Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

697-ci  ilə  aid  «Tzıçji  tunsyan»  adlı  Çin  salnaməsində  də  aşidelərin/
asiteklərın məhz türk mənşəli olması göstərilmişdir».
79
 
Yuxarıda adı çəkilən «Qarqadaşı» (Nüvədi) üzərində aşide/asitəklərə məxsus 
«maral buynuzu» damğası da 
 yer almışdır və onun semantikasının tarixi 
Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmış qədim türk tayfaları və xüsusilə saka-
skiflərin etnik mənşəyi ilə bağlılığı diqqət çəkməyə bilməz. Qeyd edək ki, əski 
türk xalqlarının folklorunda, tətbiqi sənətində və dövlətçilik atributlarında geniş 
yayılmış Maral Ana, Dişi maral, daha doğrusu, (Buqa-ene) mifik obrazı həmişə 
dara düşən insanların xeyirxah yardımçısı, xilaskarı olmuşdur. Eyni zamanda, 
qədim dövrlərdə, o cümlədən saka-skif mədəniyyəti dönəmində maral təsvirləri 
solyar rəmz qismində Günəşi təcəssüm edirdi. Bunu Qobustan, Gəmiqaya və 
Qərbi Azərbaycan qayaüstü təsvirləri bir daha təsdiqləyir. 
Ardıcıllıqla: Qobustanda (Çinqirdağ, Yazılıtəpə) Tunc dövrünə aid maral (Buğa 
ana) təsviri; 
80
 Bürünc maral fiquru (Naxçıvan, e.ə. I minillik. Bakı Dövlət Universitetinin 
muzeyi);
81
 Tunc dövrünə aid tuğ (bayraq) başlığı  «Günəş (damğa işarəsi  ) üzərində maral» 
mifinə söykənir (Şəmkir rayonu, Qaracəmirli kurqanı. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi); 
Həmin mifoloji süjeti əks etdirən Pazırıq maralı (e.ə.V-III əsrlərə aid skif mədəniyyəti, Altay)
Beləliklə,  bu  motivlər  sonrakı  minilliklərdə  türklərin  yayıldığı  bütün 
bölgələrdə, yəni Avropanın içərilərindən uzaq Sibir, Altay və Qobi çollərinə 
78 
 F. Hirth, Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk, St. Pb. 1898.
79 
 Ю.Зуев. «Тамги лошадей из вассальных княжеств». Перевод из Китайского, том 3, Алма-Ата, 1960.
80 
  R.Əfəndi. «Azərbaycan incəsənəti». Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007,
81 
 «Azərbaycan tarixi» (yeddi cilddə), I cild, Bakı, 2007.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 66 -
qədər yayılmış və elmi ədəbiyyata «skif maral daşları» adı altında düşmüş, 
daha  sonra  isə  saka-skif  zərgərlik  və  xalça  sənətində  (Pazırıq  xalçası) 
yüzilliklər boyu davam edərək təkmilləşmişdir. Qobustan marallarının elmi 
baxımından əsas önəmi ondadır ki, bu təsvirlər qədim türk mədəniyyətinin 
köklərinin  bilavasitə  Azərbaycan  ərazisi  ilə  bağlı  olduğunu  söyləməyə 
ciddi əsas verir. Onsuz da bu mədəniyyətin ən qədim nümunələri Cənubi 
Azərbaycan ərazisindəki Ziviyə kurqanından tapılmışdır və bu fakt istər-
istəməz skif incəsənətinin ölkəmizlə bağlı olduğuna dəlalət edir.
82
 Vaxtilə 
rus  coğrafiyaşünası  və  etnoqrafı  Georgi  Potanin  (1835-1920)  folklor  və 
xalq tətbiqi sənəti nümunələri əsasında müqəddəs maral obrazının qədim 
türklərin  mifoloji  təsəvvürlərində  və  kosmoqoniyasında  mühüm  yer 
tutduğunu  müəyyənləşdirmişdir.  O  qeyd  etmişdir  ki,  saka-skif  və  hun 
mədəniyyətlərindən  başlayaraq,  Asiya  və  Avropanın  köçəri  xalqlarının 
mifik düşüncəsində maral rəmzi özünün dayanıqlığı ilə seçilmişdir.
83
 Bakı 
Dövlət Universitetindən tarix üzrə fəlsəfə doktoru İradə Avşarova bu barədə 
yazır: 
«Marala sitayiş Azərbaycanda yaşayan qədim tayfalar arasında 
geniş  yayılmışdır.  Maralı  dəfnetmə  adəti  indiki  Xanlar  rayonunun 
ərazisində Tunc dövrünə aid qəbirlərdən məlumdur. Tədqiqatçıların 
fikrincə, Azərbaycanda «maral» adını daşıyan tayfalar da yaşamışdır. 
Maral  təsvirləri  özündə  müqəddəslik  və  nəsil  artımı  ideyasını 
simvollaşdırır».
84
    
