Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
22 Qobustan, Gəmiqaya və Baykal gölünün şimalındakı Subuktuy qayaüstü təsvirlərində, Midiya dövlətinə aid maddi-mədəniyyət nümunələrində, sasani və sarmat damğaları arasında rast gəlinir. Damğa semantikası «ev» kimi yozulur və «məskunlaşma» bildirir. işarəsi Altaylarda «suluk keyegelü» (hörüklü yüyən) adlanır. 71 Əlifbada hər üç işarə kipləşən dilarxası kar «k» samitini (məsələn, «kul», «kız» sözlərində olduğu kimi) bildirir. və ya işarəsi tək halda «ok» kimi oxunur. Damğa işarəsi kimi adı: «ox». Eyni zamanda, işarəsi «Təvarixi al- i Səlcuq» və «Hünərnamə» əsərlərinə əsasən, oğuzların bayat, «Cami ət-Təvarix» təsnifatına görə, kınık boylarının damğasıdır. 23 Damğa adı: «oraq» və «kuyruktu Ay» (quyruqlu Ay). «Cami ət- Təvarix» əsərindəki təsnifatda işarəsi oğuzların salur boyunun damğasıdır. 72 Damğa adı: «yuyən» (suluk), «qoşa göz» olan bu işarənin prototipi Pazırıq kurqanlarında müəyyən edilmişdir. Noqoyların mayjenli və mingkuba tayfalarının rəmzidir. 24 Əlifba işarəsi kimi dilortası cingiltili «u» samitini ifadə edir. Damğa işarəsi olaraq həm «Ay» (səma cismi), həm də «yay» (atıcı silah) adlanır. Mərkəzi Asiyada və Altaylarda «Aydınq sekiz yanqızı» (səkkizinci günün Ayı» da adlanır. 73 Göytürk əlifbasında kar «ç» səsini göstərmək üçün istifadə edilir.Onun bərabərtərəfli formasına ortaq türk damğa işarələri arasında rast gəlinir. «Cami ət-Təvarix» əsərində bu damğa oğuzların Çəbni boyunun rəmzi kimi göstərilib. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 304 - 25 Şimali Qafqazda yaşayan qaraçayların «botaş» nəslinin damğasıdır. Azərbaycan xalqının etnik damğa nişanları arasında da vardır. 74 Mərkəzi Asiyada damğa adı: «bosaqa», «qapı çatısı» (çərçivəsi) anlamında işlədilir. 26 «Şəcəreyi-Tərakimə» əsərində oğuzların yaparlı boyunun damğası kimi təsnif olunub. Qoç buynuzunu simvolizə edən işarələrdəndir. Onun variantı da vardır. Altaydakı türk xalqlarının damğa təsnifatında bu işarə həm də «çorqo» (turşumuş süddən araq çəkmək üçün mis boru) adlanır. 75 Qədim türk yazılı abidələrində qalın saitli sözlərdə kipləşən kar «t» samitini ifadə etmək üçün işlədilir. Damğa işarəsi kimi «atlı» adlanır. Aşağı bucaq atın yəhərini, yuxarıdakı isə atlının ayaqlarını sivolizə edir. işarəsi həm də kumıkların candar tayfasının damğasıdır. «Divani lüğət-it Türk» əsərində «beşik» və «atlı» damğaları birlikdə oğuzların karaevli boyunun tanınma-fərqləndirmə nişanı kimi göstərilib. 27 Solyar rəmzdir. Əski türk simvolizmində Günəşi, Tenqri xanı, ikibaşlı qartalı simvolizə edir. Qədim nümunələrinə saka-skif (Pazırıq kurqanları) maddi-mədəniyyət nümunələrində, Qobustan, Gəmiqaya, Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərində, ortaq türk xalçaçılıq sənətinin «göl» motivində, dövlət rəmzlərində və damğalarında rast gəlinir. 76 Qədim türklərin dövlətçilik rəmzlərindəndir. «Baltavar», «xan damğası», «daraq damğa» kimi adları vardır. İkili semantikaya malikdir. Əsasən, vassallığı simvolizə edir. Krım xanlıqlarının, Qızıl Ordadan asılı vəziyyətdə olan rus knyazlıqlarının rəmzi olmuşdur. Bu anlamda Şimali Qafqaz, Volqaboyu xalqlarında yayılmışdır. İkinci yozumu isə «ikibaşlı qartalı» təcəssüm etməsidir. Dini və dünyəvi hakimiyyətlərin birliyini göstərir. 28 «Aybulat» damğasının variantlarından sayılır. «Novruz damğası» da deyilir. Qafqaz Albaniyasının dövlət rəmzlərindən biridir. 77 Anadoluda əfşarlara və Harmandalı obasına aid nəsillərin damğalarındandır. 29 Uyğur əlifbasında («Kutadqu- bilik») sözün əvvəlində gələn «z» səsini bildirir. Damğa işarəsi kimi adları: «qoç», «koç müyüz», «kuldya» (qoç buynuzu). 78 İşarənin forması Uyğur əlifbasında («Kutadqu-bilik») sözün əvvəlində işlədilən «s» səsini ifadə edir. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 305 - 30 Ən qədim variantlarına Midiya dövləti rəmzləri içərisində rast gəlinir. Konstruktiv baxımdan oğuzların çəbni boyunun damğa işarəsinə bənzəyir («Divani lüğət-it Türk»). Göytürk mətnlərində (z) işarəsinin (Talas, Yenisey) və (ğ) qrafeminin (Talas) variantları kimi istifadə olunub. Altay, Xəzər, Polşa-Litva tatarları və Azərbaycan xalçaçılıq sənətində geniş yayılan ornamentlərdəndir. 79 Damğa adı: «qaz ayağı». Eyni zamanda, rəmz olaraq onqon yırtıcı quşların (şahin, qartal, bozdoğan, ağbaba və s.) caynaqlarının təsviri kimi qəbul edilir. Oğuz tayfalarının damğaları içərisində fərqli variantları vardır. Onun yuxarıya yönələn tipi Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirlərində yer almışdır. Oğuzların salur, biçene tayflarının damğaları, hun və macar rəmzləri içərisində də rast gəlinir. 31 Damğa adı: «göz» (gözlər). Mərkəzi Asiya və Krım tatarlarının arqın (arqun) və altın tayfalarına aid nəsillərin damğasıdır. 80 Göytürk əlifbasında cingiltili «u» saitini bildirir. Damğa qismində «qarmaq» işarəsinin bir variantıdır. 32 Damağa adı: «təkər». Ön və Mərkəzi Asiyada, Şərqi Avropada, Altaylarda geniş yayılmışdır. Tenqri-Günəş rəmzlərindən olan dairənin və açanın (xaçın) birləşməsindən yarandığı bildirilir. Rəmzin digər yozumuna əsasən, yenə də Günəşi təcəssüm etdirən «çərxi-fələk» işarəsinin qrafik variantlarındandır - 81 Bu qrafem Göytürk əlifbasında kipləşən sonor «n» samitini ifadə etmək üçün işlədilir. Damğa işarəsi kimi «yay» adlanır. 33 Mərkəzi Asiyada damğa adı: «botagözü» (köşək gözü). Nəzərlik kimi türk xalqlarının xalçaçılıq sənətində geniş tətbiq edilir. 82 Şimali Qafqazda yaşayan qaraçayların «kosxar» (qoçqar, qoşqar), tülpar, semen nəsillərinin damğası. Azərbaycan qayaüstü təsvirlərində işarənin variantına da rast gəlinir. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 306 - 34 Damğa işarəsi kimi semantikası «alaçıq qapısı» şəklində izah edilir. «Bucaq» adı ilə də tanınır. Dərbənd işarələri arasında variantları da vardır. Orxon və Yenisey mətnlərində açıq «o» və qapalı «u» saitlərini ifadə edir. Uyğur əlifbasında («Kutadqu-bilik») sözün əvvəlində işlədilən «i» səsini ifadə edir. Mahmud Kaşğarinin təsnifatında qoşa variantı oğuzların dodurğa tayfasının damğasıdır. 83 Dilarxası kar «k» samiti. Yalnız «ı» saiti ilə qonşuluqda işlədilir. Onun variantı damğa təsnifatında Humay Ananın sakral rəmzi kimi «bitik», «tumar», «nəzərlik duası» adlarını daşıyır. Azərbaycan xalçaçılıq sənətində işarəyə «nəzərlik» deyilir. Mərkəzi Asiya və Altaylarda bir adı da «üç tolukdur». Damğanın variantı isə «qalxan» adlanır. Antik müəlliflərin əsərlərində Qafqaz Albaniyası atlı döyüşçülərinin üçkünc qalxanla silahlandıqları bildirilir. Eyni tipli müdafiə vasitəsi ilkin orta əsrlərdə Mərkəzi Asiyada da yayılmışdı. 35 Damğa adı: «Barxan». Mərkəzi Asiya, Azərbaycan, o cümlədən Qafqaz Albaniyasının maddi- mədəniyyət nümunələri arasında rast gəlinir. «Məskunlaşma», «binə salma» kimi izah olunur. Oğuzların dögər boyunun damğası ilə eyni semantikaya malikdir. «Yurd salmaq», «çadır (alaçıq qurmaq», «məskunlaşmaq» anlamını verən bu damğa işarələri Mərkəzi Asiyada «barxan» adlanır. 84 Damğa adları: «çəkic», «kərki», «təbər», «sakar» (ikiağızlı saka-skif baltası). Mərkəzi Asiyanın, Şimali Qafqazın və Krımın qıpçaq tayfaları arasında daha çox yayılmışdır. «Təvarixi al- i Səlcuq» əsərinə əsasən, oğuzların çəbni tayfasının damğası olmuşdur. Noqayların toymas və saray tayfalarının da rəmzidir. 