Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

 Maraqlı bir cəhət diqqət çəkməyə bilməz. 
Pazırıq məzarlığında aşkar olunmuş keçə ilə müasir qırğız, qazax, özbək, 
kumık,  qaraçay,  hətta  çeçenlərin  keçə  məmulatının  hazırlanma  texnologi-
yaları və ornamentləri arasında genetik yaxınlığı müşahidə edən E.Maxova 
və N.Çerkasova onların ortaq mənbədən qaynaqlanması qənaətindədirlər.
25
24 
 İ.Hüseynov, N.Əfəndiyeva. «Qədim dünya mədəniyyəti». Bakı, 2009.
25 
 Е.Махова, Н.Черкасова. «Орнаментированные изделия из войлока» //Народное декоративно-
прикладное искусство киргизов.М., 1968.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 217 -
Pazırıq xalçası (1) üzərində  Tenqri-Günəş rəmzi; 2- 3. Anadolu və Qarabağ xalçalarında 
analoji ornament; Quba məktəbinə aid «Qollu-çiçi» xalçasından fraqment; 5. «1850-ci ildə 
toxunmuş erməni xalçası»
26
 kimi təqdim olunan Qarabağ xalçasında həmin rəmzdən savayı, 
türk tayfalarına aid olan damğa işarələri          onların iddialarının əsassızlığını sübu-
ta yetirir; 6.Ərdəbil xalçasında damğa işarəsi.
       
Türkiyəli  alim,  türk  xalçaları  üzrə  I  Beynəlxalq  Konqresin  prezidenti 
Necat  Diyarbəkrli  də  həmin  xalçanın  «İran  mənşəli»  olması  barədə  Qərb 
və Rusiya tarixçilərinin iddialarını rədd edərək, bu qənaətin regiondakı xal-
ça toxunuşu texnologiyaları barədə məlumatsızlıqdan irəli gəldiyini bildir-
mişdir. Belə ki, Pazırıq xalçası fars asimmetrik üsulu ilə deyil, simmetrik 
türk ilmələri ilə toxunmuş və həmin üslub Azərbaycan, türkmən, qaraqal-
paq, Anadolu və Qafqaz türklərinin xalçaçılıq sənətində bu gün də qalmış-
dır. Hər üç tədqiqatçı belə hesab edir ki, Pazırıq xalçasının mərkəzindəki 
24 ornament hun bölgüsünün, o cümlədən oğuzların 24 boyunun rəmzidir. 
Təbii ki, ermənilərin bu  unikal  sənət əsərini də mənimsəməyi unutmaları 
onların  «Böyük  Ermənistan»  xülyasına  «bağışlanılmaz  xəyanəti»  olardı. 
Lakin ermənilərin Cənubi Qafqazın «ən qədim sakinləri» olması xülyası-
26 
 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Armenian_rug-7_Artsakh_Ani.jpg?uselang=ru

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 218 -
na təmənnalı xidmət edən Ulrix Şürman (xalça ticarətində onun şərikləri 
ermənilər idilər), Volkmar Qanthorn kimi tədqiqatçılar onun «Ermənistan 
ərazisində yerləşən Qarabağda» və tarixən xalçaçılıq ənənələri olmayan hay-
lar tərəfindən toxunması fikrini ortaya atmışlar. Halbuki, Midiyanın, Qafqaz 
Albaniyasının,  Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu  və  Səfəvi  dövlətlərinin  ayrılmaz 
hissəsi olan  Qarabağın «Ərməniyyə» adlandırılan coğrafi məkanla heç bir 
əlaqəsi olmamışdır. Digər tərəfdən, haylar kütləvi şəkildə buraya ilk dəfə 
XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının işğalçılıq siyasəti nəticəsində 
İrandan köçürülmüşlər. Onlar Pazırıq irsini «Qarabağda toxunmuş erməni 
xalçası»  adlandırsalar  da, dünya  xalçaçılıq sənətində, hətta  bu  sərsəm  id-
dianın müəllifləri olan Yerevan alimlərinin leksikasında hələlik nə «erməni 
damğası», nə də «erməni xalça ilmələri» terminləri mövcuddur…
Üçüncü məqam. 1993-cü ildə Altay Respublikasının Ak Alaka (Ağ axın) 
çayı sahilində, Ukok yaylasındakı saka-skif məzarlıqlarında aparılmış arxeolo-
ji qazıntılar nəticəsində unikal qadın mumiyası aşkar olunmuşdur. Heyrətamiz 
dərəcədə  yaxşı  saxlanılmış  və  şərti  olaraq,  «Ukok  şahzadəsi»,  «Oçı  Bala» 
(Altay miflərində əfsanəvi gözəl qızın adı), «Altay şahzadəsi» adları verilən 
cəsədin qadın şamana və ya hökmdar sülaləsindən olan xatuna aid edildiyi 
barədə ehtimallar vardır. Onun eramızdan əvvəl təqribən VI əsrdə dəfn olun-
duğu güman edilir. Hazırda Qorno-Altaysk şəhərindəki A.Anoxin adına Milli 
Muzeydə saxlanılan mumiya üzərindəki döymənaxış (tatu) üsulu ilə vurulmuş 
çoxsaylı sakral təsvirlər arasındakı bir sıra rəmzlər ortaq türk damğalarından 
fərqlənmir və tətbiqi sənətdə bu gün də istifadə olunur. 
 