VI əsrdə yaşamış Bizans tarixçisi İordan hunların Qərbə doğru yürüşlərinə 
dair  rəvayəti  qələmə  alaraq  yazırdı  ki,  vəhşi  heyvanları  təqib  edən  hun 
ovçularının yolunu Meotis (Azov) dənizinin keçilməz bataqlıqları kəsir. Bu 
zaman qəflətən bir dişi maral irəli çıxaraq onlara bələdçilik edir, bataqlıqdan 
çıxarır  və  qeyb  olur.  Tanınmış  türkoloq,  Moskva  Dövlət  Universitetinin 
professoru Xalıq Koroğlu obraz fərqinə baxmayaraq, bu rəvayətin süjetinin 
bir çox detallarının 
«Oğuz xaqan» dastanında qorunub saxlanıldığını bildirir: 
«Yeganə fərq oğuz rəvayətində türklərin totem canlısı olan boz qurdun 
dişi maralı əvəzləməsidir. Bu isə təbiidir. Çünki oğuzların hunlarla genetik 
qohumluğundan  savayı,  onların  da  miqrasiyası  Şərqdən  Qərbə  doğru 
82 
 B.Tuncay. «Kür-Araz mədəniyyəti və erməni yalanları» (I məqalə), 
KarabakhİNFO.com
83 
 Н.Рзаев. «Искуство Кавказской Албании. IV в. До н.э. VII в. Н.э.». изд «Элм», 1976
84 
 İ.Avşarova. «Azərbaycan tayfalarının hərb işi (tunc dövrü)», http://carpetsmagazine.com/Azerbaycan-
xalcalari/N3/files/assets/basic-html/page128.html

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 67 -
istiqamətlənmişdir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hunların  xilaskar 
maral haqqında əfsanəsi qırğızların «Buqa-ene» rəvayəti ilə səsləşir».
85
 
Maraqlıdır ki, qədim uyğurların hakim tayfası olan yaklakarlar (cəlayirlər) 
öz şəcərələrini totem əcdadları – qızıl buynuzlu Günəş maralı ilə bağlayırlar. 
Gədvəl 2. Ortaq damğalara əsasən türk xalqlarının məskunlaşma arealı 
Məkan
Damğa təsvirləri
Azərbaycan. Qobustan 
qayaüstü təsvirləri
  
  
  
  
  
  
   
   
   
 
   
  
  
  
  
  
Azərbaycan. Gəmiqaya 
qayaüstü təsvirləri
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Qərbi Azərbaycan. 
Göyçə qayaüstü təsvirləri
  
  
  
  
  
    
   
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
   
  
  
  
  
   
   
  
  
  
   
  
  
 
  
  
Xakasiya. 
Sulek qayaüstü təsvirləri 
(e.ə. II minillik)
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Tyan-Şan. Koçkor 
vadisində sak/skif işarələri  
(Tunc dövrü və e. ə. I 
minillik)
  
  
  
  
  
  
  
Tripolye (Kukuteni) 
Eneolit arxeoloji 
mədəniyyəti (e.ə. VII -VI 
minilliklər)
  
  
  
  
   
  
  
 
  
  
  
  
  
 
 
  
  
  
  
Qərbi  Sibir və Şimali  
Qafqaz. «Ağac tikililər» 
arxeoloji mədəniyyəti  
(e.ə. XVIII-XII  əsrlər)
  
  
  
 
  
  
  
  
  
  
  
  
Şimali Qafqaz. Aşuy 
mədəniyyəti (Tunc dövrü)
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
 
Midiya dövləti
  
  
  
  
  
  
  
  
Yenisey daş 
kitabələrindəki damğalar
 
  
  
 
  
    
   
    
   
   
   
    
    
    
   
    
    
  
 
  
    
  
   
   
  
 
   
    
Qafqaz Albaniyası
  
   
   