36 Göytürk mətnlərində qalın samitli sözlərdə sonor «r» samitini ifadə edir. Tək halda «ar» kimi oxunur. Altaylarda damğa işarəsi kimi «teqelü sarkay» (qarmaqlı xaç) adlanır. 85 Kipləşən dilortası «k» samitini (kitab, kök, kəmər) bildirir. Mərkəzi Asiyada, Volqaboyunda damğa adı: «kuray» (qarğı ney) 37 Qıpçaq kökənli xalqlar bu damğa işarəsini «Ay yürektü» (ürəkli Ay) adlandırırlar. 86 «Təvarixi al- i Səlcuq» əsərinə görə, oğuzun bügdüz tayfasının damğasıdır. 38 Qazaxların baybaktı tayfasına məxsus işarədir. «Kutadqu- bilik» mətninin yazıldığı uyğur əlifbasında işarəsi «n» səsini bildirir. Damğa adı: «barmaq». 87 Mərkəzi Asiyada qazaxların «suan» (suvar) tayfasına aid edilir. Uyğur əlifbasında («Kutadqu-bilik») sözün əvvəlində işlədilən «ö», «o» səslərini bildirmək üçün istifadə edilir. 39 Uyğur əlifbasında («Kutadqu- bilik») sözün sonunda işlədilən «g», «k» səslərini ifadə edir. 88 Kipləşən, dilortası cingiltili «g» samitini ifadə edir. Damğa adı «ney» və ya «kuray». Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 307 - 40 Göytürk əlifbasında cingiltili «z» samitini bildirir. Qədim solyar rəmzdir. Damğa işarələrində variantları «öz/ oz damğası», «qaz təpiyi», «sarman», «çərxi-fələk», «şəms- gərdan» və s. adlanır. 89 Damğa adı: «qılınc». «Şəcəreyi- Tərakimə» əsərində oğuzların yıva boyunun damğası kimi göstərilmişdir. Bəzi hallarda «ilan damğa» da adlanır. Uyğur əlifbasında qrafemi «a» səsini bildirir. 41 Mahmud Kaşğarinin təsnifatına görə, oğuzların eymür, Əbülqazi Bahadur xanın «Şəcəreyi- Tərakimə» əsərinə əsasən isə bəgdili boylarının damğası. Uyğur əlifbasında («Kutadqu-bilik») sözün əvvəlində gələn «d», «t» səslərini bildirir. 90 E.Triyarskinin təsnifatına əsasən, ən qədim türk damğalarından sayılır. Müxtəlif semantik yozumlara malikdir. Əsasən, Günəşin və Ayın vəhdətini simvolizə edir. Hazırda «Ay-ulduz» kimi tanınır. Eramızın VI-VII əsrlərinə aid Göytürk sikkəsi üzərində də həkk olunmuşdur. 42 Qədim türk damğalarından biri sayılır. Qazaxların nayman, qarakirey tayfalarına aid tanınma-fərqləndirmə işarəsidir. Tipik hun damğalarından biri sayılır. Altaylarda «kulya» (qoç buynuzu) da adlanır. Qərbi Azərbaycan qayaüstü rəsmlərində təsvirləri vardır. 91 E.Triyarskiyə görə, Altay kökənli türk damğasıdır. Baza siqmentləri Mərkəzi Asiyada «quyruqlu ay» adlanır. Türk xalqlarında onun variantı da vardır. 43 «Şəcəreyi-Tərakimə» əsərindəki təsnifatda işarəsi oğuzların çuvuldur boyunun damğası kimi göstərilmişdir. «Ay» və ya «yay» damğasının bir variantı olsa da, bəzən «təknə», «qayıq» da adlandırılır. Yenisey işarələrində qalın saitli sözlərdə «b» səsini bildirən qrafemlərdən biridir. 92 Mərkəzi Asiyada «yürekli toskur» (ürəkli təknə) adlanan bu işarə Azərbaycanın milli xalça ornamentləri sırasında «dəvə» kimi də tanınır. Çünki xarici görünüşünə görə bu işarə yüklü dəvəni xatırladır. Damğanın şaquli variantı Türkiyənin Karacabey ilçəsindəki Yumrucaqlu kəndində aşkar olunmuşdur. Oğuzların bayandur boyunun damğası kimi göstərilmişdir. 44 Uyğur əlifbasında («Kutadqu- bilik») sözün sonunda işlədilən «o» və «ö» səslərini bildirir. 93 Göytürk əlifbasında işarəsinin bənzəridir. Cingiltili «b» səsi kimi oxunur. «Ev» anlamını verən damğa işarəsidir. 45 İşarənin variantı türk damğaları təsnifatında Krım tatarlarının qıpçaq tayfasına məxsus tanınma-fərqləndirmə nişanıdır. Hun, xəzər, Azərbaycan, qaraçay, noqay rəmzləri içərisində onun variantları da vardır. 94 Mərkəzi Asiyada «kol/qol damğa» adı ilə tanınır. Tanınma-fərqləndirmə nişanı kimi qazaxların Böyük Juzuna (tayfa birliyinə) daxil olan şanışkılı tayfasının damğasıdır. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 308 - 46 İudaizmin Xəzər dövlətinə nüfuz etdiyi dönəmlərdə Qafqaz və Cənubi Qafqazda rəmz və damğa kimi geniş yayılmışdır. İslam simvolizmində sakral rəmzdir və «möhrü-Süleyman» adlanır. Bu rəmz türk admiralı Xeyrəddin Barbarossanın döyüş bayrağında, Azərbaycan və Türkiyənin bir sıra məscidlərinin divarlarında da əks edilmişdir. O.Akçokraklının təsnifatına görə, Krım tatarlarının damğa nişanlarından biri sayılır. 95 Qərb mənbələrində «iki sütunlu ipsilon» (yunan əlifbasında hərf) adlanır. İşarəyə təkcə Dərbənd və Xumara şəhərlərində deyil, Azərbaycanın, o cümlədən Qərbi Azərbaycanın, Türkiyənin, maddi- mədəniyyət nümunələrində də rast gəlinir. Mahmud Kaşğarinin «Divani lüğət-it Türk» əsərinə əsasən, oğuzların qayı boyunun damğasıdır. 47 İşarənin qrafik forması uyğur əlifbasında («Kutadqu-bilik») sözün sonunda işlədilən «n» səsini ifadə edir. 96 «Cami ət-Təvarix» əsərində oğuzların bəydili tayfasının rəmzi kimi göstərilmişdir. « 48 Uyğur əlifbasında («Kutadqu- bilik») sözün əvvəlində işlədilən işarəsi «l» səsini bildirir. 97 Damğa adı «quşqun» (atın quyruğunun altından bağlanan yəhər qayışı. Onun variantı «sınıq sənək» (ikidişli nizə) adlanır. 49 Uyğur əlifbasında («Kutadqu- bilik») sözün əvvəlində işlədilən işarəsi «g» və «k» səslərini ifadə edir. 98 Qədim türklərin «and» damğasının variantlarından biri. Tyan-Şan dağlarının Koçkor vadisindəki saka- skif qayaüstü işarələri içərisində (e.ə. I minillik) yer almışdır. Cədvəlin tərtibində aşağıdakı mənbələrdən istifadə olunmuşdur. 188 «Dərbənd» və «Dəmirqapı» toponimlərinə gəldikdə isə onların hansının əvvəl, hansının isə sonra yaranması hələ də mübahisə obyektidir. Polemikaya fəal qoşulmasaq da, bəzi məntiqsizliklərə müəyyən aydınlıq gətirilməsinə zərurət göz qabağındadır. Xatırladaq ki, eramızdan əvvəl VI əsrdə yaşamış antik müəlliflər Midiya dövlətinin sərhədlərini təsvir edərkən onun şimalında «Kaspi qapısı» adlı keçidin olduğunu bildirmişlər. Sonralar ayrı- 188 М. Гаджиев. «К выделению и интерпретации зороастрийских символов в знаковой системе Дербента М. Гаджиев. «К выделению и интерпретации зороастрийских символов в знаковой системе Дербента середины VI века». Международная научная конференция «Археология, этнология, фольклористика Кавказа» Сборник кратких содержаний докладов Тбилиси, 25-27 июня 2009; К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана», http:// kumukia.ru/article-8986; В.Флерова. «Граффити Хазарии», изд. Эдиториал УРСС, 1997; Л.Лавров. «Историко- этнографические очерки Кавказа», Наука, 1978; M.Əxмəтжанов. «Нугай Урдасы: татар халкынын тарихи мирасы», Казан, «Мягариф», 2002. А.Родожинский, «Мы, ниженижеприлажившие истинные тамги…» (опыт иденфикации родоплеменных знаков казахов Старшего жуза)// «роль номадов в формировании культурного наследия Казахыстана, Алматы, 2010. Ж.Войников. «Алано-древнеболгарское письмо/некоторьіе протоболгарские символы», http://iriston.com/books/ALANO-DR-BOLG-PISMO/AL-PBG-P-SADRZANIE.htm; Г.