Pazırıq qurqanındakı insan cəsədi üzərində döymənaxış (tatu) üsulu ilə çəkilmiş rəmz.
27
27  С.И. Руденко. «Горноалтайские находки и скифы» / Итоги и проблемы современной науки. М.-
Л.: 1952.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 219 -
Həmin rəmzin Azərbaycan xalçalarında (1-2),
28
 qazaxların keçə məmulatında (3) 
29
 başqırd 
tikmələrində (4), 
30
 Dağıstan (kumık, qaraçay)
31
 (5) və Anadolu kilim naxışlarında (6)
32
  bəzi variantları.
  Bir qədər də sarmat işarələri barədə. Herodot yazırdı ki, skiflər və sar-
matlar  (savromatlar)  qohumdurlar.  Çünki  skiflərlə  amazon  qadınların  izdi-
vacından yaranmışlar. Sarmatların midiyalılarla yaxınlığı haqqında isə Roma 
salnaməçisi,  «şərəfli  yaddaş  haqqında»  coğrafiya  əsərinin  müəllifi  Qay Yuli 
Solinus (eramızın III əsri) yazırdı: «
Asiyada yaşayan savromatlar midiyalı-
ların törəmələridir və Şərqdə, Xəzər dənizi sahillərində yaşayan tayfalarla 
qonşudurlar».
33
 Elmi ədəbiyyatda qeyd edilir ki, sarmatların tərkibində Qərbi 
Sibirdə, Mərkəzi Asiyada yaşayan tayfalar da vardır. Eramızdan əvvəl IV əsrdən 
eramızın IV əsrinə kimi olan dövrdə sarmatlar Qazaxıstanın qərb hissəsindən, 
Cənubi  Uraldan  tutumuş  Qafqaza  və  Şərqi  Avropayadək  yayılmışlar.  Onlar  
əvvəllər bolluq rəmzi olan qoça (qoçqara) 
 
 tapınmış, sonralar isə saka-
lar kimi müharibə ilahisinə və qılınca sitayiş etmişlər. Əsas silahı yay-ox olan 
sarmat  qoşunları  saka  hərb  sənəti  əsasında  qurulmuşdur.  Qoşunun  avanqard 
hissəsi atlılardan, xüsusilə ağır zirehli atlı döyüşçülərdən ibarət idi. 
Saka-skif  və  sarmat  damğa  işarələri  arasında  oxşar  elementlər  çox  olsa 
da,  onları  bir-birindən  fərqləndirən  cəhətlər  də  vardır.  Məsələn,  saka-skif 
işarələrinin böyük hissəsi türk damğaları kimi xarakterik üsluba malikdir. Bu 
28 
 «Azərbaycan xalçaları», cild 2, №4, 2012.
29 
 http://hameleons.com/kazakhstan-design/24498-kazaxskie-ornamenty.html
30 
«Башкирский народный костюм», http://900igr.net/prezentatsii/geografija/Bashkirskij-narodnyj-
kostjum/014-Bashkirskij-narodnyj-kostjum.html
31 
 «Дагестанские ковры», http://articles.agronationale.ru/pigs/1907-dagestanskie_kovry
32 
 «Halı Motif Özellikleri Desen Hazırlama
», http://www.halidesenmodel.com/2012/04/hali-motif-ozel-
likleri-desen-hazirlama.html
33  
Г.Гейбуллаев. «К этногенезу азербайджанцев», Баку, 1991.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 220 -
damğalar əsasən bir neçə seqmentdən – sınıq və kəsişən xətlərdən, iti, düz və 
kor bucaqlardan, dairələrdən ibarətdir. Eyni damğalar və oxşar semantika saka-
skif konfederasiyasında türk tayfalarının dominant rolunu təsdiqləməkdədir. 
Türk damğaları təsnifatına əsasən, bir sıra sarmat tayfa işarələrinə 
   