    
  
  
    
    
   
    
   
85 
 Х.Короглы. «К тюркско-венгерским фольклорным связям» //Советская тюркология. 1988. № 3.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 68 -
Qazaxıstan. Sidak 
qayaüstü təsvirləri  
V-VIII əsrlər
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Qızıl Orda dövləti
 
  
 
  
  
  
  
  
  
  
Krım xanlığı
  
   
  
 
  
 
   
 
  
 
 
  
  
  
  
   
 
  
   
   
   
   
  
   
    
Bolqarıstanda türk 
damğaları
    
   
 
  
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
  
    
   
    
  
  
    
   
    
   
Rumıniya. 
Asançi və Omurçi 
məzarlıqlarındakı 
damğalar
  
  
  
  
  
  
  
 
 
  
  
Polşa-Litva tatarları 
    
    
   
    
   
   
   
    
   
   
    
   
   
   
  
  
   
  
  
  
Kosova.
Qora vilayəti. Restelitsa 
kəndi yaxınlığındakı 
qayaüstü təsvirlər
 
  
  
   
  
   
  
   
   
  
  
  
Adıgey Respublikası. 
Maxoşkuşxa 
məntəqəsindəki çay 
daşları üzərində qədim 
türk işarələri
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Rusiya.  Yemelyan 
Puqaçovun kəndli 
üsyanında iştirak 
etmiş başqırd və tatar 
nəsillərinin damğaları  
(1773-1775-ci illər)
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
    
 
    
    
    
Latviya. 
Virtaki məntəqəsində türk 
petroqlifləri XVI-XVII 
əsrlər
   
  
   
  
  
  
  
  
  
  
 
 
 
Tatarıstan.  Sarman və 
Pestreçinsk rayonlarındakı 
Ləki, Yantsevar  və 
Kreşennaya Serda 
kəndlərində xristian 
tatarlara aid məzarlıqlarda 
damğa işarələri
 (Aksakovlar), 
 (Volkovlar) 
 (Antonovlar), 
 (Tazovlar),   
(Kustovskilər),   (Babinlər), 
 (Çurikovlar), 
 (Saxurevlər),   (Tixonovlar), 
 (Qordeyevlər), 
 (Osipovlar), 
 (Nikitinlər), 
 (Çukurovlar), 
 
(Talanovlar), 
 (Tuqanovlar), 
 (Dementyevlər), 
 (İvanovlar)
Cədvəl aşağıdakı elmi mənbələr əsasında tərtib olunmuşdur.
86
86 
 V.Baxşəliyev. «Gəmiqaya təsvirləri». Bakı, 2003; M.Fərəcova. «Azərbaycan qayaüstü incəsənəti». Bakı, 
2009; Q.Вaганян. «Каменная летопись цивилизации». Ереван, 1993; И.Кызласов. «Рунические пис-

