Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 297 -
ilə oğuz tayfalarının damğaları arasında identiklik də göstərilmişdir. Lakin 
cədvəllə tanışlıqdan əvvəl xüsusilə qeyd edək ki, rusiyalı arxeoloq Valenti-
na Flerova «Xəzərlərin qraffitisi» kitabında Xəzər xaqanlığının iri yaşayış 
məntəqələrindən sayılan Sarıkel, Semikarakor, Mayat, Xumara şəhər xara-
balıqlarının hörgü daşları və buradan tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri 
üzərində həkk edilən damğaları ilk dəfə olaraq sistemləşdirmiş və təsvirlərini 
vermişdir. Maraqlıdır ki, V.Flerovanın müəyyənləşdirdiyi Xəzər damğaları 
183
 -                                                               
                                              
      
     
 
    
 
 
   ilə M.Hacıyevin Dərbənd daşlarındakı «atəşpərəst 
irandilli bənnaların rəmzləri» kimi təqdim etdiyi işarələr arasında fərq yox-
dur. Bu damğaların içərisində hunlara məxsus işarələr olsa da, əksər hissəsi 
Xəzər konfederasiyasına daxil olan türk tayfalarına  aiddir.  
Başqa bir misal. Tanınmış qafqazşünas, etnoqraf və tərcüməçi Leonid Lav-
rov Qafqaz damğalarının öyrənilməsi və təsnifatı məqsədilə regiona çoxsaylı 
ekspedisiyalarda olmuş, qədim mənbələri və XIX-XX əsrlərin müəlliflərinin 
əsərlərini  öyrənmişdir.  Nəticədə,  L.Lavrov  Azərbaycanın  cəmi  bir  neçə 
məntəqəsindəki – Veysəlli, Meysarı, Altıağac, Kuşi, Kələxani, Göylər, Udu-
lu, Qırxbulaq (bəzi adlar mətndə təhrif olunmuşdur) kəndlərində, Beşbarmaq 
və Qobustandakı qədim tikililərin - məbəd və karvansaraların hörgü daşla-
rı,  ağac  lövhələr,  məzar  daşları  üzərində,  qayaüstü  rəsmlər  içərisində  xeyli 
sayda etnik damğa işarəsi müəyyən edə bilmişdir. Məkan baxımından noqay 
damğalarını ortaq türk tanınma-fərqləndirmə işarələri qismində nümunə kimi 
götürən L.Lavrov yazır ki, «
Azərbaycan damğaları Qafqaz dağlılarının de-
yil, noqayların damğalarına daha çox bənzəyir».
184
  Onun Azərbaycandakı 
tədqiqat dairəsi məhdud olsa da, aşkar etdiyi damğalar -                 
                                                               
                        
        
             
  
                
  
  
 Dərbənd qala divarları daşlarındakı 
işarələrdən fərqlənmir. Necə deyərlər, faktların üst-üstə düşməsi birinci dəfə 
təsadüf,  ikinci  dəfə  oxşarlıq,  üçüncü  dəfə  isə  qanunauyğunluqdur.  Qafqaz 
xalqlarının etnik damğa işarələrini sistemləşdirən və onları müqayisəli təhlil 
183
  В.Флерова.  «Граффити  Хазарии»,  изд. Эдиториал УРСС, 1997
184
  Л.Лавров. «Историко-этнографические очерки Кавказа», Наука, 1978

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 298 -
edən Leonid Lavrov sonra vurğulayır: 
«Aydın şəkildə görünür ki, Qafqaz 
damğalarının bir çoxu ya tamamilə, ya da əhəmiyyətli dərəcədə noqay 
və Krım damğalarına bənzəyir. Belə damğalara malik olanların bəziləri 
həqiqətən  də  kök  etibarilə  noqay  və  tatarların  törəmələridir.  Krım  və 
noqay damğaları ilə üst-üstə düşən Qafqaz damğaları arasında Mərkəzi 
Asiyadakı işarələrin analoqları da çoxdur. Məsələn, Qunia nəslindən olan 
abxazların, Kişayevlərin, Şovgenovların (abaza) və Naxucevlərin (kabar-
din) 
damğaları Orxon-Yenisey işarələrinin eynidir. Belə oxşarlıq Qafqaz 
əhalisinin Krım, Mərkəzi və Ön Asiya türkləri ilə çoxəsrlik əlaqələrinin 
nəticəsidir».
185
 Bu fikir kumık alimi Kamil Əliyevin araşdırmalarında da öz 
təsdiqini  tapır.  Məsələn,  Qafqazın  köklü  türk  xalqlarından  olan  kumıkların 
damğalarının 
   