Ф. Турчанинов. «Памятники письменности и языка народов Северного Кавказа и Восточной Европы», 1971; С. Байчоров. «Древнетюркские рунические памятники Европы». Ставрополь, 1989 Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 309 - ayrı salnaməçilər bu keçiddən danışarkən «Xəzər qapısı», «Alban qapısı», «Hun keçidi», «Qafqaz qapısı» kimi adlar işlətmişlər. Bu şəhərin adını və qala divarlarının inşaasını sasani hökmdarı I Xosrov Ənuşirəvanın eramızın VI əsrində Qafqaza yürüşü ilə əlaqələndirənlər, məsələn, Rusiya Elmlər Akademiyası Dağıstan Elm Mərkəzinin Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun işçisi İqor Semyonov, 189 yəqin ki, bu suala cavab verməkdə çətinlik cəkməzlər. Belə ki, qədim yaşayış məntəqəsi kimi Dərbəndin tarixinin 5 min il olması barədə iddialara baxmayaraq, şəhər kimi onun təqribən 2500 il yaşı vardır. Yəni onun təməli təxminən eramızdan 450 il əvvəl qoyulmuş və sasanilər orta hesabla min il sonra bu şəhəri ələ keçirmişlər. Elə isə onda həmin min il ərzində bu şəhərin adı nə olmuşdur? İkincisi, əgər rəsmi tarixşünaslıqda bildirildiyi kimi, «sasani şahları öz imperiyalarını köçəri hunlardan, sonrakı dövrlərdə isə xəzərlərdən qorumaq üçün Dərbənd şəhərinə və onun strateji əhəmiyyətinə xüsusi diqqət verir və II Yezdəgirdin hakimiyyəti dövründə Beşbarmaq dağının zirvəsində müdafiə əhəmiyyətli ilk istehkamın (Beşbarmaq səddinin) inşasını həyata keçirmişdilərsə» nə üçün Dərbənd qala divarlarının və Beşbarmaq tikililərinin hörgü daşları üzərində sasani rəmzlərinin bir nümunəsi də yoxdur? Əvəzində isə yüzlərlə hun, xəzər və digər türk dayfalarının etnik damğa işarələri həkk edilmişdir?! Eramızın VIII əsrinin birinci yarısında İkinci Türk Xaqanlığının görkəmli hərbi-siyasi xadimlərindən olan Tonyukuka həsr olunmuş daş kitabələrdə (725/726) də «Temir Kapığ » ifadəsinə rast gəlinir. Bundan başqa, Bilgə xaqan (683/4-734) abidəsində də müdafiə səddi anlamında «Temir Kapığ» ifasinə təsadüf olunur: « Temir Kapığka təgi konturmuş. İki ara idi oksuz ili ança olur etmiş». 190 Bu mətnin sadələşdirilmiş yozumu belədir: «Dəmir Qapıya, iki müdafiə səddi (divarları) arasındakı ərazidə (Bilgə xaqan) oxsuz (oxlara bölünməyən, tayfalara parçalanmayan) xalqı yerləşdirmişdir». Əski türk dillərində hərbi termin olan və «keçilməz yer», «qorunan keçid» anlamını verən bu ifadə «Dəmir Qapı», «Temir Kapïğ», «Vaskapu», «Dömörkapu» kimi toponimlər şəklində Mərkəzi və Ön Asiyada, Şərqi Avropada da qalmaqdadır. Tədqiqatçıların qənaətinə görə, ən məşhur «dəmir qapı» Amudərya və Sirdərya çayları arasında yerləşən bölgədə – Baysuntau dağında, Səmərqənd-Termez yolu üzərindəki dar keçid olmuşdur. Buradakı kəndlərdən biri isə «Dərbənd» adlanır. 189 И.Семенов. «Сасаниды и строительство Дербентского оборонительного комплекса», http://www. gumilev-center.az/sasanidy-i-stroitelstvo-derbentskogo-oboronitelnogo-kompleksa/ 190 Ə.Rəcəbli. «Qədim türk yazısı abidələri», 1-ci cild. Bakı, 2009 Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 310 - Mərkəzi Asiyada digər «dəmir qapı» Bəlx şəhərini Səmərqəndlə bağlayan, eni 12-14 metr, uzunluğu isə 3 kilometrə çatan ensiz keçiddir. Türklərin məskunlaşdıqları başqa bir ərazidə - Şimali Karpat dağlarında, Dunay çayının keçdiyi boğazlardan biri də «Dəmir qapı» kimi tanınmaqdadır. Macarıstan Elmlər Akademiyasının professoru, tanınmış altayşünas İmre Baski Qafqazdakı «Dəmir qapı» toponiminin Dərbənd şəhərinin ilkin adlarından olmasına əmindir və bu toponim ilk dövrlərdə təkcə şəhəri deyil, onun yaxınlığında strateji xarakter daşıyan keçidi də əhatə etmişdir. Belə ki, türk xalqları (hunlar, avarlar, xəzərlər) qədim advermə tərzlərini Qafqazda da tətbiq etmiş, Mərkəzi Asiyadakı strateji keçidlərin analoqunu bu regionda da tapmış, onu «Dəmir qapı» adlandırmışlar. Müəllif «Kitabi-Dədə Korqud» eposundakı «Dəmir qapı Dərbənddəki dəmir qapını təpip alan Kıyan Səlcuq» ifadəsini misal çəkərək, ikinci «dəmir qapı» sözlərinin şəhərə deyil, məhz Xəzər dənizi və Qafqaz dağları arasındakı dar keçidə aid olduğunu bildirir. İ.Baski türklərin regiondakı qədim müdafiə səddini Dərbənd və onun ətrafları ilə məhdudlaşdırmır, onun mürəkkəb sistem olaraq, Azərbaycanın şimal bölgələrini də əhatə etməsindən əmindir. Alim yazır: «Təbii ki, qapının olduğu yerdə möhkəm divarların və ya hər hansı bir barmaqlığın mövcudluğu vacibdir. Bu, belə də olmuşdur! Təqribən 508-ci ildə «Beş barmaq» adlanan yerdən daş və bişmiş kərpicdən divarın inşaasına başlanılmışdır. Bu sədd şimala doğru 3650 metr, cənub istiqamətinə isə 3500 metr uzanırdı. Bir-birindən 350-450 metr aralıda olan bu iki paralel divar Xəzər dənizinin hüdudlarınadək davam etmişdir». 191 Burada maraq doğuran və tədqiqatçının qənaətini təsdiqləyən məqamlardan biri Dərbənd qala divarlarındakı işarələrlə Beşbarmaq dağındakı damğaların (L.Lavrovun təsnifatı) identikliyidir. Bundan başqa, İmre Baski araşdırmalar nəticəsində türk xalqlarının tarixən məskunlaşdıqları ərazilərdə – Mərkəzi Asiyada, Qafqazda, Azərbaycanda, Türkiyədə, Macarıstanda, Makedoniyada ensiz keçidlər, möhkəm müdafiə sədləri ilə bağlı olan və sonralar yaşayış məntəqələrinə çevrilən 30-dan çox «Dəmirqapı», «Dəmirqapıy», «Dömirqaı» və macar dilinə kalka şəklində tərcümə olunmuş «Vaskapu» toponimini də müəyyən etmişdir. 191 I. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı I. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı I. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı . Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı . “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı ïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı , Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı , Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı ömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı mörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı örkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı rkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı )”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı . Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı ı Türk Dünyası Kültür Kurultayı Türk Dünyası Kültür Kurultayı ürk Dünyası Kültür Kurultayı rk Dünyası Kültür Kurultayı Dünyası Kültür Kurultayı Dünyası Kültür Kurultayı ünyası Kültür Kurultayı nyası Kültür Kurultayı ı Kültür Kurultayı Kültür Kurultayı ültür Kurultayı ltür Kurultayı ür Kurultayı r Kurultayı Kurultayı Kurultayı ı (9-15 Nisan 2006 Çeşme-İzmir)’nda bildiri olarak sunulmuştur, http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1415210500_ baskiimre.pdf Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 311 - Nəticə əvəzi Adətən, hər hansı bir mövzuya həsr olunmuş kitab nəticə ilə tamamlanır. Burada qaldırılan məsələlərin əhəmiyyəti, araşdırma metodları, müəllifin əldə etdiyi qənaət və təklifləri yer alır. Amma biz mövzuya nöqtə vurmaq iddiasından çox uzağıq. Çünki məqsədimiz etnik damğa işarələrinin öyrənilməsinin vacibliyi məsələsini aktuallaşdırmaq və türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin etnogenezi, tarixi, etnik mədəniyyəti, dövlətçilik ənənələri, əski inancları, mifoloji təfəkkürü və estetik baxışları və s. ilə üzvi şəkildə əlaqəli olan bu mövzunu gündəmə gətirmək və saxlamaqdır. Və sizə təqdim olunan bu kitab həmin mövzunun ictimai rəydə aprobasiyasıdır. Hazırda onun daha da genişləndirilmiş variantı üzərində işlər davam etdirilir. Burada digər məlumatlarla yanaşı xristian simvolizmində yer almış ortaq türk damğa işarələri, erməni-qriqorian kilsəsində «xaçkar», «kaçkar» kimi təqdim olunan, əslində isə Mərkəzi Asiyadan Şərqi Avropaya, Ural dağlarından Cənubi Qafqaza, Anadoluya, Cənubi Azərbaycana kimi nəhəng bir coğrafi ərazidə geniş