Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 14 -
ayrı-ayrı insan toplumlarına aid olsalar da, bütövlükdə qədim əcdadlar üçün 
milli, dini və məkan fərqi bilməyən ən rasional ünsiyyət vasitəsi idi. İnsanın 
ətraf aləmi lakonik obraz və rəmzlər vasitəsilə dərketmə qabiliyyətinə elmdə 
«mifopoetik təfəkkür» deyilir. Tanınmış psixoloq Erix From hamının aydın 
başa düşdüyü belə ünsiyyət forması haqqında bunları yazırdı: «
Rəmzlərin dili 
bütün bəşəriyyətin ən yaxşı anladığı universal dildir. Bu, qədim miflərin 
və müasirlərimizin gördükləri yuxuların dilidir, onu Hindistanda, Çində, 
Nyu-Yorkda  və  Parisdə  də  eyni  səviyyədə  anlayırlar».
3
  Polşa  yazıçısı 
Anjey Sapkovskinin isə rəmz və nişanların insanların davranışına təsir etmək 
imkanlari  barədə  yarızarafat  qənaəti  belə  idi:  «
Siz  ətrafdakılara  ləyaqət, 
vətən sevgisi, dini ayinlərin icrası haqqında istədiyiniz qədər ağızdolusu 
danışa  bilərsiniz.  Lakin  onların  tükü  belə  tərpənməyəcəkdir.  Amma 
həmin insanlara bir rəmz göstərin! Dərhal onun ardınca gedib özlərini 
oda-közə  vuracaqlar.  Belə  qüdrətə  malik  rəmzlər  bəzən  ordudan  da 
qiymətlidir». 
Elmə  məlum  olan  ən  qədim  damğaların  –  tanınma-fərqləndirmə 
nişanlarının təqribən 5000 il yaşı vardır. Amerika tədqiqatçısı Ceyms Harrod 
bu fikirdədir ki, qədim insanların maddi-mənəvi dünyasında sadə qrafemlər 
–  hərflər  müxtəlif  sakral  rəmzlər  əsasında  yaranmış,  yəni  sonradan  əlifba 
işarələrinə,  damğalara,  heroqliflərə,  ideoqramlara  və  s.  çevrilmişdir. Və  bu 
işarələrin  ilkin  obrazları  heç  də  ayrı-ayrı  predmet  və  canlıları  deyil,  məhz 
onların  təsvirləri  vasitəsilə  konkret  hadisələri,  mərasimləri  və  prosesləri 
təcəssüm etdirmişdir.
4
 Qədim və populyar ortaq rəmzlərdə, məsələn, əlifba 
işarələrində, miqdarın və səsin qrafik təsvirlərində (rəqəm və hərflərdə) hansısa 
gizli mənaların, kodlaşdırılmış ilahi ismarıcların axtarışı müxtəlif dini-fəlsəfi 
təlimlərin  -  hürufiliyin,  kabbalanın,  numerologiyanın  yaranmasına  səbəb 
olmuş, poeziyada, musiqidə, rəngkarlıqda, heykəltəraşlıq və memarlıqda hətta 
konspirologiyanın  ezoterik  ənənələrə  söykənən  cərəyanlarında  özünə  xeyli 
ardıcıllar tapmışdır.
Psixologiya  elminə  əsasən,  rəmzlər,  o  cümlədən  haqqında  bəhs 
etdiyimiz damğa işarələri qədim insanların mnemonik vərdişlərinin – geniş 
informasiyanı yığcam və universal təsvirlər vasitəsilə yaddaşda saxlamaq və 
ötürmək metodunun tərkib hissəsidir. Təkcə ulu əcdadlarımız deyil, müasir 
3 
 “Сумерки богов”, Ф.Ницще, З.Фрейд, Э.Фромм, А.Камю, Ж.П.Сатр, Москва, 1990.