           
  və qaraçayların tayfa-nəsil 
işarələrinin 
186
   
 
     
            analoqlarına Dərbənd 
qala  divarında  geniş  rast  gəlinir.  Nəticədə,  Dərbənd  işarələrinin  ortaq  türk 
rəmzləri, əlifba qrafemləri, damğaları ilə müqayisəli təhlili bu şəhərin qədim 
türk etnomədəni məkanına daxil olan yaşayış məntəqəsi olduğunu, onun və 
müdafiə qurğularının məhz kimlər tərəfindən tikildiyini, ən nəhayət, kimlərin 
bu regionda dominant etnos olduğunu sübuta yetirir. 
Aşağıdakı cədvəldə Dərbənd qala divarlarının daşları üzərində aşkar olu-
nan qədim işarələrin məhz türk simvolizmində semantikası və analoqları ve-
rilmişdir. Cədvəllə tanışlıqdan əvvəl bir vacib məqamı da diqqətə çatdırmaq 
istərdik. İşarələr arasında saka-skif, hun, xəzər, oğuz və qıpçaq damğalarına, 
Göytürk (Talas, Orxon, Yenisey) və qədim uyğur əlifba qrafemlərinə (Yu-
sif Balasaqunlunun «Kutadqu bilik» əsərinin yazıldığı uyğur run əlifbası) 
rast gəlinməsi ilk növbədə Dərbənd şəhərinin eramızın əvvəlki dövrlərindən 
etibarən  qədim  türklərin  yaşayış  məntəqəsi  və  istehkam  tikilisi  olmasını, 
onun inşası və təmiri ilə bağlı işlərin məhz türk tayfaları tərəfindən aparılma-
sını təsdiqləyir. Onu da bildirək ki, eramızın əvvəllərində yaradılmış qədim 
uyğur əlifbası 20 hərfdən – 5 sait və 15 samitdən ibarət olmuş, mətnlər yu-
xarıdan aşağıya doğru yazılmışdır. Uyğur tarixçisi Turqun Almas Çin yazılı 
mənbələrinə istinadən bu əlifbanın daha qədim dövrlərə – təqribən eramız-
dan 300 il əvvələ aid edir. 
185
  Yenə orada
186
  К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана», http://kumukia.ru/article-8986

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 299 -
Cədvəl 12.   Dərbənd qala divarlarındakı nişanlar
187
 və onların ortaq türk 
damğaları, rəmzləri, Göytürk, uyğur əlifba işarələri, oğuz və qıpçaq tayfalarının 
simvolizmi kontekstində identikliyi 
№
Dərbənd 
işarələri Semantikası
№ Dərbənd 
işarələri Semantikası
1
Tanrıçılıq inancında Tenqri xanın 
əsas simvollarından sayılır. Onun 
dörd cəhətə, dörd dünyaya və 
dörd stixiyaya yönəlmiş hökmünü 
simvolizə edir. Qobustan, 
Gəmiqaya, Göyçə, Saymalıtaş, 
Tamqalıtaş, Sülek və s. qayaüstü 
rəsmləri arasında təsvirləri 
vardır. Xristian dini ilə əlaqəsi 
yoxdur. Müxtəlif tayfaların 
damğa işarələri ilə birləşdirilmiş 
tipləri 
 
 
 
 
 
 
və s. vardır. Dini etiqadından 
asılı olmayaraq, bütün türk 
xalqlarının etnik sivolizmində 
və milli ornamentlərində «xaç», 
«haça», «aça», «açamay», 
«sarkay», elşən» və s. adlar 
altında geniş yayılmışdır. Bir 
sıra oğuz və qıpçaq tayfalarının, 
məsələn, «Cami ət-Təvarix»  
əsərində oğuzların əfşar boyunun 
 damğası kimi göstərilmişdir. 
50
 