yayılan, ayrı-ayrı türk xalqlarında «koçkar», «kaçkar», «qoçkar», «qoşqar», «koçkarok», «koçmüyüz», «aşamay», «yoncalı xaç», «elşən», «sarkay» və s. adlarla tanınan bərabərtərəfli Tanrı (Tenqri xan) rəmzi, Avropada «Georgi xaçı», «Malta xaçı» kimi yayılan hun işarəsi, rus tarixşünaslığının türk etnik nişanlarını özününküləşdirmə səyləri arxasında dayanan siyasi iddiaları, Qafqaz Albaniyası əlifbası qrafemlərinin etnik mənşəyi, ermənilərin Midiya, Manna, saka-skif, massaget, hun, xəzər maddi- mədəni irsini, səlcuqların, məmlüklərin, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvi xanədanlarının dövlətçilik rəmzlərini mənimsəmə cəhdləri, erməni kilsə tarixində açıq saxtakarlıq elementləri… ilə bağlı materiallar imkan daxilində öz əksini tapacaqdır. Britaniya tarixçisi və filosofu Tomas Karleyl deyirdi: «O xalq xoşbəxtdir ki, onun tarix kitabının bir hissəsi öyrənilməyib». Bu baxımdan türk xalqları ikiqat «xoşbəxt» və «bəxtəvərdirlər». Çünki onların etnik tarix kitabının çox hissəsinin qatı hələ də açılmayıb. Azərbaycanda, Türkiyədə, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Krımda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda, Şimali Qafqazda və s. etnik damğa işarələrinə həsr olunmuş materiallarda bu təsvirlərə, bir qayda olaraq, məhdud etnomədəni irs müstəvisindən yanaşılır, bu ərazidəki ayrı-ayrı nəsil və tayfaların tanınma-fərqləndirmə nişanları milli ornamentlərin prototipləri, Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 312 - ən yaxşı halda isə ilkin dövlətçilik rəmzləri kimi səciyyələndirilir. Lakin indiki şərait tamamilə fərqli yanaşma tərzi tələb edir. Məhz müasir dövrdə cərəyan edən geosiyasi və etnosiyasi proseslər konkret regionda etnik mövcudluğun qədimliyinin təsdiqlənməsi üçün saxtalaşdırılması mümkün olmayan şəhadətnamələrin - damğa işarələrinin əhəmiyyətini nəzərəçarpacaq dərəcədə artırır. Yəni hər hansı bir ərazidəki qədim qayaüstü təsvirlər, tikililər və maddi- mədəni irs nümunələri üzərindəki damğaların lokal milli maraqlar çərçivəsindən çıxarılması, vahid və ortaq irs, ümumtürk dəyərləri kontekstində öyrənilməsi, təqdim və təbliğ edilməsi türk xalqları arasında inteqrasiyanın, mədəni-mənəvi birliyin yaranmasında da əhəmiyyət daşıdığını önə çəkir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu gün damğa işarələri unudulmuş artefakt sayılsa da, əslində, təkcə bir xalqın deyil, etnosiyasi maraqlar çərçivəsində «türkdilli xalqlar» kimi təqdim olunan böyük və vahid subetnosun birliyinin təcəssümlərindən, rəmzlərindən, tarixi təsdiqlərindən biridir. Damğa işarələri «Turan» anlayışını coğrafi məkan hüdudları ilə məhdudlaşdırmır, əsl Turanın daha geniş və daha qədim etnomədəni əraziyə malik olduğunu sübuta yetirir. Çünki türk xalqlarının məskunlaşdığı elə bir region yoxdur ki, orada damğa işarələrinə rast gəlinməsin. Tarixi Azərbaycan ərazilərində isə belə tanınma-fərqləndirmə nişanları rəsmi tarixşünaslığın, qondarma Altay nəzəriyyəsi tərəfdarlarının bütün iddialarının əksinə olaraq, «VII-XI əsrlərdə köçəri türk tayfalarının regiona kütləvi miqrasiyasından» qat- qat qədimdir. O da həqiqətdir ki, türk tayfalarının regionda mövcudluğu tarixinin hunların, savirlərin, xəzərlərin, oğuz və qıpçaqların buraya orta əsrlərdə gəlişi ilə bağlanması və bu fikirlərlə razılaşmağımız nəticəsində böyük bir ərazidəki maddi-mənəvi irsin, dövlətçilik tarixinin başqaları tərəfindən mənimsənilməsinə ilk növbədə özümüz, məhz özümüz şərait yaratmışıq. Beləliklə, həmin işarələrin yaranma tarixi, semantikası, üslubu türklərin hələ eramızdan bir neçə il əvvəl burada yaşadıqlarını təsdiqləyir və rəsmi tarixşünaslığın təlqin etdiyi məskunlaşma dövrlərindən min illərlə əvvəlki çağları əhatə edir. Qobustan, Gəmiqaya, Kəlbəcər, Geğam, Dəvəboynu, Abaran qayaüstü təsvirlərində, arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş materiallar üzərində damğa və rəmzlər tarixi Azərbaycan torpaqlarının coğrafi ərazisini göstərməklə, əski türklərin (prototürklərin) Qafqazda, Anadoluda məskunlaşma tarixi, Aratta, Midiya, Manna dövlətlərinin etnik mənzərəsi, Qafqaz Albaniyasının dominant etnomədəniyyəti haqqında dəqiq məlumat verməklə, mənimsəmə səylərinin qarşısına sədd çəkir. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 313 - Bu kitabda ilkin məqsədimizə nə dərəcədə nail olduğumuzu dəyərləndirməyi isə Sizin - oxucuların ixtiyarına buraxırıq. Əminik ki, deməyə xeyli sözünüz olacaqdır. Odur ki, Sizin də təklif və iradlarınızı, tapıntılarınız barədə məlumatları gözləyirik. Birlikdə güclüyük! Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 314 - İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. «Azərbaycan mifoloji mətnləri». Bakı: «Elm», 1988. 2. «Azərbaycan tarixi» (yeddi cilddə), I cild, Bakı, 2007. 3. «Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət», Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat- Poliqrafiya Birliyi, 1999. 4. «Azərbaycan xalçaları. Təbriz qrupu». Bakı: «Elm», 2013. 5. «Azərbaycan xalçaları», сild 2, №4, 2012 6. «Dədə Qorqud Kitabı. Ensiklopedik lüğət». Bakı, 2004 7. «Gəldim, gördüm... mənimsədim (Azərbaycan mədəni ənənələrinin mənimsənilməsinin erməni ənənəsi haqqında)». Bakı, 2010. 8. «Kitabi-Dədə Qorqud», əsl və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı: “Öndər”, 2004. 9. «Oğuznamə» (Əmsali-Məhəmmədəli). Bakı: «Yazıçı», 1987. 10. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə, III cild, Bakı, 1984. 11. B.Budaqov, Q.Qeybullayev. «Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponomlərin izahlı lüğəti». Bakı, 1998. 12. B.Tuncay. «Kür-Araz mədəniyyəti və erməni yalanları» (I məqalə), KarabakhİNFO.com 13. C. Cəfərov. «Bəzi damğa və işarələrin etimoloji izahı»// Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi, Bakı, ADU, 1984. 14. C.Bayramlı. «Qızılbaşlıq və ay-ulduz təsviri», http://www.yenicag.az 15. C.Rüstəmov. «Qobustan dünyasi». Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994. 16. Ə.Rəcəbli. «Qədim türk yazılı abidələri», I cild, Bakı, 2009. 17. Ə.Rəcəbli. «Qədim türk yazılı abidələri», II cild. Bakı, 2009 18. F.Rəşidəddin. «Oğuznamə». Bakı, 1992. 19. H.Vəli. «Nüvədi kitabələri». Bakı, 1998. 20. İ. Bayramov. «Qərbi Аzərbaycanin türk mənşəli toponimləri», http://www.karabakh-doc.azerall. info/ru/azerpeople/ap069az-2.php 21. İ.Avşarova. «Azərbaycan tayfalarının hərb işi (tunc dövrü)», http://carpetsmagazine.com/Azer- baycan-xalcalari/N3/files/assets/basic-html/page128.html 22. K.Kərimov. «Azərbaycan miniatürləri». Bakı, «İşıq», 1980 23. M.Fərəcova. «Azərbaycan qayaüstü incəsənəti». Bakı, 2009. 24. M.Rəhbəri. «Əhəmənilər dövrünə aid türkcə yazı nümunəsi», qafqazalbaniyasi.az/?p=4698 25. M.Seyidov. «Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları». Bakı: «Yazıçı», 1983. 26. M.Seyidov. «Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən». Bakı: “Yazıçı”, 1989. 27. N.Rzayev. «Daşlar danışır», Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnsti- tutu. Bakı: “Elm”, 1985. 28. N.Vəlixanlı. «IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahları Azərbaycan haqqında». Bakı, 1974. 29. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri (27 avqust, 1727). Bakı, 1997. 