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 69 -
 İlkin ehtimallara görə, XVII əsrə aid edilən və anonim müəllif tərəfindən 
yazılan «Dəftəri-Çingiznamə» əsərində etnik damğalar, onların təsvir və adları 
ilə bağlı maraqlı, bəzən isə ortaq türk damğalarının semantikası baxımından 
ziddiyyətli məqamlara da rast gəlirik. Məsələn, Kazan tatarlarının (bulqarların) 
ləhcəsində qələmə alınan bu əsərdə türk xalqlarının tayfa-nəsil simvolizmində 
və hakimiyyət rəmzləri arasında «daraq damğa», «baltavar», «xan damğası» 
kimi tanınan işarə   «sırğa» kimi təqdim edilmişdir. Bu məsələyə aydınlıq 
gətirən türkiyəli tədqiqatçı Funda Topraq həmin adın qadın bəzək əşyalarından 
biri  ilə  bağlılığı  olmadığını  bildirir.  O,  damğa  adında  omonim  xarakterli 
bənzəməni ərəb əlifbasında «g» səsini bildirən qrafemin olmaması ilə izah edir. 
Nəticədə, «serge» və ya «sergeg» (ayıq-sayıq) tayfasının adı təhrif olunaraq 
«serqe»  kimi yazılmış və sonralar «sırğa» şəklinə düşmüşdür.  Əsərdə bir 
sıra  damğa  işarələrinin  də  qeyri-ənənəvi  semantikası  verilmişdir.  Məsələn, 
oğuzun bəydili və dögər tayfalarının tanınma-fərqləndirmə nişanına bənzəyən  
  işarəsi «sinqli sənək tamqa» (sınıq sənək, ikibaşlı nizə) adlanır. Bundan 
başqa,   - «Amza damğa» (F.Topraq onun antroponim olduğunu və «Həmzə» 
adından yarandığını məqbul sayır) işarəsinə oğuz damğaları və   Dərbənd qala 
divarının daşları üzərindəki təsvirlərdə də rast gəlinir. «Dəftəri-Çingiznamə» 
əsərində  
 - «Sərv damğa»,   - «çimiş» (çömçə - düzgün etmiologiyası: 
«suya girənlər» və ya «çay keçənlər». «Abar»/»Avar» etnonimi də bu anlamı 
verir) damğası, 
 - «uy» (ev) damğası,    - «evime» damğası («aşamay» 
sözünün bir forması olduğu ehtimal edilir), ortaq damğalar təsnifatında Günəş 
rəmzi  kimi  qəbul  edilən  işarə    burada    «Ay  damğası»  adlanır.  Görünür, 
bədirlənmiş  Ay  nəzərdə  tutulur.  Kitabda  «kuş  koburqa  tamqa» 
  (qoşa 
менности евразийских степей» Москва, РАН, 1994;  K.Taбалдинов, Ж.Йолдашев. «Образцы изобра-
зительной деятельности древнетюркских племен Тенир-Тоо», изд. Унив. Манас, 2003; У.Паламарчук, 
И.Андриевский. «Зари Триплье», Винница, 2005;  А.Формозов. «Сосуды срубной культуры с загадоч-
ными знаками», Вестник древней истории, № 1, 1953; Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. «Кто 
изобрел «финикийскую» письменность?» http://www.apocalyptism.ru; И.Дяконов, «История Мидии», 
Москва, 1956; С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья», 
Москва,  «Восточная  литература»,  2001;  Ə.Rəcəbli.  «Qədim  türk  yazısı  abidələri»,  II  cild.  Bakı,  2009; 
Л.И.Лавров.  «Кавказская  тамга»,  «Историко-этнографические  очерки  Кавказа».  Ленинград,  1978; 
К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана. По материалам кумыков и их предков». КНКО: Вести. Махачкала, 
№  8-10,  2003;  Е.Ямаева,  «Родовые  тамги  Алтайских  тюрок»,  Горно-Алтайск,  2004;  Е.Смагулов, 
С.Яценко. «Святилище Сидак – один из религиозных центров доисламского севера Средней Азии». 
http://www.transoxiana.org; Э.Триярский. «Тамги тюркских племен из Болгарии», UAJG. 1975; Имре 
Баски. «Тамги и этнические названия. Вклад тамга-знаков в этногенез татар». //  Татарская археология. 
1997, №1; Ebubekir Sofuoğlu. «Qora-Restelisa abidesi: Şar dağlarının tepesindeki kaya» www.turuz.info; 
Valters Grivins. «Latvian rock art» mag. „At the Edge“ #8, 1997.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 70 -
qabırğa damğası), «argak» (iqrak – maşa)  , «taylak»  
 (Mərkəzi Asiyada 
«köşək» anlamında işlədilir) və s. işarələrinə də rast gəlinir.
87
Sovet hakimiyyəti illərində bəzi akademik nəşrlərdə Qobustanın «Yazılıtəpə» 
adlanan ərazisində 143 nömrəli daş üzərindəki damğa işarələrinin          
  analoji  təsvirlərinə  Şimali  Qafqazda  da  təsadüf  olunması  bir  neçə  yüz  il 
bundan  əvvəl  Azərbaycana  qışlağa  gələn  dağıstanlı  maldarların  «əl  işləri» 
kimi izah edilmişdir. Çünki bu damğanın bənzərlərinə Şimali Qafqazdakı adıq 
xalqının işarələri arasında da rast gəlinir.
88
 Onların isə indiki Adıgey Muxtar 
Vilayəti ərazisindən qoyun sürülərini Azərbaycana qışlağa gətirməsi qətiyyən 
inandırıcı görünmür. Bundan başqa, qədim damğa nişanları üzrə bir sıra nüfuzlu 
mütəxəssislərin (İ.Baske, E.Triyarski, A.Canibekov, K.Əliyev və b.) təsnifatlarına 
əsasən, həmin rəmzlərin türk tayfalarına məxsusluğu şəksizdir. Təqribən 25 il 
ərzində Qobustan qayaüstü təsvirlərini tədqiq edən Cəfərqulu Rüstəmov burada 
daha çox təsadüf olunan «
kiçik çevrədən aşağıya tərəf çəkilmiş üç şüavari 
xətt və  ya əvvəl birxətt çəkilərək sonra onun yanlarından ayrılmış xətlərin  
əmələ  gətirdiyi formaya malik işarələrin» sakral xarakterə malik damğalar 
olmasına əmindir.
89
 Professor Nəsir Rzayev isə təsvirlərin XIV-XIX əsrlərə aid 
olması  qənaətinə  gəlsə  də,  onların  damğa  xarakteri  daşıması  və  semantikası 
haqqında bunları bildirirdi: 
«Belə damğaların bir damğa kimi, şərti-rəmzi 
bir işarə kimi yox, bir təsvir motivi olmasını güman etmək istərdik. Onlar, 
bəlkə də, maldarların alaçıq və komalarının təsvirləridir».
90
 Həqiqətən də 
belədir. Maraqlıdır ki, bu damğaların ən qədim variantları Manna və Midiya 
dövlətlərinə aid maddi-mədəniyyət nümunələri üzərində də aşkar edilmişdir.
91
 