 
Damğa adları: «Qaba Ağac», 
«Dirilik Ağacı», «Töz Ağac», 
«bayterek», «baytörə», «üstün», 
«bakan», «başqan», «dirək» və s. 
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərinə görə, 
həm də oğuzların salur boyunun 
damğası olmuşdur. Göytürk yazılı 
mətnlərində yalnız «iç» (daxili) 
sözünü bildirmək üçün istifadə 
edilir. Qədim türk mifik təfəkkürünə 
əsasən, 
 işarəsi «göyü saxlayan 
dirək» anlamını verir və Qazaxıstan 
Respublikasının milli rəmzlərindən 
biridir. Bəzi mülahizələrə görə, 
«iç» sözü omonim olaraq «təslim 
olmaq», «hökmdara tabeçilik», 
«Tanrıya tapınmaq» anlamlarını 
verir. «Şəcəreyi-Tərakimə» əsərində 
oğuzların salur boyunun damğası 
sayılır. L.Lavrov 
 və 
 işarələri 
Azərbaycan xalqının etnik damğa 
işarələrindən biri hesab edir. Xalça 
naxışlarında 
 tipi də vardır.
2
Ən qədim ortaq türk damğalarından 
biridir. Saka-skif, hun, sarmat, 
xəzər, avar, Şimali və Cənubi 
Qafqaz, Anadolu, Krım, Volqaboyu 
təsnifatında «yay-ox» adlanır. Yay 
dövlətçilik rəmzi kimi hökmdarı, 
ox isə vassallığı  simvolizə edir. 
Damğanın     
 kimi variantları 
da vardır. Saka-skiflərdən etibarən, 
bütün türk xalqlarının damğa 
təsnifatlarında nümunələri vardır. 
«Cami ət-Təvarix» və  «Təvarixi 
əl-Səlcuq» əsərlərinin təsnifatına 
əsasən, oğuzların üregir boyunun 
damğasının bir seqmenti   yay 
işarəsidir.
51
Mahmud Kaşğarinin təsnifatında 
oğuzların əfşar boyunun rəmzi kimi 
göstərilən damğa işarəsidir. Noqay 
etnoqrafı və maarifçisi Əbdülhəmid 
Canıbəyov   işarəsini «bodrak» 
adı ilə həm də noqayların kanqlı 
tayfasına aid edir. Uyğur əlifbasında 
 qrafemi sözün sonunda «s» səsini 
ifadə edir. Onun digər variantı 
 
kumıkların Şauxal (Şamxal) binu Əli 
(Şamxal Əli oğlu) nəslinin tanınma-
fərqləndirmə işarəsidir.
187  М. Гаджиев. «К выделению и интерпретации зороастрийских символов в знаковой системе Дербента 
середины VI века». Международная научная конференция «Археология, этнология, фольклористика Кавказа» 
Сборник кратких содержаний докладов Тбилиси, 25-27 июня 2009

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 300 -
3
 
Xristian dinindən xeyli əvvəl 
qəbul olunan sakral işarədir. 
Onun           kimi çoxsaylı 
variantları vardır. Damğa 
təsnifatlarında «Dirilik Ağacı», 
«Qaba Ağac», «Nəsil Ağacı» 
mifologemi ilə əlaqələndirilir. 
Ən qədim damğa işarələrindən 
sayılır.   işarəsinə Midiya, 
Qərbi Azərbaycan və Yenisey 
daş kitabələrində, o cümlədən 
Qafqaz Albaniyasına aid maddi-
mədəniyyət nümunələri üzərində  
geniş rast gəlinir.
52
Bu damğanın müxtəlif variantları 
Mərkəzi Asiya xalqları 
      