30. Q.Cəbiyev. “Azərbaycan keramikası. XIV-XVII əsrlər”, Bakı, 2003. 31. Qurbani, Bakı Universitetinin nəşriyyatı, 1990 32. R.Əfəndi. «Azərbaycan İncəsənəti». Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 33. Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. «Şərq-Qərb», Bakı-2005 34. T.Məmmədov. «Qafqaz Albaniyası İlk Orta əsrlərdə», «Təhsil» nəşriyyatı, Bakı, 2006 35. V.Baxşəliyev. «Gəmiqaya təsvirləri». Bakı, 2003; 36. V.Əliyev. «Gəmiqaya abidələri». Bakı, 1992. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 315 - 37. V.Quliyeva. «Azərbaycan memarliğinin şah əsərlərinin durumu», Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/4 2012. 38. Xətai. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2005 39. Y.Səfərov. «Qədim Azərbaycan: nə bilirik», Bakı, 1989. 40. М. Urud. «Zəngəzur». Bakı, 2005 41. «Bursa çevresinde kayi boyu ve karakeçili damgalari», http://timeoutbursa.blogspot.com/2012/04/ bursa-cevresinde-kayi-boyu-ve.html 42. «Divanü Lugat’it-Türk Dizin», TDK, Ankara, 1972. 43. «Halı Motif Özellikleri Desen Hazırlama», http://www.halidesenmodel.com/2012/04/hali-motif- ozellikleri-desen-hazirlama.html 44. «İslam cografiyaçılarına gore Türkler ve Türk ülkeleri». Hazarlayan Dr. Ramazan Sesen. Anka- ra,1985. 45. «Osmanlı uyarlığı». İstanbul, 2002. 46. A.C.Emre. «Eski Türk Yazısının Menşeği», İstanbul, 1938. 47. A.İnan, «Müslüman Türklerde Samanizm Kalıntıları». Ankara 1952. 48. A.Yalqın. «Cenupta Türkmen oymakları», II, Ankara, 1977 49. Abdulkerim Rahman. «Uygur Folkloru», çev. Soner Yalçın-Erkin Emet, Kültür. Bakanlığı Yayın- ları, Ankara, 1996 50. Aysu Ata. «Orhun türkçesi». Anadolu Üniversitesi, 2011. 51. B.Abudukelimı. «Uygur türklerinin dinî inanişlari», Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Ankara – 2006. 52. B.Ögel. «Türk Mitolojisi», cild 2. Ankara, 1995. 53. E.Esin. «Ötüken Yıs», «Türk Sanatında ikonografik motifler». İstanbul, 2004. 54. E.Hebibbeyli, «Uyarlıqların Kavşağında Türk Dünyası», İstanbul, 2013. 55. E.Sofuoğlu. «Qora-Restelisa abidesi: Şar dağlarının tepesindeki kaya» www.turuz.info; 56. E.Şimşek. Ölümsüzlük il�ci elma”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/5 Fall 2008 57. Emre Ahmet Cevat. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1954. 58. F.Sümər. «Oğuzlar». Bakı: “Yazıçı”, 1992. 59. F.Toprak. «Defter-i Cengiz-Nāme’de Boy Nişanları ve Damgalar», Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 60. Göktürk Sikkelerinde Ay Yıldız. Türkler ay-yıldız motifini İslamiyetten önce de kullanıyormuş. // TRT-Haber, 2005. 61. I.Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı (9-15 Nisan 2006 Çeşme-İzmir)’nda bildiri olarak sunulmuştur, http:// www.turkishstudies.net/Makaleler/1415210500_baskiimre.pdf 62. M.Aksoy. «Milattan Önce Anadolu’da Türk İzleri». Tarix. Nisan, 2011 63. M.Kaşğari. «Divanü lüğat-it-Türk», dörd cilddə, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayanı Ramiz Əskər, Bakı: 64. M/Erbek. «Çatalhöyük’ten Bugüne Anadolu Motifleri», http://dipnotkitap.net/DENEME/Anado- lu_Motifleri.htm 65. O.Gökyay. «Dedem Korqudun Kitabı», İst., 1973. 66. Osman Mert. «Kemaliye’de eski türk izleri: Dilli vadisindeki petroglif ve damgalar», A.Ü. Tür- kiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı34 Erzurum 2007 67. Ö.Ömer, «Köstence, Romanya», http://www.yalquzaq.com/?p=1038. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 316 - 68. Şerare Yetkin. «Halı Sanatı», http://www.msxlabs.org/forum/guzel-sanatlar/22349-el-sanatlari- hali-sanati.html 69. T. Gülensoy. «Orhundan Anadoluya türk damğaları», İstambul, 1989. 70. T.Efe. «Eskişehir bölgesi tarihöncesi dönem araştirmalari ve Önasya arkeolojisi içinde- ki yeri», http://kulluobakazisi.bilecik.edu.tr/Dosya/Arsiv/ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20 tarih%C3%A7esi2.pdf 71. U.Türkeş-Günay. «Türklerin Tarihi. Keçmişden geleceğe». Aksağ Uayınları, Ankara, 2006. 72. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı (9-15 Nisan 2006 Çeşme-İzmir)’nda bildiri olarak sunulmuştur, http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1415210500_baskiimre.pdf 73. V.Grivins. «Latvian rock art» mag. “At the Edge” #8, 1997. 74. Y.Ayönü. XII.YY’da Balkanlarda Bizans ve kuman (kıpçak) münasebetleri. Tarih semineri dersi. Ege Üniversitesi edebiyat fakültesi tarih bölümü. İzmir-Bornova, 2010. 75. Б.Ögel. «Türk kültür tarihinə giriş», VI cild. Ankara, 1991. 76. «Tопонимы Угам-Чаткальского Национального Парка», http://www.orexca.com/rus/to- ponyms_tyan-shan.shtml 77. «Албанский дешифровщик», http://gazeta-nv.info/content/view/4348/216/ 78. «Армянская мифология», http://www.simbolarium.ru/simbolarium/sym-uk-cyr/cyr-a/ar/ armian-mith.htm 79. «Армянские ковры», http://hayodz.blogspot.com/2012/05/100-110.html 80. «Армянско-русский словарь». Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1987. 81. «Башкирский народный костюм», http://900igr.net/prezentatsii/geografija/Bashkirskij- narodnyj-kostjum/014-Bashkirskij-narodnyj-kostjum.html 82. «Вестник древней истории», 1952, № 2. 83. «Гералдика Самарканда», http://www.e-samarkand.narod.ru/gerb.htm. 84. «Дагестанские ковры», http://articles.agronationale.ru/pigs/1907-dagestanskie_kovry 85. «Двуглавый орел Софьи Палеолог». Календарь «Святая Русь», http://www.rusidea. org/?a=25042001 86. «Донской народный костюм» Ростов н/Д, 1986. 87. «Достояние республики», http://www.express.am/article/8_1007/view/dostojanie-respubliki. html 88. «Древнетюркский словарь», под ред. Наделяева В.М., Насилова Д.М., Тенишева Э.Р., Щербака А.М. - Ленинград: Наука, 1969. 89. «Древнобългарската митология», 4 част, http://atil.blog.bg/history/2012/01/20/ drevnobylgarskata-mitologiia-4-chast.886479 90. «Индоевропейский язык и индоевропейцы», Тбилиси, 1984. 91. «Иранско-дагестанские исторические связи», http://voprosik.net/iransko-dagestanskie-istoric- heskie-svyazi/ 92. «Использование ромбического орнамента Архангельской области в современном трикотаже», http://artzentr.narod.ru/sdpt/rombarch.htm 93. «Казахская мифология и демонология», http://naturkaz.info. 94. «Ковры (армянские)», http://www.khachkar.ru/encyclopedia/?id=148 95. «Культура, жизнеобеспечения и этнос. Опыт этнокультурного исследования (на матариалах армянской сельской культуры)». Отв. ред. С.Арютунов, Э.Маркарян. Ер., 1983 96. «Мессиджи далеких предков», «Голос Армении», 6 ноябрь, 2011, No 127 97. «Монеты Золотой Орды и Крымского ханства», Одесский музей нумизматики, http://www. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 317 - museum.com.ua 98. «Путеществие Ибн-Фадлана на Волгу» /Перевод и комментарии А.Ковалевского/. М.-Л.: Изд. АН СССР, 1939. 99. «Путеществия профессора Эйхвольда к Каспийскому морю и Кавказскому краю», Библиотека для чтения, СПб., 1838. T. 26. № 2. 100. «Род князей Шервашидзе (историко-генеалогическое исследование)», http://www.nplg.gov. ge/dlibrary/collect/0001/000263/KNIGA-SHERVASHIDZE-1.pdf 101. «Россия и Европа глазами Орудж-бека Баята - Дон Жуана Персидского». СПб. СПбГУ. 2007 102. «Самур» (журнал), Махачкала № 4-5; 2003 103. «Символика изображений на коврах», http://www.art-carpets.ru/part/izocarpets.html 104. «Синкретизм образов солярных богов и божеств в образах: орёл, конь и олень у якутов», http://bibliofond.ru 105. «Сокровиша булгарского народа», Вып. 1, Этногенез, История. Култура. Под редакцией академика Ю.