        
         
 
    
 
  
      
  
   
 
 və s. 
34
 hun, xəzər, Bulqar, Qızıl Orda, Altay, Krım, Qafqaz, Cənubi 
Qafqaz, Anadolu və Mərkəzi Asiyadakı türk xalqlarının tanınma-fərqləndirmə 
nişanları arasında rast gəlirik. Lakin spesifik sarmat damğaları arasında iran-
dilli xalqlara aid işarələr də çoxdur
35
. Məsələn:      
 
        
 
 
   
      və s. O da maraqlıdır ki, sarmat damğalarına əhəməni 
və sasani damğaları arasında deyil, kabardinlərin, irandilli osetinlərin nəsil-
tayfa nişanları içərisində daha çox rast gəlirik. Eyni zamanda, osetin işarələri 
içərisində spesifik türk damğaları da vardır.
36
 Bu isə o deməkdir ki, sarmat 
konfederasiyası etnik baxımdan yekcins olmamış, həqiqətən də türk və iran-
dilli tayfaların ittifaqı xarakterini daşımışdır.
Vasili Abayev mənsub olduğu osetin xalqının maraqlarından çıxış edərək 
«sarmat» etnonimini İran dilləri vasitəsilə «qarasaçlılar», «qarapapaqlılar» və 
ya «qarabaşlılar» kimi izah etmişdir. Bu subyektiv fikir geniş elmi təsdiqini tap-
masa da, əks mövqedə dayananlar üçün vacib «ipucu» verməkdədir. Məlumdur 
ki, sarmatların hun, oğuz və qıpçaqlarda xüsusi təlim görmüş peşəkar döyüş-
çü zümrələri həm də papaqlarının forması və rəngləri ilə seçilmişlər. Məsələn, 
«qızılbaşlar», «qonurbaşlar», «qarapapaqlar», «qaraqalpaklar», «qarabörklülər» 
və s. Bu baxımdan, sarmatların irandillilər tərəfindən «qarabaşlılar» adlandı-
rılması məhz əski türk hərb sənəti və etnonimlər baxımından tamamilə izaho-
lunandır.  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanındakı  «
qarğa  dilli,  üzəngisiz  ipdən 
olan  qarabörklülər»  ifadəsini  xatırlatmaq  yerinə  düşər.  Onu  da  xatırladaq 
ki, hazırda Gürcüstanda, Türkiyədə və İranda yaşayan qarapapaqların – etnik 
azərbaycanlıların aparıcı qollarından biri «çirak» (qədim mənbələrdə «şirak», 
«sirak» kimi də işlənir) adlanır. «Çirak» və «Şirak» adlarını daşıyan tayfalar bu 
gün Mərkəzi Asiyada da vardır. Dağıstan alimlərindən Qazi Laypanov və İsma-
yıl Miziyev etnoqrafik və antropoloji əlamətlərin müqayisəli təhlili nəticəsində 
sarmatların türk etnosuna aid olduğunu bildirmişlər. Məsələn, antik tarixçilər, o 
cümlədən Strabon (e.ə. I əsr) Qafqazda olarkən sarmatların qidalarında at ətinin, 
34  Л.Лавров. «Историко-географические очерки Кавказа». Л.,1978.
35  В.С. Ольховский, «ТАМГА (к функции знака)»//  Историко-археологический альманах, No 7, 
Армавир, 2001
36  Yenə orada