Polşa-Litva tatarları  , Şimali 
Qafqazdakı qaraçaylar  , balkarlar 
, noqaylar   , Kazan tatarları 
 arasında geniş yayılmışdır. 
Volqaboyu Bulqar dövlətinin, Krım 
xanlığının, Qızıl Ordanın dövlət 
rəmzlərindən biri olmuşdur. Ən 
qədim nümunələri Cənubi Sibirin 
qayaüstü təsvirlərində, Volqa Bulqar 
dövlətinin metal pulları üzərində 
həkk edilmişdir. Azərbaycan xalça 
ornamentlərində də variantlarına 
rast gəlinir. Onun 
 variantı 
qaraçayların laypan tayfasının, 
 
işarəsi isə kumıkların tatar nəslinin 
damğasıdır.
4
İncə saitli sözlərdə cingiltili 
«d» samitini ifadə edir. Sözün 
əvvəlində yazılmır. Qıpçaq 
kökənli xalqlar arasında damğa 
işarəsi kimi əsasən «aşamay» 
(aça May, Humay açası/xaçı) 
adlanır. «Təvarixi əl-Səlcuq» və 
«Hünərnamə» əsərlərinə əsasən, 
oğuzların əfşar, «Cami ət-
Təvarix» təsnifatına görə isə kızık 
boylarının damğasıdır. 
 
53
Göytürk əlifbasında cingiltili «l» 
samitini ifadə edir. Damğa adı: 
«hənək», «sənək», «durbaş», «ayır» 
(ikidişli döyüş yabası). Karaimlərin 
milli rəmzidir. Səfəvi dövlətinin 
döyüş bayraqlarının başlıqlarında 
«durbaş» adı altında istifadə 
olunub. «Şəcəreyi-Tərakimə» 
əsərində oğuzların Çəbni boyunun 
damğası kimi göstərilib.
5
   
Əsasən Yenisey abidələrində 
işlədilir və hər iki işarə «ş» səsini 
bildir. 
 işarəsi damğa nişanı 
kimi «beşik» adlanır.
54
Göytürk əlifbasında incə əsaslı 
sözlərdə işlədilir və açıq «ö» və 
qapalı «ü» saitini bildirir.
6
 işarəsi incə saitli sözlərdə 
«r» səsini bildirir.  Tək halda 
«ər» kimi oxunur. Sakral rəmz 
və damğa işarəsi kimi türk 
xalqlarının yaşadıqları bütün 
ərazilərdə geniş yayılmışdır 
və Tenqri xanın simvolu hesab 
edilir. Damğa işarəsi kimi «ər» 
adlanır. Tenqri açası ilə birlikdə 
təsvirlərinə 
 bu gün də 
Altaylarda, Şimali Qafqazda, 
Azərbaycanda, Türkiyədə, 
Krımda, Mərkəzi Asiyada və s. 
rast gəlinir.
55
Damğa işarəsi kimi «yay» adlanır. 
Əbdülqazi Bahadur xan Xivəlinin 
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərinə 
əsasən, oğuzların əfşar tayfasının 
damğasıdır. Həmin mənbəyə 
görə, alayuntlu 
 və dodurğa 
 tayfalarının rəmzləri də bu 
işarəyə bənzəyir. Krımda yaşayan 
caytamqalı (yaydamğalı), dair, 
burlak, buyten türk tayfalarının da 
damğası olmuşdur.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 301 -
7
Əlifbada liqatür işarə kimi 
«nt» səsini bildirir. Qədim 
qardaşlaşma, qana and içmək 
ənənəsini özündə əks etdirən 
sakral türk damğalarından biridir 
və «and» adlanır.
56
 
Göytürk əlifbasında «a» saitini 
bildirir. Orxon mətnlərində   
 
bəzən isə   şəklində yazılır. Damğa 
işarəsi və xalça ornamenti kimi 
«qarmaq», «çəngəl», «qaz boynu», 
«dəvə boynu» və «it quyruğu» 
adlanır. «Divani lüğət-it Türk» 
əsərində   işarəsi oğuzların bəydili 
tayfasının damğalarından biri kimi 
göstərilib.
8
Türk damğaları təsnifatında 
«Döngələk», «domalaq», «Gün 
belgisi» (Gün nişanı), «Domalaq 
ana», «Gün domalaq», 
«Nurullah», «Sarı baybişe», 
«Baybike», «Altun top», «Altun 
alma», «xalxa/halqa» kimi adları 
vardır. Eyni zamanda, Atillanın 
damğası kimi tanınır. Bu işarə 
Səfəvi hökmdarı II Təhmasibin də 
bayrağını bəzəmişdir. «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərində bu işarə həm 
də oğuzların alkaevli boyuna  aid 
edilmişdir.
57
 