4 
 J.Harrod. Deciphering Upper Paleolithic (European): Part I. The basic graphematics – Summary of 
discovery procedures. // Language Origins Society annual meeting, 1998.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 15 -
insan  da  yaşayışını,  işini,  məişətini  asanlaşdıran,  sağlamlığını,  vaxtını, 
təhlükəsizliyini  qoruyan  ən  müxtəlif  rəmzlərlə  əhatə  olunmuşdur.  İctimai-
siyasi,  milli,  dini  simvolikada,  dövlət  rəmzlərində  (bayraq  və  gerblərdə), 
müasir  kompüter  texnologiyalarında,  şirkət  və  təşkilatların  emblemlərində, 
əmtəə,  yol  hərəkəti,  hərbi  rütbə  nişanlarında,  məlumat  lövhələrində  və  s. 
mnemonikadan - şərti işarələr sistemindən geniş istifadə edilməkdədir. Ortaq 
işarə sistemlərinin bir çoxu hər bir kəs üçün tamamilə anlaşıqlıdır. Məsələn, 
iki maili çarpaz xətt   ibtidai dövrlərdə olduğu kimi indi də bağlı, yasaq 
edilən  ərazinin  başlanmasını,    nişanı  hərb  sənətində  hədəfi,  səhiyyədə 
xəstəxananı, «ox» işarəsi   hərəkətin istiqamətini, qədəhə sarınmış ilan
   
təbabəti  ifadə  edir.  İzdihamlı  küçələrdə  rast  gəldiyimiz  sadə    nişanı  isə 
bütün  ölkələrdə  və  dillərdə  «nəqliyyat  vasitələrinə  giriş  qadağandır!»  kimi 
uzun xəbərdarlığı əvəz edir. Səmavi dinlərin fərqləndirici rəmzləri arasında 
Aypara   islamın, xaç   xristianlığın, Mogen David – Hz.Davudun qalxanı 
  (islamda  -  Möhrü-Süleyman)  isə  iudaizmin  rəmzlərindən  sayılır.  Digər 
populyar rəmzlərin semantikasına nəzər salaq. Tanınmış «Apple» şirkətinin 
loqotipi  olan  «dişlənmiş  alma» 
  təsviri  bir  tərəfdən  İsaak  Nyutonu 
cazibə  qüvvəsinin  kəşfinə  həvəsləndirən  almanı,  digər  tərəfdən  isə  Adəm 
və  Həvvanın  cənnətdən  qovulmasına  bais  olan  «günah  meyvəsinin»  mifik 
obrazını təcəssüm edir. Bəzən təsadüfi oxşarlıqlara da rast gəlirik. Misal üçün, 
Şimali və Cənubi Qafqazda, Mərkəzi Asiyada geniş yayılan «alban» damğası 
 astroloji simvolizmdə Yer kürəsinin, onun üzüaşağı çevrilmiş variantı isə  
   Venera planetinin rəmzi kimi qəbul edilmişdir. Bundan başqa, Beynəlxalq 
Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Cəmiyyətləri İttifaqının emblemi 
 «Ay-
ulduz»  (əslində,  «Ay-Günəş»)  damğası  olaraq,  VI-VII  əsrlərə  aid  Göytürk 
sikkələrinin  üzərini,  orta  əsr  Polşa-Litva  tatarlarının  gerblərini  bəzəmişdir. 
Azərbaycan  milli  manatının  rəmzi 
və  «Mazerati»  avtomobil  şirkətinin 
loqosu    əski  türk  tayfalarının  «daraq»,  «baltavar»  və  ya  «xan  damğası» 
adlanan işarəsinin, avronun simvolu olan    nişanı saka-skiflərin, hunların, 
xəzərlərin, Altaylardan Şərqi Avropayadək uzanan ərazilərdə məskunlaşmış 
oğuz və qıpçaqların «yay-ox» işarəsinin, Fransanın «Sitroen» avtomobillərinin 
emblemi isə    Azərbaycan xalça ornamentlərində də geniş yayılan «atlı» 
damğasının eynidir. 
