəniyyətə 
aid qədim yaşayış məskənləri Azərbaycanın Naxçıvan, Qazax, Füzuli, Şab-
ran,  Beyləqan,  Cəlilabad,  Xaçmaz,  Ağdam,  Bərdə,  Ağcabədi  bölgələrində 
(Kültəpə, Ovçular təpəsi, Babadərviş, Günəştəpə, Qaraköpəktəpə, Sərkərtəpə, 
Mişarçay, Qəflə təpələri, Qarahacı, Şortəpə, Cüttəpə və s.), eləcə də Güney 
Azərbaycanda  (Göytəpə,  Yanıqtəpə)  aşkar  edilmişdir.  Həmin  mədəniyyətin 
daşıyıcıları çiy kərpicdən tikilmiş alaçıq tipli konusvari evlərdə yaşayır, metal 
emal edərək silah və kənd təsərrüfatı alətləri hazırlayır, əkinçilik və heyvan-
darlıqla məşğul olurdular. Ermənilərin «regionun ən qədim xalqı
» olduğunu, 
«armenoid tipli müdrik insanların
» Qərbi Azərbaycan və Anadolu ərazilərində 
hələ Nuh tufanından əvvəl məskunlaşdığını (!) elm aləminə sübuta yetirmək 
səyləri Yerevan alimlərini hətta run işarələri və damğalarını da mənimsəməyə 
sövq  etmişdir.  Bununla  belə,  Ermənistan  alimlərinin  bütün  cəhdlərinə  bax-
127  
Mine Erbek.  «Çatalhöyük’ten Bugüne Anadolu Motifleri», http://dipnotkitap.net/DENEME/
Anadolu_Motifleri.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 265 -
mayaraq,  indiyədək  cəmi  iki  «erməni  rəmzi
»  müəyyən  edilmişdir.  Onlar-
dan biri «xaçkar
» (erm.:խաչքար - «xaç-daş» 
),
 digəri isə «Arevaxaç» 
(erm:Արևախաչ - «Günəş xaçı») və ya «Ker xaç» (Կեռխաչ - «əyri xaç») 
adlandırılan 
  Hindistan  mənşəli  sakral  işarələrdir  (erməni  akademiki 
S.Ayvazyan hind mədəniyyətinin də erməni sivilizasiyasından bəhrələndiyini 
iddia edir). 
Digər işarə - «Günəş xaçı» bu rəmz svastikanın - 
 (çərxi-fələk, dörd ün-
sür, oz damğası və s.) sonsuz variantlarından biri kimi Hindistan mənşəlidir və 
bu ərazidən Altaya, Aralıq dənizinə, Yaxın Şərqə, Şərqi Avropayadək uzanan 
nəhəng bir ərazidə geniş yayılmışdır. Günəşin şərqdən qərbə (soldan sağa) 
hərəkətini simvolizə 
 edən, türk damğa təsnifatında «çarx», «təkər» ad-
ları ilə tanınan variantları olan 
 
 
 bu işarəyə Ön və Mərkəzi Asiya 
xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların maddi-mədəni irs nümunələrində 
və etnik ornamentləri içərisində geniş rast gəlinir. 
Yerevan tarixçiləri ermənilərin Cənubi Qafqaza kütləvi köçürülməsindən 
təqribən 5 min il əvvəl mövcud olmuş bütöv Kür-Araz mədəniyyətini və onun 
maddi-mədəni irsini mənimsəmək istəkləri ilə hamilərindən çox-çox irəliyə 
getmişlər. Lakin  tarixi gerçəkliyi bir daha vurğulayırıq. Hər hansı bir xalqın 
rəmz və ya damğa işarəsi varsa, bu, onun dövlətçilik ənənələrinə malik olma-
sının göstəricisidir. Daha sadə dillə desək, damğa işarələri milli dövlətçiliyin 
mövcudluğunun  sübutu  və  qədimliyinin  əsas  atributlarındandır.  Lakin 
tarixdə «erməni damğaları» anlayışı mövcud deyildir. Odur ki, cin «Bismil-
lah» kəlməsindən qorxduğu kimi, erməni tarixçiləri də damğa mözusundan 
həmişə  kənara  qaçmışlar. Yerevan  alimləri  indiki  Ermənistan  Respublikası 
ərazisindəki  qayaüstü  təsvirlərdə  aşkar  edilən  damğa  işarələrini  indi  cidd-
cəhdlə «qədim yazı nümunələri» kimi təqdim etməyi üstün tuturlar. Məsələn, 
Qriqori Vaqanyan və Vaqan Vaqanyan cütlüyünün yazdığı «Sivilizasiyanın daş 
salnaməsi» adlı kitabda Naxçıvanın Gəmiqaya piktoqrafik abidələri ilə birlikdə 
Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinə aid olan Göyçə (Geğam, Abaran) qayaüstü 
təsvirlərindəki işarələr nəinki «mükəmməl erməni heroqlifləri» adlandırılmış, 
üstəlik, «bu mütərəqqi yazı sistemi vasitəsilə erməni mədəniyyətinin Ön Asi-
ya, Fələstin, Mesopotamiya, Avropa, Hindistan, Mərkəzi Asiya ərazilərindəki 
qədim  sivilizasiyaların  yaranmasına  və  inkişafına  birbaşa  təsir  göstərməsi» 
iddia edilmişdir. Onlar yazırlar: «
Bu təsvirlərdən belə nəticəyə gəlmək olar 
ki, qədim Misir, xett, hind və Urartu ideoqramlarının və heroqliflərinin 
kökünü erməni qayaüstü incəsənətinin artefaktları təşkil edir. Dünyanın 
ən
 qədim yazı formasının yaradıcıları və onların varisləri davamlı olaraq 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 266 -
bəşəriyyətin  intellektual  kapitalını  zənginləşdirmişlər».  Bu  azmış  kimi 
təkcə regionda deyil, Mərkəzi Asiyada, Qərbi Sibirdə, Ukrayna, Rusiya, Bol-
qarıstan, Macarıstan və Rumıniya ərazilərində geniş yayılan və elm aləmində 
qədim türk damğaları kimi məlum olan işarələrin bir çoxuna qondarma ad-
lar  verməklə  onları  müasir  erməni  dilində  oxumaqdan  da  çəkinməmişlər. 