Bundan  başqa,  «köçəri  maldarların  damğa  işarələrinin»  eramızdan  əvvəl  və 
ilkin orta əsrlərə aid variantlarına Araz çayının şimal sahillərində məkunlaşmış 
massagetlərin rəmzlərində, Mərkəzi Asiyada, Şərqi Sibirdə, müasir Bolqarıstan, 
Macarıstan, Rumıniya və Ukrayna ərazilərində də geniş rast gəlinir. S.Yasenko 
regiondakı qədim rəmz və nişanlara həsr olunmuş kitabında bu işarələr də daxil 
olmaqla, əhəmənilərin və sasanilərin damğa işarələrinin geniş təsnifatını versə 
87  
F.Toprak. «Defter-i Cengiz-Nāme’de Boy Nişanları ve Damgalar», Turkish Studies International Peri-
odical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011
 
88 
 Х.Яхтанигов. «Северокавказские тамги». Нальчик: “Эльбрус”, 1993.
89  
C.Rüstəmov. «Qobustan dünyası». Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.
90 
 N.Rzayev. «Daşlar danışır», Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. 
Bakı: “Elm”, 1985.
91 
 И.Дяконов. «История Мидии», Москва, 1956.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 71 -
də,  Mərkəzi Asiyada  onların  analoqlarının  olmasını  xatırlatsa  da,  təsvirlərin 
semantikası və etnik mənşəyi barədə susmuşdur. Lakin «irandillilərin» müəlliflik 
hüququna gəldikdə, Əhəməni (e.ə. 558-330) və Sasani (226-651) dövlətlərinin 
rəmzləri içərisində spesifik türk damğalarının da olması bu konfederasiyaları 
quran etnik tayfaların arasında türklərin də mövcudluğundan xəbər verir. Damğa 
işarələrinin etnik mənsubiyyətini müasir osetinlər, farslar və taciklərlə bağlamaq 
meylini gizlətməyən S.Yasenko, nəhayət, onu da etiraf edir ki, Mərkəzi və Ön 
Qafqazda  yaşayan  irandilli  xalqlarda,  taciklərdə  və  farslarda  damğa  işarələri 
türklərdə olduğu kimi xüsusi ada və sakral əhəmiyyətə malik deyildi. Onların 
qrafik təsviri konkret predmetlərin, təbiət hadisələrinin, inanc elementlərinin və 
s. obrazlarını əks etdirmirdi. Sadəcə olaraq, bu təsvirlər bütövlükdə tayfa və 
ya tayfa birliyinin deyil, ayrı-ayrı nəsillərin mülkiyyət nişanı kimi tanınırdı.
92
 
Ukraynalı  arxeoloq  Viktor  Draçuk  isə  tədqiqatlarında  müxtəlif  etnoslarda 
damğaların  statusları  arasında  fərqi  xüsusi  vurğulayaraq  bildirir: 
«İrandilli 
etnoslardan fərqli olaraq, türk xalqlarında nəsil rəmzlərindən savayı onları 
birləşdirən ortaq damğalar və xaqanın yanında onların qorunması üzrə 
xüsusi məmur – tamqaxan da mövcud idi. Yalnız türklərdə xaqan (xan) 
tayfa və nəsillər üçün damğa işarəsi təyin edə bilərdi».
93
 