   
Göytürk əlifbasında burunda tələffüz 
olunan «ŋ» səsini bildirmək üçün 
istifadə edilir. Yenisey mətnlərində 
 şəklində də yazılır. «Cami ət-
Təvarix» əsərində göstərilir ki, 
damğanın 
 
variantı oğuzların 
yazır boyunun damğasıdır. «Təvarixi 
al- i Səlcuq» və «Hünərnamə» isə 
onun tərs tipini   kızık tayfasına aid 
etmişdir. Həmin işarəyə «kuelqan» 
adı ilə başqırd damğaları içərisində 
rast gəlinir. Başqırdıstanın Ufa 
yaxınlığında yerləşən Çeşmə 
stansiyası ərazisindəki qədim məzar 
daşları üzərində orta əsrlərə aid 
analoji   damğa işarəsi aşkar 
olunmuşdur. 
9
Qalın əsaslı sözlərdə «ı», incə 
əsaslı sözlərdə isə «i» saitlərini 
bildirir. Damğa işarəsi kimi adı: 
«kösov».
58
«Cami ət-Təvarix» əsərində 
oğuzların karaevli boyunun damğası 
 kimi göstərilmişdir. 
10
 «Hünərnamə» və «Təvarixi 
al- i Səlcuq» əsərlərindəki 
damğa təsnifatında 
 işarəsi 
oğuzların bügdüz boyunun 
tanınma-fərqləndirmə nişanı kimi 
göstərilib.
59
Yenisey əlifba işarələrində «ŋ» 
səsini Talas işarələrində isə «nt» 
səsini, ifadə edir. Damğa nişanı kimi 
«ama», «abak» adlanır və qadın 
başlanğıcını - Yaranışı, Ana bətnini 
bildirir. 
11
    
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərinə 
əsasən, oğuzların dögər boyunun 
damğası 
 sayılır. Azərbaycan 
xalça ornamentləri sırasında 
«daraq» adlanır.
60
«Təvarixi al- i Səlcuq» və 
«Hünərnamə» əsərlərindəki damğa 
təsnifatlarında bu işarənin oğuzların 
yaparlı boyuna məxsus olması 
bildirilir. 
12
Həm Orxon, həm də Yenisey 
kitabələrində incə saitli sözlərdə 
kipləşən kar «t» samitini bildirən 
işarələrdəndir.
61
Göytürk yazılı abidələrində cingiltili 
«l» samitini ifadə edir. Damğa adı: 
«qarmaq».

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 302 -
13
Kipləşən qoşadodaq cingiltili 
«b» samitini bildirir. Damğa 
işarəsi və xalça ornamenti kimi 
«qarmaq» adlanır.
62
Kipləşən, qoşadodaq kar «r» 
samitini bildirir. Damğa adı: 
«kösöv». Qədim uyğur əlifbasında   
qrafeminin bənzəridir.
14
«
Ocaq» anlamı verən damğa  
həm Krımın qıpçaq tayfalarında, 
həm də oğuzların alayuntlu 
boyunda (Əbdülqazi Bahadur 
xanın təsnifatında) vardır. 
Gəmiqaya, Qərbi Azərbaycan 
qayaüstü təsvirlərində rast gəlinir 
Azərbaycan xalça ornamenti kimi 
bu gün də istifadə olunur.
63
Damğa adı: «ikipıçak» (iki bıçaq), 
«qoşa süngü», «qıpçaq» olan bu 
işarə iki və daha çox tayfanın 
birliyini ifadə edir. Mərkəzi Asiyanın 
qıpçaq kökənli tayfaları arasında 
geniş yayılmışdır. «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərində   oğuzların 
karkın boyunun damğası olaraq 
göstərilib.
15
  