Mifik  təsəvvürlərin,  ətraf    aləmi  estetik  dərkin  bədii  təzahürü  sayılan 
ornamentlərin  yaranma  səbəbləri,  genezisi  haqqında  fərqli  mülahizələr 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 16 -
olsa  da,  onların  ilk  dövrlərdə  məhz  sakral  xarakter  daşımaları  mübahisə 
mövzusu  deyildir.  Qədim  ornamentlərin  ilk  nümunələrinə  Poleolit  dövrünə 
aid  qayaüstü  təsvirlərdə,  arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  aşkar  olunan  saxsı 
qab,  daş  və  sümük  bəzək  əşyaları  və  s.  üzərində  rast  gəlinir.  Neolit 
dövrünün  mədəniyyətlərində  onlar  yeni  formalar,  fərqli  işlənmə  texnikası 
və tətbiq sahələri ilə təkmilləşmiş, rəmzi mahiyyətini, ibtidai  dini inanclarla 
bağlılıqlarını  daha  da  möhkəmləndirmişlər.  Nəticədə,  bu  gün  xalq  tətbiqi 
sənətində «milli ornamentlər» kimi tanıdığımız etnik tərtibat ünsürlərinin bir 
çoxunun semantikasında məhz əcdadlarımızın qədim mnemonik simvolları, 
damğa  və  rəmzləri,  əlifba  işarələri  vasitəsilə  kodlaşdırıb-ötürdükləri 
informasiya  dayanmaqdadır.  Xüsusilə  vurğulamaq  lazımdır  ki,  damğalar, 
rəmzlər və onların törəmələri olan etnik ornamentlər konkret xalqın milli tarix 
və  mədəniyyətinin,  miqrasiya  və  inteqrasiya  proseslərinin  öyrənilməsində 
mühüm informasiya mənbəyidir.  
Lakin  təəssüflər  olsun  ki,  qədim  damğalar  hələ  də  tarixi  olayların 
təkzibedilməz  maddi  sübutları  kimi  deyil,  «naxış»,  mədəni  irs  nümunələri 
qismində  dəyərləndirilməkdədir.  Çünki  müasir  dominant  tarixşünaslığın 
rasionallığı şərtidir. Bir tərəfdən subyektivliyi inkar etsə də, salnaməçilərin 
fərdi  qənaətlərinə  -  «tarixi  yaddaşa»  söykənir,  digər  tərəfdən  isə  ifrat 
maksimalizmə vararaq «bizim kimi düşünməyən bizdən deyildir!» prinsipinə 
arxalanır. Onun əzəli rəqibi isə gerçəklikləri bəzən yarıbədii obrazlar, yırımif, 
yarıgerçəkliklər səviyyəsində qoruyub-ötürən sosial yaddaş – xalq (kollektiv) 
yaddaşıdır.  Yaranmış  mövqe  qarşıdurmaları  isə  bir  çox  hallarda  keçmiş 
haqqında reallıqdan uzaq olan təsəvvürlər yaradır. 