Вегунова. Санкт-Питербург, 2007. 106. «Сумерки богов», Ф.Ницще, З.Фрейд, Э.Фромм, А.Камю, Ж.П.Сатр, Москва, 1990. 107. «Тамга (Родовой знак) и Уран (Родовой клич)», http://www.history.kz/ru.php 108. «Ученые записки», СПб,1855. 109. «Энциклопедия символов, знаков, эмблем».Авт.-сост. В. Андреева и др. М., 2002. 110. «Эпоха бронзы лесной полосы СССР», изд.Институт Архиологии АН СССР, 1987. 111. «Этимология слов «карпет» (carpet) и «кали/хали» (kali/khali)», http://www.any-goods.ru/ articlematerial1 112. 3.Мифтахов. «Первые булгарские государственные образования, Курс лекций по истории татарского народа», Государственный Педагогический Университет, Казань, 2002. 113. A.Бисенбаев. «Мифы древних тюрков», http://www.eurasica.ru. 114. A.Таптыгов. «Мифологические топрнимы, сформировавщиеся на основе культов дерева и горы на територии Азербайджана», science.crimea.edu. 115. alamjurnal.com/stati/269-sekrety-albanskoj-pismennost 116. B.Мещанинов. «Каменные статуи рыб — вишапы на Кавказе и в Северной Монголии», Записки Коллегии Востоковедов, I, Ленинград, 1926 117. C.Плетнева. «Древние болгары в восточноевропейских степях»// Татарская археология, 1997, №1. 118. K.Taбалдинов, Ж.Йолдашев. «Образцы изобразительной деятельности древнетюркских племен Тенир-Тоо», изд. Унив. Манас, 2003; 119. K.Кызласов. «К истории шаманских верований на Алтае». КСИИМК, вып. XXIX, 1949. 120. Q.Вaганян. «Каменная летопись цивилизации». Ереван, 1993; 121. А. Баяр. «Тайная история татар», http://kitap.net.ru/bayar4.php 122. А. Мальчик. «Роль орнамента в формировании архитектуры Кыргызстана (Генезис, эволюция, национальные традиции)». 123. А. Сукиасян. «История Киликийского армянского государства и права (XI—XIV вв.)». Митк, 1969. 124. А.-X. Щ. Джанибеков, «Очерки по истории ногайцев», 1935 г., Архив Даг. НИИЯЛ 125. А.Абдысадыр уулу. «Мир узоров. Кыргызское великодержавие: Культура. Металлообработка», http://www.jyrgalizm.kg/index.php?option=com_content&view=article& id=205&Itemid=85 126. А.Алламуратов. «Каракалпакская народная вышивка». Нукус, 1977. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 318 - 127. А.Аманжолов. «Генезис тюркского рунического алфавита». Алматы, 2003. 128. А.Анасян. «Новая концепция в албанистике», http://armenianhouse.org/caucasian-alba- nia/126-154.html 129. А.Б. Лакиер. «Русская геральдика», http://www.heraldrybooks.ru/book.php?id=1 130. А.Бисенбаев. «Мифы древних тюрков», http://libbabr.com/?book=4872 131. А.В. Галанин. «Трезубец как символ власти», http://ukhtoma.ru/traditions3.htm 132. А.Галанин. «Арийские традиции. Трезубец как символ власти», http://ukhtoma.ru/traditi- ons3.htm 133. А.Галиев. «Иран-наме», 3 (7) 2008 134. А.Гурбанов. «Сказки армянских мудрецов». Баку, 2005. 135. А.Досымбаева. «Археологические источники в этнографических реконструкциях истории тюрков», Вестник Томского государственного университета. История. 2013, №3 (23) 136. А.Е. Рогожинский. «Роль номадов в формировании культурного наследия Казахстана». Алматы, 2010. 137. А.Зелев. «Армяне потомки десяти колен Израиля», www.Druzya.com. 138. А.Иванов. «Армения – наследница древних цивилизаций», http://voskanapat.info/?p=4293 139. А.Камалов. «Древние уйгуры. VIII-IX вв.». Алматы: «Наш мир». 2001. 140. А.Кныш. «Мусульманский мистицизм». Москва-С.П, 2004 141. А.Кобринский. «Руническая письменность: истоки и распространение», http://amkob113. narod.ru/kobra/runis/rez.htm 142. А.Леонов, «Из глубины веков под знаком трезубца», http://megamatrix.ru/simbol/trid/trident. htm 143. А.Мартиросян. «Первобытные иероглифы Армении и их Урарто-армянские двопники», 144. А.Мартынов. «Археология» // Искусство бронзового века Евразии, М., 2013. 145. А.Маслов. «Что формировало Украину: Славяне и тюрки», http://rusmir.in.ua/ist/935-iz- cikla-chto-formirovalo-ukrainu-slavyane-i.html 146. А.Мен. «Магизм и единобожие», изд. «Слово», 1991. 147. А.Мнацаканян, И.Селимханов. «Исследование некоторых оловянных предметов, наиденных в Армении», http://hpj.asj-oa.am/1633/1/1971-1(285).pdf 148. А.Мукаева. «Казахский национальный орнамент», http://www.rusnauka.com/11_EISN_2011/ Tecnic/12_84935.doc.htm 149. А.Нарымбаева. «Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный прототюрками» Алматы, 2007 150. А.Олеарий. «Описание путешествия в Московию». М. «Русич». 2003. 151. А.Орешников. «Древнейщие русские монеты» // Русские монеты до 1547 года, М., 1996. 152. А.Рогожинский. «Роль номадов в формировании культурного наследия Казахыстана». Алматы, 2010. 153. А.Родожинский, «Мы, ниженижеприлажившие истинные тамги…» (опыт иденфикации родоплеменных знаков казахов Старшего жуза)// «роль номадов в формировании культурного наследия Казахыстана, Алматы, 2010. 154. А.Самсонов. «11 апреля 1857 г. Александр II утвердил государственный герб России – двуглавого орла», http://topwar.ru/ 155. А.Терян. «История Восточной Части Армении /Агванк, Гардман, Утик/ или кто такие албаны?», http://angelateryan.wordpress.com 156. А.Терян. «История Восточной Части Армении /Агванк, Гардман, Утик/ или кто такие албаны?», http://angelateryan.wordpress.com Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 319 - 157. А.Фоменко, Г.Носовский. «Империя. Русь, Турция, Китай, Европа, Египет. Новая математическая хронология древности». Москва 1995. 158. А.Формозов. «Сосуды срубной культуры с загадочными знаками», Вестник древней истрии, № 1, 1953; 159. А.-Х. Ш. Джанибеков. «Очерки по Истории Ногайцев», 1935 г., Архив Даг НИИИЯЛ им Г. Цадасы, Ф 28, Оп. 1, Д. 2. 160. А.Юрченко. «Клятва на золоте: тюркский вклад в монгольскую дипломатию» // Тюркологический сборник, 2007–2008. М., 2009. 161. А.Якобсон. «Художественная керамика Байлакана (Оренкала)”, МИА СССР, № 67, М-Л., 1959. 162. Авраам Кретаци. «Краткое повествование о начале (царствования) Надир-шаха, сочиненное нашим Абраамом Текирдагци», http://www.vostlit.info 163. Алексис Шнайдер, «Венгры (мадьяры)», http://www.randevu-zip.narod.ru/europe/east/hun- gary.htm 164. Б.Б.Пиотровский. «История и культура Урарту». Ереван, 1944. 165. Б.Вайнберг. «Монеты древнего Хорезма». Москва, 1977. 166. Б.Режабек, Л.Регельсон, И.Хварцкия. «Кто изобрел «финикийскую» письменность?» http:// www.apocalyptism.ru; 167. Б.Рыбаков. «Знаки собственности в княжеском хозяйстве Киевской Руси X-XIIвв.»// Советская археология. 1940. 168. Бартольд В.В. К вопросу о полумесяце как символе ислама.// Бартольд В.В. Работы по истории ислама и Арабского халифата. – М.: «Восточная литература» РАН, 2002. 169. Бишкек, 2010. 170. В. Ваганян. «О мировоззренческих и культурных связях древних армян с предками иранцев и индийцев, египтян и жителями Старой Европы (о рождении мотива борьбы Митры с быком)», http://grishashax.livejournal.com/31874.html 171. В. Ольховский «Тамга (к функции знака)», Историко-археологический альманах, No 7, Армавир, 2001 172. В.А.Бушаков. «Лексичний склад історичної топонімії Криму», Київ, 2003. 173. В.Беляев, С.Сидорович. «Новая интерпретация иерогрифа «бао» на монетах монгольских улусов», Эпиграфика Востока, XXIX, РАН, Институт Востоковедения, Москва, 2011. 