Damğa işarəsi kimi «ot» adlanır. 
Mərkəzi Asiyanın, Azərbaycanın 
xalça ornamentlərində bu gün 
də qalmaqdadır. «Quyruqlu ay» 
damğa işarəsinin   tərs formasıdır. 
64
Damğa işarəsi kimi «nal» adlanır. 
Mərkəzi Asiya, Şərqi Sibirin türk 
kökənli tayfaları arasında geniş 
yayılmışdır. 
16
Uyğur əlifbasında («Kutadqu-
bilik») 
 «d», «t» səslərini 
bildirir. Bu işarənin bənzərlərinə 
Xınalıq yazılı daşlarında da 
təsadüf olunur.
65
Ənənəvi hun damğalarından 
hesab olunur. V.Flerovanın  xəzər 
damğaları təsnifatında da təsvirləri 
verilmişdir. Qazax tayfalarının nəsil 
nişanlarında da rast gəlinir.
17
Şimali və Cənubi Qafqazda, o 
cümlədən Qafqaz Albaniyasında, 
Mərkəzi Asiyada, Volqaboyunda 
geniş yayılmış bu işarə «alban» 
adlanır. Xristian dini ilə 
əlaqəsi yoxdur. Hunların dulo 
tayfa ittifaqına daxil olmuş iri 
nəsillərdən birinin - suvarların 
damğa nişanlarındandır. 
Tenqri xan 
 və Günəş 
 
rəmzlərinin birliyini ifadə edir. 
Dərbənd işarələri arasında onun 
 variantına da rast gəlinir.
66
Damğa işarəsi kimi ilkin semantikası 
«ikiağızlı balta», «baltavar» olmuş, 
islam dininin türkdilli xalqlar 
arasında geniş yayılmasından 
sonra semantikası  «qazan» kimi 
yozulmuşdur. Yazıçıoğlu Əlinin 
«Təvarixi al- i Səlcuq» əsərindəki 
təsnifatda oğuzların alkaevli 
boyunun damğası kimi göstərilir. 
Bulqarların, Krım tatarlarının, 
noqayların tayfa-nəsil rəmzlərində 
də təsadüf olunur. Mərkəzi Asiyada 
«toskur» (təknə) adlanır.
18
Təkağızlı baltaya bənzəyən  işarə 
qədim türklərin hakimiyyət, 
dövlətçilik rəmzlərindən biri 
sayılıb. Damğa işarəsi kimi 
«balta» adlanır. Azərbaycanda, 
o cümlədən Qərbi Azərbaycanda 
baltalı tayfası ilə bağlı etnonimlər 
vardır. Bu damğa qazaxların 
baltalı tayfasının da rəmzidir.
67
İlkin damğa adı «qarmaq» 
olan işarə həm də «axar su» 
adı ilə Azərbaycan etnik xalça 
ornamentlərində qalmaqdadır. 
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərində bu 
damğanın oğuzun iqdır və kızık 
boylarına aid oduğu bildirilir. 
19
Damğa işarəsi kimi «eşik» 
adlanır və «qapı» anlamını verir.  68
Damğa adı: «çömçə». Mərkəzi 
Asiyada, Volqaboyunda və Krımda 
«çemiş» adı ilə yayılmışdır.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 303 -
20
«Təvarixi əl-Səlcuq» və 
«Hünərnamə» əsərlərinə əsasən, 
oğuzların bəydili boyunun 
damğasıdır. Semantikası 
müxtəlifdir. İkiağızlı yandırıcı 
ox dəmrəsinə, Ayparaya da 
bənzədilir. Mərkəzi Asiyada 
və Qafqazda  «quyruqlu Ay», 
Altaylarda «kayekelü Ay» 
(hörüklü Ay) da adlandırılır. 
«Cami ət-Təvarix» əsərində onun 
digər forması 
 oğuzların 
biçene boyunun tanınma-
fərqləndirmə nişanı kimi 
göstərilib. Pazırıq kurqanlarında 
müəyyən edilən qədim 
damğalardandır. 
69
 Qafqaz Albaniyasını türk xalqlarına 
bağlayan etnik  işarələrdən biridir. 
Damğa adı: «sırğa». «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərində oğuzların 
bayat boyunun damğası 
 kimi 
göstərilmişdir. Qazaxların alban 
(alban-suan, alban-suvar) tayfasının 
damğalarından biri.
21
Kumıkların Krım-şamxal nəslinin 
də damğası hesab olunur. Midiya, 
Azərbaycan və Mərkəzi Asiya 
damğaları içərisində də rast 
gəlinir.
70
Mahmud Kaşğarinin «Divani 
lüğət-it-Türk» əsərinə görə, 
oğuzların iqdır boyunun damğasıdır. 
Qazaxların Böyük juzuna (birliyinə) 
daxil olan kanlı tayfasının şılbır 
nəslinin də damğası sayılır.