 Damğa işarələrinin sistemli şəkildə öyrənilməsi iki yüz ilə yaxın müddət 
ərzində davam etsə də, bir sıra məsələlərə tam aydınlıq gətirilsə də, onların 
ətrafında  yaranmış  mübahisələr  məhz  etnosiyasi  maraqlar  üzündən  hələ  də 
səngimək bilmir. Əsas səbəb isə üzərində bu işarələr olan qədim və zəngin 
maddi-mədəniyyət nümunələrinin, eləcə də həmin irsin yerləşdiyi ərazilərə 
olan etnomədəni iddialardır. Daha doğrusu, damğa işarələri xronoloji dövrlər 
üzrə  etnogenez  proseslərinin,  etnomədəniyyətin,  dövlətçilik  ənənələrinin, 
inancların müəyyən edilməsində həm təkzibolunmaz elmi sübutlar, həm də 
etnosiyasi mübarizədə təsirli vasitədir. Qeyd edək ki, digər xalqların tanınma-
fərqləndirmə nişanları ilə müqayisədə qədim türklərin damğa işarələri daha 
geniş funksiyalara malikdir. Əgər irandilli, qafqazdilli xalqlarda, slavyanlarda 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 17 -
damğa nişanları əsas etibarilə əmlak, mal-qara üzərində fərdi və ya kollektiv 
mülkiyyət hüququnu ifadə edirdisə, türk xalqlarında, ilk növbədə, etnik və 
nəsil-tayfa mənsubiyyətini, dini və sosial mənşəyi, ayrı-ayrı fərdlərin, nəsil 
və ya tayfanın statusunu və s. bildirir, dövlət rəmzləri olaraq bayraq və tuğ 
başlıqlarını bəzəyirdi. 
Təhlillərə  əsasən,  türk  xalqlarında  damğa  işarələrinin  təyinatı  və 
funksiyaları kifayət qədər geniş olmuşdur. Onlara xalq, tayfa və ya nəsillərin 
dövlətçilik ənənələri, həyat tərzi, təsərrüfat fəaliyyəti, hərb sənəti, inancları ilə 
bağlı müxtəlif yerlərdə rast gəlmək mümkündür. Məsələn: 
•
döyüş bayraqlarında və hökmdar sancaqlarının başlıqlarında;
•
zireh, dəbilqə və qalxanlarda, kəsici silahların tiyəsi üzərində;
•
yasaq ərazilərin və şəxsi sahələrin sərhədlərində;
•
 xalça və xalça məmulatlarında, keçələrdə, ipək parçalarda;
•
bəzək əşyalarında;
•
bədənin əl, qol, bilək, alın hissələrinə vurulan döymə naxışlarda (tatu);
•
dulusçuluq və zərgərlik məmulatlarında;
•
baş geyimlərində (papaq və yağmurluqların/araqçınların) üst hissəsində, 
gəlinlik geyimlərinin, uşaq paltarlarının, yapıncıların üzərində;
•
ev, alaçıq və çadırların divarlarında, qapı çatılarında;
•
məzar daşlarında;
•
dini inanc yerlərində;
•
nəzərlik xarakterli əşyalarda;
•
iri və xırda buynuzlu ev heyvanlarının, atların və dəvələrin bud, alın, qulaq 
və quyruq hissələrində;
•
qoşqu vasitələrində (araba, qazalaq və s.);
•
anbar və tövlələrin giriş hissəsində və s.
Bu  baxımdan,  B.Ögəl,  O.Akçokraklı,  V.Olxovski,  Ə.Canıbəyov, 
L.Lavrov,  K.Əliyev,  V.Flerova,  İ.Baski,  E.Triyarski  və  X.Yaxtaniqov  kimi 
tədqiqatçıların apardıqları araşdırmaların nəticələrini ümumiləşdirsək, ortaq 
türk  damğalarının  tarixşünaslıqda  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edən  aşağıdakı 
aparıcı funksiyalarını önə  çəkə bilərik: 
  1. Etnik mənsubiyyət göstəricisi. Məlumdur ki, ortaq türk damğaları təkcə 
özünün qədimliyi ilə deyil, həm də spesifik qrafik təsvir üslubları və türk mifik 
təfəkkürü, inancları, yaşam tərzi, hərb sənəti, dövlətçilik ənənələrinə söykənən 
semantikası  ilə  başqa  xalqların  etnik  tanınma-fərqləndirmə  nişanlarından 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 18 -
kəskin şəkildə fərqlənir. Belə olan təqdirdə, hər hansı bir qədim xalqın və ya 
tayfanın  etnogenezinin,  məskunlaşma  ərazilərinin  müəyyənləşdirilməsində, 
dövlətçilik tarixinin öyrənilməsinə dair mübahisələrə son qoyulmasında digər 
etnomədəni əlamətlərlə yanaşı damğa işarələrinin də həlledici rolu vardır. O 
da məlumdur ki, saka-skif, sarmat, parf, sasani və s. damğaları içərisində etnik 
türk  damğalarının  da  geniş  yayılması  bu  konfederasiyaların  və  dövlətlərin 
qurulmasında türk tayfalarının fəal iştirakının sübutlarındandır. Bundan başqa, 
damğa  işarələrinin  genezisinin,  yayılma  areallarının  araşdırılması  müxtəlif 
tarixi dövrlərdə türk tayfalarının formalaşması, etnogenezi, məskunlaşma və 
miqrasiya prosesləri barədə qəti elmi fikirlər söyləməyə əsas verir. 