Məsələn, dünyanın tanınmış damğa mütəxəssislərinin (E.Triyarski, İ.Baske, 
A.Amanjolov və b.) təsnifatlarında türk rəmzləri kimi təqdim olunan işarələrə 
hətta Salvador Dali və Pikassonu heyrətləndirə biləcək məntiqsiz adlar veril-
mişdir. Bu abstrakt adlar və təsvirlər arasındakı fərq isə Rorşaxın məşhur psi-
xodiaqnostika testlərinin nəticələrini də geridə qoya bilər. Məsələn:   - qar-
daş (?), 
 - baxmaq,   - məhəbbət,   - falçı (?!), 
 - varis, 
 - paltar, 
 - nökər (?), 
 - məzarlıq (?!), 
 - obraz (görünür, Maleviçin «Qara 
kvadrat» əsərinin prototipidir), 
 - ulduz, 
 - meyvələr,   - kasıb adam 
(?),   - xarab olmuş (?!),   - yol,   - sehrbaz (?),   - solmaz çiçəyi,   - 
müti olmaq,  - Dolça bürcü, 
 - yenə də yol, 
 - oxçu və s.
128
 Bundan 
başqa, uzaqgörən qədim ermənilərin bəsirətlə hələ qədim dövrlərdə qriqorian 
məzhəbi təəssübünü çəkərək İsa Məsihin mövludundan təqribən 4 min il əvvəl 
bəzi «milli heroqlif işarələrinin» xristian dini ilə əlaqələndirmələri də xüsusi 
psixiatriya diaqnozunu zəruri edir: 
 - peyğəmbər, 
 - prosvira (kilsədə 
ibadət vaxtı yeyilən fətir),   - İblis,   - sekta, 
 - cənnət,   - mömin, 
rahib, doğru danışan,    - mələk,   - Həzrət İsanın silinməz xatirəsi, 
 
- Nuhun gəmisi (peyğəmbərin üzən nəqliyyat vasitəsinin nə səbəbə üzü aşağı 
çevrilməsi hələ də erməni sirri olaraq qalır)
129
 və s. Razılaşın ki, bütün bunları 
«normal alim təfəkkürünün bəhrəsi» adlandırmaq çətindir.
Vaqanyan  duetinin  cızmaqarasını  geniş  təhlil  etmək  fikrindən  uzağıq. 
Erməni akademiki Suren Ayvazyanın «Rusiya tarixində erməni izləri
» ki-
tabından götürülmüş bir sitat həmin üzdəniraq «alimlərin
» həm etnik nata-
mamlıq komplekslərini, həm də araşdırmalarının elmi dəyərini açıq göstərir: 
«Erməni xalqı hələ eramızdan III-II min il əvvəl dünya tarixinə misil-
siz  töhfələr  vermişdir.  Daş,  mis,  bürünc  və  dəmir  dövrlərinin  forma-
laşması, atın əhliləşdirilməsi, dünyada ilk heroqlif əlifbanın, arabanın, 
təkərin,  onluq  say  sisteminin  və  sıfırın  -  «0»  icadı,  kainatın  bürclərə 
və zodiak işarələrinə bölünməsi, Pifaqor qanununun, eramızdan əvvəl 
elektrik enerjisinin kəşfi, Günəş və Ay tutulmasının səbəblərinin elmi 
128
  Г.Ваганян, В.Ваганян. «Каменная летопись цивилизации». Ереван, 2006.
129
  Г.Ваганян, В.Блеян, Л.Кочарян. «Наскальные рисунки Армянского нагорья - первоисточники 
армянских, египетских, индийских и хеттских идеограмм (а также иероглифов употребляемых в 
греческой и латинской письменности)», http://novarm.narod.ru/arch082006/mois.htm