Cədvəl 3. Əhəməni və sasani tayfa rəmzləri
94
 içərisində etnik türk damğaları 
Əhəməni 
(e.ə. 558-330-cu illər)
 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
     
 
    
 
Sasani 
(226-651-ci illər)
 
 
         
   
 
 
            
 
 
 
 
  
 
Azərbaycanda  qədim  və  ilkin  orta  əsr  memarlığının,  incəsənətinin 
öyrənilməsi  üzrə  elmi  tədqiqatların  əsasını  qoymuş  görkəmli  alim, 
professor Davud Axundov Qobustan, Gəmiqaya, Geğam və Baykal gölünün 
şimalındakı Subuktuy qayaüstü təsvirlərindəki analoji 
          işarələrin 
genezisini araşdıraraq onların vahid semiotikaya malik olduğunu bildirmişdir. 
92 
 С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья», Москва, 
«Восточная литература», 2001.
93 
 В.Драчук. «Системы знаков Северного Причерноморья». Киев, 1975.
94  
С.Яценко. «Знаки-тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья». Москва: 
«Восточная литература», 2001.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 72 -
D.Axundovun  qənaətinə  görə,  yuxarıda  adı  çəkilən  məntəqələrdəki  oxşar 
piktoqramların həqiqi müəllifləri heç də XIV-XIX əsrlərdə Qafqazdan qoyun 
sürüləri ilə buraya qışlağa gəlmiş köçəri heyvandarlar deyildirlər. 
Qobustandakı Cingirdağ  və Baykal gölünün şimalındakı Subuktuy ərazisindəki qayaüstü 
təsvirlərdə yaşayış məntəqələri «sxemləri» arasında oxşar fraqmentlər
95
 
lk dövrlərdə praktiki əhəmiyyət daşıyan, sonralar isə nəsil və tayfaların 
damğa işarələrinə çevrilən həmin nişanlar, əslində, daş və ya çiy kərpicdən 
tikilmiş  qədim  konusvari  yaşayış  evlərinin,  anbar  və  məbədlərin,  eləcə  də 
onlara bitişik həyət divarlarının konturları, yəni plan təsvirləridir.
96
 Məsələn, 
Altay və Mərkəzi Asiyadakı türk xalqlarının damğa təsnifatında «ev», «çadır», 
«alaçıq», «qapı», «alaçıq qapısı» anlamını verən 
          işarələri kimi. 
Yeri gəlmişkən, Bakı ətrafındakı Kürdəxanı qəsəbəsinin adının etimoloji izahı 
da bu qənaəti təsdiqləməkdədir. Bəzi ehtimallara görə, yaşı iki min ildən çox 
olan həmin yaşayış məntəqəsinin adı «Girdə xanə» yəni «Dairəvi ev» kimi 
yozulur.
Ötən əsrin ortalarında Naxçıvanda Kültəpə məntəqəsində aparılmış arxeoloji 
tədqiqatlar  nəticəsində Azərbaycanda  ilk  dəfə  həmin  «layihə»  üzrə  ucaldılmış 
tikililərin  -  eramızdan  əvvəl  dördüncü  minilliyə  aid  dairəvi  planlı 
  və  daş 
hasarlarla  sektorlara 
 
 
    bölünmüş  həyəti  olan  yaşayış  evlərinin 
bünövrələri  aşkar  edilmişdir.  Daha  sonra  keçən  əsrin  60-cı  illərində  Qazax 
rayonunun Şomutəpə, Töyrətəpə, Qarqartəpə, Füzuli rayonunun Qaraköpəktəpə, 
Ağdamın  İlanlıtəpə  ərazilərində,  Abşeron  yarımadasında  -  Mərdəkan,  Zirə, 
Şüvəlan və s. məntəqələrdə də bu tipli dini tikililərin, yaşayış evlərinin qalıqları 
müəyyən  olunmuşdur.  Cənubi  Qafqazda  ən  qədim  yaşayış  yerlərindən  sayılan 
95 
 Yenə orada 
96 
 Д.Ахундов.  «Архитектура древнего ранне-средневекового Азербайджана». Баку, 1986.