174. В.Бутанаев. «Русско-хакасский словарь». Астана, 2011. 175. В.Бутба. «Труды», Академия Наук Абхазии, Абхазский Институт Гуманитарных Исследований им. Д .И . Гулиа, Сухуми, 2005 176. В.Ваганян. «Каменная летопись цивилизации». Ереван, Нжар, 2006 177. В.Востров, М.Муканов. «Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX, начало XX вв.). Алма-Ата, 1968. 178. В.Востров, М.Муканов. «Родоплеменной состав и расселение казахов». Алма-Ата, 1968. 179. В.Драчук. «Системы знаков Северного Причерноморья». Киев, 1975. 180. В.Еремеев. «Этногенез турок». Москва, 1970. 181. В.Лившиц. «О происхождении древнетюркской рунической письменности.// Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана». Алма-Ата, 1980 182. В.Н. Жук. «Из седой древности. Очерки из истории Украины и Полтавщины (VII тс. до н.э. - XVI ст. н.э.)», http://sespel.com.ua/korni/trezub/ 183. В.Ольховский. «Тамга (к функции знака)», Историко-археологический альманах, No 7, Армавир, 2001. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 320 - 184. В.Потин. «Монеты, клады, коллекции». Саннкт-Питербург: “Искуство”, 1993. 185. В.Седов. «Русский каганат IX в.», Отечественная история,1998. № 4. 186. В.Флерова. «Граффити Хазарии», изд. Эдиториал УРСС, 1997; 187. В.Чудинов. «Что Ярали Яралиев понимает под научным обоснованием», http://chudinov.ru/ aliev/1/ 188. Г. Ачарян. «Этимологический словарь армянского языка», I (на арм. языке). Ереван, 1971. 189. Г. Ачарян. Три вопроса о месроповском алфавите (арм.) // журнал «Эчмиадзин». — август- сентябрь 1946 190. Г. Бердымухамедов. «Живая легенда. Книга о вечной красоте туркменских ковров». Ашхабад, 2011 191. Г.Meликишвили, «Урартские клинообразные надписи». М., 1960 192. Г.Абгарян. «История Себеоса» и проблема Анонима. Ереван, 1965 193. Г.Ваганян, В.Блеян, Л.Кочарян. «Наскальные рисунки Армянского нагорья - первоисточники армянских, египетских, индийских и хеттских идеограмм (а также иероглифов употребляемых в греческой и латинской письменности)», http://novarm.narod. ru/arch082006/mois.htm 194. Г.Введенский. «Янычары». изд. Атлант, 2003. 195. Г.Ворошил. «К дешифровке албанских надписей Азербайджана», http://udilang.narod.ru/gu- kasjan-papers/Gukasjan1968-deshifr.pdf 196. Г.Гафарова. «Элементы тюркской культуры на азербайджанских памятниках», http://strate- giya.az/old/?m=xeber&id=20370 197. Г.И. Карпов. «Родо-племенная структура Туркмен», turkmenhistory.narod.ru 198. Г.М. Давлетшин, Ф.Ш. Хузин. «Булгарская цивилизация на Волге», Татарское книжное издательство, 2011. 199. Г.Ф. Турчанинов. «Памятники письменности и языка народов Северного Кавказа и Восточной Европы», 1971 200. Геродот. «История», ОЛМА-ПРЕСС Инвест, 2004 201. Геродот. История в девяти книгах. Ленинград: «Наука», 1972. 202. Гуран. 203. Д. Хайретдинов, «Государственные символы и регалии Руси-России мусульманского происхождения», http://www.idmedina.ru/ 204. Д.Ахундов. «Архитектура древнего ранне-средневекового Азербайджана». Баку, 1986. 205. Д.Савинов. «Оленные камни в культуре кочевников Евразии».// СПб: СПбГУ. 1994. 206. Двухглавый орёл – символ РФ http://gordo-orel.com/dvuglavii.html 207. Е. Алексеева. «Древняя и средневековая Карачаево-Черкесия». М., 1971 208. Е.Паркер. «Тысяча лет из истории татар», http://www.mirzayanov.com/images/Tisjachaletf- Febr14.pdf 209. Е.Смагулов, С.Яценко. «Святилище Сидак – один из религиозных центров доисламского севера Средней Азии». http://www.transoxiana.org; 210. Е.Ямаева, «Родовые тамги Алтайских тюрок», Горно-Алтайск, 2004; 211. Ж.Войников. «Алано-древнеболгарское письмо/ некоторьіе протоболгарские символы», http://iriston.com/books/ALANO-DR-BOLG-PISMO/AL-PBG-P-SADRZANIE.htm; 212. Ж.Войников. «Древнеболгарское письмо», http://www.bulgari-istoria-2010.com/booksRu/ ALANO_DREVNEBOLGARSKOE_PISJMO.pdf 213. З.Балаян. «Оджаг». Ереван, 1984. 214. З.Мирфатахов. Курс лекций по истории татарского народа. Лекция 3, Происхождение Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 321 - етнонима «булгары», http://s155239215.onlinehome.us 215. З.Наурзбаева. «Архетип женщины – медиатора в традиционной и современной казахской литературе», http://www.otuken.kz. 216. З.Наурзбаева. «Да, скифы мы», http://www.press-uz.info/index.php?title=a...122007&st=6 217. З.Наурзбаева. «Семь ипостасей Коркута», http://www.otuken.kz/index.php/mythzira/48- korkut 218. И. Эрдели. «Исчезнувшие народы. Авары», Природа, 1980, № 11. 219. И.Баски. «Тамги и этнические названия. Вклад тамга-знаков в этногенез татар». // Татарская археология. 1997, №1; 220. И.Богословская, «Зооморфные мотивы каракалпакского орнаментального искусства», http://www.sanat.orexca.com/rus/archive/2-09/irina_bogoslovskaya.shtml 221. И.Джафарзаде. «Гобустан. Наскальные изображения», Баку, 1973 222. И.Дяконов, «История Мидии», Москва, 1956; 223. И.Кабышлы. «Тюркский мир. История тюрко-монголских народов». Алматы, 2007. 224. И.Кызласов, «Камень дыроватый (символика пешерных святилищ и культовой стрельбы из лука)». // Этнографическое обозрения, 1999, № 4. 225. И.Кызласов. «Гора-прародительница в фольклоре хакасов» // Сов. этнография, 1982 226. И.Кызласов. «Рунические писменности евразийских степей» Москва, РАН, 1994; 227. И.Мизиев. «Аланы и асы - предки балкарце и карачаевцев», http://passion-don.org/kazak. html. 228. И.Раимбердиева. «Таинственный мир кыргызских узоров», http://www.akipress.org/com- ments/news 229. И.Семенов. «Сасаниды и строительство Дербентского оборонительного комплекса», http:// www.gumilev-center.az/sasanidy-i-stroitelstvo-derbentskogo-oboronitelnogo-kompleksa/ 230. И.Смирноваş. «Тайная история креста. Все о древнем мистическом символе человечества». Москва: «GKSMO» 2006. 231. И.Толстой. «Древнейшие русские монеты великого княжества Киевского». СПб., 1882. 232. Ибн Руста. «Ал-Алак ан-нафиса», пер. В.Минорского. 1963. 233. Изв. АН Арм.ССР, Науки о Земле, XVII, 6 234. Исторические флаги Армени, http://www.armeniatravel.ru/flags.htm 235. К.Алиев. «Великий князь Алп-Илитвер. К эпической биографии правителя кавказских гуннов (гуннуг-ундуров) // газета “Ёлдаш/Времена”, 22 июль 2011 г. 236. К.Алиев. «Дорогой тысячелетий. От руники - к кириллице», http://kumukia.ru/article-9084. html 237. К.Алиев. «Кипчаки на Кавказе до и после нашей эры», газета “Ёлдаш/Времена”, 28-03- 2008 238. К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана. По материалам кумыков и их предков». // КНКО: Вести. Махачкала, № 8-10, 2003. 239. К.Бегалин. «Мамлюки», http://historylib.org/historybooks/Kayrat--Begalin_Mamlyuki/9 240. К.Иманов. «Армянские (и) на(о)родные сказки». Баку, 2008. 241. К.Лайпанов, И. Мизиев. «О присхождении тюркских народов». Черкеск, 1993. 242. К.Тревер. «Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. IV в. до н. э. – VII в. н. э.». М. – Л., 1959. 243. К.Юнг. “Архетип и символ”. Издательство “Ренессанс” СП “ИВО-СиД”, 1991. 244. Корюн. «Житие Маштоца. История жизни и смерти блаженного мужа, святого вардапета маштоца, нашего переводчика, (написанная) учеником его вардапетом Корюном», http:// Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 322 - www.vehi.net/istoriya/armenia/korun/koriun1-6.html 245. Ксенофонт. «Киропедия», Т VIII, Москва, 1976. 