Məsələn, 2012-ci ildə Türkmənistan Elmlər Akademiyası Arxeologiya və 
Etnoqrafiya İnstitutunun ekspedisiyası Göytəpə ətrafı (inzibati-ərazi vahidi) 
Izqand yaşayış məntəqəsi yaxınlığında, Daşlıtəpə adlanan ərazidə qazıntılar 
zamanı antik dövrlərə aid bir sıra maddi-mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı, 
üzərində «xan damğası» və ya «baltavar» işarəsi olan 
 saxsı qab parçası 
da  aşkar  etmişdir.  İnstitutun  professoru  Ovez  Gündoğduyev  qədim  və  orta 
əsr  türkmən  tayfaları  arasında  həmin  tanınma-fərqləndirmə  nişanının  geniş 
yayıldığını vurğulayaraq, damğanın Parfiya hökmdarlarından birinə məxsus 
olduğunu bildirir. Alim qənaətini onunla əsaslandırır ki, burada məskunlaşmış 
massaget və sarmat-alan tayfaları sonralar birləşərək qədim oğuzların böyük 
hissəsini  təşkil  etmişlər.  O  yazır:  «
Parfiya  imperiyası  tarixdən  silinsə 
də,  onu  yaradan  xalq  yox  olmamışdır.  Vaxt  ötdükcə  Türkmənistan 
ərazisindəki qədim etnoslar güclü oğuz ittifaqını yaratmışlar. Bu ittifaqın 
iri şəhərlərindən biri də Izqand – Oğuzkənd olmuşdur. Odur ki, «parf 
hökmdarlarının» damğasının burada tapılması təəccüb doğurmamalıdır. 
Bu  işarə  həm  də  oğuzların  kınık  tayfasının  rəmzi  olmaqla  səlcuqların 
sikkələri üzərinə də basılmışdır. Təsadüfi deyildir ki, Mixail Psell (1018-
1078-ci  illərdə  yaşamış  Bizans  tarixçisi  və  filosofu) 
Səlcuq  dövlətinin 
ilk  hökmdarı  olmuş  Məhəmməd  Toğrul  bəyi  «Parfiya  sultanı» 
adlandırmışdır».
5
2. Dominant etnomədəniyyətin təzahürü. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, 
damğa işarələrinin bu funksiyası Kür-Araz mədəniyyətinin, Şimali və Cənubi 
Qafqazda,  Anadoluda  aşkar  olunan  maddi-mədəniyyət  nümunələrinin, 
Qərbi Azərbaycandakı qayaüstü təsvirlərin etnik mənşəyi, Arşakilər, Qafqaz 
5  
О.Гундогдыев. “Знак парфянских царей из селения Ызган”, http://www.turkmenistan.gov.
tm/?id=3103

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 19 -
Albaniyası,  Səfəvi  dövlətləri  və  s.  ətrafında  yaranan  mübahisələrə  tarixi-
etnoqrafik  baxımdan  son  qoyulması  üçün  əlverişli  imkandır.  Məsələn, 
Dərbənd qala divarlarının hörgü daşları üzərindəki 500-dən çox damğa işarəsi, 
Göytürk əlifbası qrafemləri və ortaq türk damğaları əsasında yaranan Qafqaz 
Albaniyası əlifbasının işarələri, bu dövlətə aid xristian abidələrində tipik türk 
sakral  nişanlarının  həkk  edilməsi,  Alban  hökmdarı  Asfagenin  möhürü  ilə 
Hun, Xəzər, Qızıl Orda rəmzləri arasında heyrətamiz eynilik, «erməni xalça 
naxışları»  adı  altında  tanıdılan  nümunələrin  tamamilə  etnik  türk  tanınma-
fərqləndirmə  nişanlarından  ibarət  olması  və  s.  mənimsəmələrə  qarşı  ciddi 
müqavimət  olmaqla,  bu  ərazilərdə  tarixən  hansı  mədəniyyətin  dominat 
rolunun ifadəçisidir. 
3. Statusun, dominant-vassal münasibətlərinin əlaməti. Damğaların bu 
funksiyasının əhəmiyyəti, məsələn,   «baltavar»,         «yay» və «yay-
ox» işarələri «hakimiyyət», «dominatlıq», onların üzüaşağıya çevrilmiş tipləri  
 
    müstəqillik  hüquqlarının  nisbətən  məhdudlaşdırılmasını  ifadə 
edirdisə, «ox»   və «baltavarın» digər variantı   vassallığı bildirirdi. Orta əsr 
rus knyazlıqlarının bayraqlarındakı həmin etnik türk işarəsinin variasiyaları 
 
   onların həqiqətən də Qızıl Orda dövlətindən asılılıqlarından xəbər 
verir. Krımdakı Kırkör (Qırx yer) bəyliyinin qoşa «baltavar» damğası isə    
onun eyni zamanda həm Krım xanlığının, həm də Osmanlı dövlətinin vassalı 
olmasının  ifadəsidir.  Başqa  bir  misal. Ağqoyunlu  dövlətinin  bayrağında  bu 
sultanlığı təşkil edən bayandur boyunun «zənginlik» anlarmı verən damğası 
 (etnik xalça ornamentlərinə istinadən «yüklü dəvə» kimi yozula bilər) həkk 
olunmuşdu. O da məlumdur ki, müəyyən tarixi dövrlərdə bir tayfanın və ya 
nəslin, bəyliyin, dövlətin öz damğa işarəsini dəyişməsi, başqasının tanınma-
fərqləndirmə nişanını götürməsi onun digərinin tabeliyinə keçməsinin əlaməti 
sayılır.
Burada  kitab  boyu  vurğulanacaq  bir  məsələnin  qısa  anonsunu  vermək 
istərdik. Təhlillər göstərir ki, erməni xalqında tarixən etnik damğa işarələri, o 
cümlədən hər hansı bir milli dövlətçilik rəmzləri olmamışdır. Eyni zamanda, 
erməni dilinin lüğət tərkibində də «damğa» anlamını verən söz və ya ifadə 
yoxdur.  Məsələn,  ornamentlərdən,  dini  rəmzlərdən,  qayaüstü  təsvirlərdəki 
işarələrdən bəhs olunarkən «möhür» mənasında işlədlən «droşm», fars mənşəli 
«nişan» və ya xalis türk sözü olan «bitik» (pitik - «yazı», «yazılı dua», «tilsim») 
kəlməsinin  «pitak»  şəklində  təhrif  olunmuş  variantını  işlədirlər.  Erməni 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 20 -
alimlərinin  tarixi  Azərbaycan,  o  cümlədən  Qərbi  Azərbaycan  ərazilərində, 
Anadolu  və  Qafqazda  qayaüstü  təsvirlər  içərisindəki  qədim  türk  işarələrini 
bilərəkdən rəmz və ya damğa kimi deyil, 
«oxunması hələ mümkün olmayan 
qədim erməni əlifbası işarələri» adı altında təqdim etmələrinin  arxasında bu 
rəmzləri dolayı yolla mənimsəmə istəkləri dayanır. Çünki «erməni damğası» 
kimi yozula biləcək istənilən işarənin, əslində, qədim türklərə, irandillilərə və 
ya Qafqaz xalqlarına məxsus olması onlarda da şübhə oyatmır. Məhz bu səbəb 
üzündən  dağıstanlı  alim  Həsən  Yaxtaniqov  Qafqaz  xalqlarının  damğaları 
haqqında kitabında «erməni damğalarından» bəhs edərkən İrəvan alimlərinin 
«fəaliyyətsizliyinə»  təəccübünü  gizlədə  bilməmişdir: 
«1892-ci  ildə  Ulap 
Mustafa Mahir İsmayıl oğlunun Türkiyədə nəşr etdirdiyi kitab nədənsə 
tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. Burada noqay, qaraçay, 
abaza, kabardin və ermənilərin 257 damğası toplanmışdır. Halbuki, bu 
damğalar bəzi nəsillərin etnik mənsubiyyətinə də aydınlıq gətirə bilər».