246. Қазақстан тарихы | История Казахстана. https://vk.com/wall-38304529_29088 247. Л. Гумилев. «Древние тюрки». Москва, 1967. 248. Л. Лавров. «Кавказские тамги» // Историко-этнографические очерки Кавказа. Л.,1978, 249. Л.Аванесян. «Связь изображений армянских ковров с погребальным обрядом». Журнал «Анив», №3 (42). 250. Л.Керимов. «Азербайджанский ковер» Том 2. Баку: «Гянджлик», 1983. 251. Л.Лавров. «Историко-этнографические очерки Кавказа», Наука, 1978 252. Л.Лавров. «Кавказская тамга», «Историко-этнографические очерки Кавказа». Ленинград, 1978; 253. Л.Меликсет-Беков. «Вишапы и вишапоиды Грузии». - КСИИМК, вып. XV. Москва, 1947. 254. 179. Л.Нидерле. «Человечество в доисторические времена» (доисторическая археология Европы и славянских земель). Санкт-Петербург, 1898. 255. Л.Тер-Мкртичян. «Армянские источники о Средней Азии, V-VII вв.», Москва, 1979. 256. Л.Чвырь. «Сравнительный очерк традиционных украшений уйгуров и соседних народов Средней Азии // Восточный Туркестан и Средняя Азия в системе культур древнего и средневекового Востока». Москва, 1986. 257. М. Гаджиев. «К выделению и интерпретации зороастрийских символов в знаковой системе Дербента середины VI века». Международная научная конференция «Археология, этнология, фольклористика Кавказа» Сборник кратких содержаний докладов Тбилиси, 25- 27 июня 2009 258. М. С. Гаджиев. «Гемма-печать царя Албании Асвагена», Вестник древней истории. – 2003. 259. М.Azarnoush, BHelwing . “Recent Archaeological Research in Iran – Prehistory to Iron Age”, 2005 260. М.Абегян. «История армянской литературы». Ереван, 1975. 261. М.Артомонов. «Древний Дербент». // «Советская археология»,VIII, 1946 262. М.Артомонов. «История хазар», 2-е издание, СПб, ГУ, 2002. 263. М.Ауезов. «Казахские тамги – знак племени, или Печати времени», «Деловая неделя», 23.12.2005. 264. М.Гаджиев, В.Юсуфов. «Тайна Дербентской надписи», http://www.arhiv.ndelo.ru/one_stat. php?id=6147# 265. М.Закиев. «Происхождение тюрков и татар». Москва, Изд. «Инсан», 2002 266. М.Исмаил. «История Азербайджана (Краткий обзор с древнейших времен до 1920 г.)». - Б.: Азернешр,1995. 267. М.Казарян. «Армянские ковры». Москва, «Советский художник», 1985. 268. М.Каланкатуйский. «История Агван». СПб, 1861. 269. М.Кенин-Лопсан. «Обрядовая практика и фольклор тувинского шаманства». Новосибирск, 1987. 270. М.Леонти. «Жизнь картлийских царей». М.: «Наука», 1979. 271. М.Магомедов. «История аварцев». Махачкала, 2005 272. М.Троицына. «У инопланетян время разбрасывать камни», http://othereal.ru/u-inoplanetyan- vremya-razbrasyvat-kamni/ 273. М.Халилов. «Древние каменные изваяния Южного Кавказа», http://www.az.ee/tkrea/rus/irs- 200416.shtml 274. М.Халилов. «Древние каменные изваяния Южного Кавказа», http://www.az.ee/tkrea/rus/irs- Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 323 - 200416.shtml 275. М.Чолакян. «Армянские знаки на скрижалях Дербента», http://forum.hayastan.com/lofiver- sion/index.php/t39799.html 276. Мовсес Хоренаци. «История Армении», перевод с древнеармянского языка, введение и примечания Гагика Саркисяна. Издательство: Ер., «Айастан», 1990 277. Моисей Каланкатуйский. «История Агван», СПб., 1861 278. Н. Веселовский. «Роль стрелы в обрядах и ее символическое значение» // Зап. Восточного отделения Русского археологического общества. Т. XXV. Вып. 1-4. Пг., 1921. 279. Н. Ранчугова. «Децствительно ли двухглавый орел – средневековый монархический символ?» http://omskmark.moy.su/publ/essayclub/symbols_russia/2012 280. Н.Аристов. «Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и кара-киргизов на основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических исследований”, http://bizdin.kg. 281. Н.Базылхан. «От двуглавого орла до аристократiческого аксункара. Этносимволы древних тюрков», http://kyrgyztoday.kg 282. Н.Бичурин. «Собрание сведеней о народах, обитавщих в Средней Азии в древние времена», Ч.1, М.; Л., 1950. 283. Н.Будаев. «Западные тюрки в странах Востока», Нальчик, 2002. 284. Н.Дмитриев. «О тюркских элементах русского словаря». Лексикографический сборник. Москва, 1958. 285. Н.Карамзин. «История государства Российского». Т. 2. Москва, 1988 286. Н.Константинов. «Скифо-сарматские знаки на памятниках Причерноморья», Крым, 1951, № 7. 287. Н.Мещерский. «История иудейской войны» в древнерусском переводе. М.-Л. 1958. 288. Н.Миннников. «Донская казачество в эпохе позднего средневековья (до 1671 г.)». Ростов н/Д., 1998. 289. Н.Рзаев. «Искуство Кавказской Албании. IV в. До н.э. VII в. Н.э.». изд «Элм», 1976 290. Н.Соболева. «О загадочном знаке первых русских монет», http://www.staraya-moneta.ru/ lib/721/ 291. Н.Соболева. «Очерки истории российской символики. От тамги до символов государственного суверенитета», Знак, 2006. 292. О.Акчокраклы. «Старокрымские и отузские надписи 13 - 15 вв.» / / Известия Таврического общества истории, археологии и этнографии, 1927. 293. О.Акчокраклы. «Татарские тамги в Крыму», http://crimeantatars.com 294. О.Гундогдыев. «С крыльями сокола, с сердцем льва...» // газета «Нейтральный Туркменистан».21.02.02 295. О.Гундогдыев. “Знак парфянских царей из селения Ызган”, http://www.turkmenistan.gov. tm/?id=3103 296. О.Давудов. «Прикаспийская торговая дорога и археологические материалы», http://dagis- tanhistory.livejournal.com/11308.html 297. О.Прик. «Очерк грамматики караимского языка (крымский диалект)». Махачкала, 1976. 298. О.Сулейменов, «Язык письма. Взгляд в доисторию – о происхождении письменности и языка малого человечества». Алматы-Рим,1998. 299. О.Сулейменов. «АЗ и Я: Книга благонамеренного читателья». «Грифон М», 2005. 300. О.Сулейменов. «Литература - это жизнь: о литературе и литераторах». Алматы, 2011. Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr - 324 - 301. О.Сулейменов. «Язык письма. Взгляд в доисторию – о происхождении письменности и языка малого человечества». Алматы-Рим,1998. 302. О.Ширяев. « Крест – знак знаков», http://www.protos7.ru/Forma/Glava07.pdf ; 303. И.Смирнова. « Тайная история креста. Все о древнем мистическом символе человечества». Москва: «ЭКСМО», 2006. 304. П.Голден. «Религия кипчаков средневековой Евразии. Степы Европы в эпохи Средневековья», Т.6. Донецк, 2008. 305. П.Дибиров. «История орнамента Дагестана (Возникновение и развитие основных мотивов)», Москва, Наука, 2001 306. П.Мелиоранский. «Памятник в честь Куль тегина» ЗВО, вып. II, III, т. XII, СПб, 1899. 307. П.Петров, Я.Студитский, П.Сердюков. «Проводилась ли Токтой общегосударственная реформа 710 г.х. Кубанский клад времени Узбек хана», Труды международных нумизматических конференций. Монеты и денежное обращение в монгольских государствах XIII-XV веков. I МНК - Саратов 2001 и II МНК – Муром 2003. 308. Про тенгрианство и крест животворящий. http://bulochnikov.livejournal.com/111404.html. 309. Прокопий Кесарийский. «Война с готами. О постройках».М.: «Аркос», 1996. 310. Р.Ахметьянов. «Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья». М., 1981. 311. Р.Барийев. «Казаки – коренные жители юга Росии». http://passion-don.org/kazak/bariev_1. html. 312. Р.Гусейнов. «Большой Азербайджан в российских, европейских и иных источниках»,XIII Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|