6
 
Səbəb isə budur: erməni tərəfi həqiqəti müəyyənləşdirmək marağında deyildir. 
   4. Dini mənsubiyyətin və mifoloji təfəkkürün göstəricisi. Qədim türk 
damğa işarələrinin böyük hissəsini sakral xarakter daşıyan rəmzlər və onların 
çoxsaylı variantları, məsələn,     
 
              və s. təşkil 
edir. Əski türk qam-şaman inanclarından, ibtidai kosmoqonik təsəvvürlərdən, 
tanrıçılıq dinindən bəhrələnən bu işarələr əsas etibarilə nəzərlik funksiyasına 
malik olan Tenqri xan və Humay Ana simvollarıdır. Türk xalqlarının islam və 
xristianlıq dinlərini qəbul etməsi nəticəsində bu rəmzlərin ilkin semantikası 
dəyişsə də, qoruyucu funksiyaları xalq yaddaşından silinməmişdir. Onlar ortaq 
etnik  ornamentlər  kimi  tətbiqi  sənətdə  indi  də  geniş  istifadə  edilməkdədir. 
Məsələn, bu gün Azərbaycan, Anadolu, Şimali Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Krım 
və  Volqaboyu  türk  xalqlarının  xalça  naxışlarında  qədim  dinlər  və  əcdad 
kultu ilə bağlı bəzək ünsürlərinin damğa nişanları ilə müşayiət olunması bu 
mistik funksiyanın günümüzə gəlib çatan işartılarıdır. Lakin hər bir tayfanın 
qoruyucu damğaları ilə yanaşı, ortaq xarakter daşıyan nəzərlik işarələri:   - 
bitik, tumar,     - «aça», «elşən»,        - «qaz ayağı», «çərxi-fələk», 
«şəmsi-gərdan», «sarman» və s. vardır. Onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır 
ki, hələ eramızdan əvvəl qədim qayaüstü təsvirlərdə, məzar daşları və maddi-
mədəniyyət nümunələri üzərində «Dirilik Ağacı» (Həyat Ağacı, Qaba Ağac) 
     və ucluqlarında tayfa damğaları olan Tenqi xan nişanlarının      
6   
Х.Яхтанигов. «Северокавказские тамги». Нальчик: “Эльбрус”, 1993.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 21 -
  xristianlıq, «Günəş-Ay» anlamları verən  və   damğalarının   
      
  işarələrinin isə islam dini ilə əlaqəsi yoxdur. Arxeoloji materiallara əsasən,  
bu  rəmzlər  həmin  dinlərdən  1000-3000  il  əvvəl  yaranmış  və  yayılmışdır. 
Xristianlıqdan  əvvəlki  dövrlərdə  formalaşan,  ilkin  yozumları  təhrif  olunan, 
türk  xalqlarının  qədim  və  müasir  xalça  ornamentləri  kimi  tanınan,  lakin 
orta əsrlərdə xüsusilə erməni-qriqorian kilsəsi tərəfindən İsa Məsih dini ilə  
bağlanan, ucluqları qoç buynuzlu 
 
 
 damğa və rəmzlərdən ibarət 
olan açalar (hasalar, xaçlar)      və s. də ortaq türk maddi-mədəni irsində 
xalça ornamentləri kimi qalmışdır. Bununla belə, qoç işarəsinin türk xalqlarının 
islam  dinini  qəbul  etməsindən  sonra  da  unudulmamasının,  qalmasının  bir 
səbəbi onun zoomorf rəmz qismində İsmayıl qurbanı ilə əlaqələndirilməsidir.
7
 
   
5. Ərazi mənsubiyyətinin qrafik əlaməti. Etnosiyasi qarşıdurmaların 
obyekti  olan  «mübahisəli  ərazilərdə»  aşkar  olunan  damğa  işarələri,  bu 
nişanlarla  bağlı  qədim  toponimlər  -    «Oxçular»,      «Baltalı»,     
«Yayçı»,    «Baqanalı»,      «Aşamaylı»,     
 
 «Daraqlı»,   
«Bitikli»/«Tumarlı»,   «Çəmbərli» və s.  konkret etnosun və ya ayrı-ayrı 
tayfaların məskunlaşma dövrünü və ərazilərinin göstəricisi kimi nəzərdən 
keçirilə  bilər.  Məsələn,  ötən  əsrin  ortalarında  Dərbənd  qala  divarlarının 
eramızın  V-VI  əsrlərinə  aid  hörgü  daşları  üzərindəki  yüzlərlə  damğa 
işarələrinin müqayisəli təhlili nəticəsində onların bütövlükdə türk tayfalarına 
və tayfa birləşmələrinə məxsus olduğu sübuta yetirilmişdir. Bu faktın özü də  
türklərin guya regiona VIII-XII əsrlərdə köç etmələrinə dair bir sıra Rusiya, 
Ermənistan  və  Dağıstan  «mütəxəssislərinin»  etnosiyasi  iddialarını  puça 
çıxarır.  Başqa  bir  misal:  1940-cı  ildə  türkiyəli  tədqiqatçı  Əli  Rza Yayğın 
Bursa şəhəri ətrafındakı kəndlərdə apardığı etnoqrafik araşdırmalar zamanı 
türk tayfalarına, eləcə  də oğuz boylarına məxsus olan, mal-qaranın, bağ, 
bostan və əkin sahələri hüdudlarının nişanlanması məqsədilə istifadə edilən 
damğa işarələri və variantlarını müəyyənləşdirmişdir. Həmin işarələr:   - 
alkaevli tayfası (Samanlı kəndində), 
 - eymür tayfası (Yaylacıq kəndində), 
 - alkaevlilərin digər damğası (Kayapa kəndində), 
 - çuvardur tayfası 
(Əlaiddin kəndində),   - çuvaldurların digər damğası, (Samanlı kəndində),
  -  yenə  də  Əlaiddin  kəndində  (hansı  boya  aid  olduğu  məlum  deyildir. 
Lakin oğuz elinin bügdüz boyunun damğa işarəsinə   bənzəyir – A.Q.)
,   
7 
 И.Богословская, «Зооморфные мотивы каракалпакского орнаментального искусства», http://
www.sanat.orexca.com/rus/archive/2-09/irina_bogoslovskaya.shtml

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 22 -
- yıva boyu (Domaniç və Çərşənbə kəndlərində),   - Kayapa və Qızılkeçili 
kəndlərində  (tayfa  mənsubiyyəti  məlum  deyildir), 
  -  dodurğa  tayfası 
(Yaylacıq kəndində) və s. ilkin orta əsrlərdə Türkiyənin bu ərazilərində də 
oğuz boylarının böyük nüfuza malik olduqlarını sübuta yetirir.
8