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 221 -
təzə və «turşumuş» südün (kumıs) əsas yer tutduğunu qeyd etmişdir. Bundan 
başqa, Avropa ərazisindəki sarmat məzarlıqlarından tapılmış kəllə sümüklərinin 
Pazırıq kurqanlarındakı analoji sümüklərlə müqayisəsi bu xalqın türk mənşəli 
olduğunu  sübuta  yetirir.  Sarmat  və  hunlar  Şərqi  Sibirdə  və  Baykal  gölü 
sahillərində sıx təmasda yaşamış, vahid etnomədəni məkan formalaşdırmışlar.
37
 Hazırda qaraqalpaqlar, qazaxlar və qırğızlar arasında «sarmat», «şermet» 
etnik qrupları vardır. Şimali və Cənubi Qafqazda, Mərkəzi Asiyada sarmatla-
rın əsas qolları sayılan «sirak» (çirak), «aors» (aruz), «basil» (barsil – bars 
eli və ya baş il/el), «yazıq» türk tayfalarının adlarını əks etdirən yer adları 
indiyədək qorunub-saxlanılmışdır
. 
Etnik qrup kimi qəbul olunan siraklar çoxsaylı olmamışlar. Strabon ya-
zır  ki,  sirak  hökmdarı  Abeak  (Abak  -  qədim  türk  dillərində  «gümrah», 
«sağlam»,eləcə  də  «əmi»)  Bosfor  hakimi  Farnakın  dövründə  (e.ə.63-47-ci 
illər) yalnız iyirmi minlik qoşun toplaya bilmişdir. Onlar bütövlükdə oturaq 
olsalar da, zadəganları yarımköçəri həyat tərzi sürürdülər. Siraklardan şimalda 
və şərqdə isə digər türkdilli sarmat tayfaları – aorslar yaşayırdılar. Strabon 
aorsları iki qismə bölürdü: onların bir hissəsi Qara dəniz sahillərində, digəri 
isə Xəzər dənizi yaxınlığında məskunlaşıblar.
  
Təqibdən yayınan kimer (saka-skif) atlıları (e.ə. VII əsrə aid Assuriya barelyefindən fraq-
ment).  Yəhərin üzəngisiz olması nəzərə alınmazsa, atlıların geyimi və papaqları XVI-XVIII  əsr 
Azərbaycan döyüşçülərindən seçilmir. Bəlkə də, bu yaxınlığa əsasən sarmatların (qarabaşların) 
qarapapaqların, qaraqalpaqların etnogenezinin köklərini daha qədimlərdə  axtarmaq lazımdır.
37   К.Лайпанов, И.Мизиев. «О происхождении тюркских народов Черкесск. Изд. ПАО «ПУЛ», 1993. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 222 -
Erməni saxtakarlığı. 
Abidələr, xalçalar, qayaüstü təsvirlər və rəmzlər
Azərbaycan  və  Anadolu  türklərinə  məxsus  milli  mədəniyyətin  «qədim 
erməni sivilizasiyasından» qaynaqlanması barədə Yerevan tarixçilərinin iddi-
aları əsassız olduğu qədər anlaşılandır. Gerçəkliklərin məqsədli şəkildə saxta-
laşdırılmasında bədnam tarixçilərin oynadıqları siyasi rolu polşalı şair və dra-
maturq Zbiqnev Yejina
 dəqiqliklə belə qiymətləndirmişdir: «Hər şey Rəbbin 
əlindədir. Yalnız Tarix onun nəzarətindən çıxa bilmişdir». Mənimsəmələrin 
tamamilə  əks  proses  olduğunu,  ermənilərin  daim  türk  superetnosunun,  ortaq 
türk mədəniyyətinin himayəsində olduğunu görmək üçün Movses Xorenatsinin, 
Koryunun, Ohanes Drazxanakertsinin, Aprakel Təbrizinin (Davrijetsi) əsərləri 
və  erməni  katolikosunun  I  Şah Abbasa  ünvanladığı  minnətdarlıq  məktubları 
ilə  tanış  olmaq  kifayətdir.  Üstəlik,  erməni
 alimi Levon Dabeqyan etiraf edir 
ki, 
«Ermənilər öz milli varlıqları üçün məhz türklərə borcludurlar. Əgər 
biz bizanslılar və ya digər avropalılar arasında yaşasaydıq, «erməni» adı 
yalnız tarix kitablarının səhifələrində qala bilərdi».
38
 Erməni yazıçısı Xa-
çatur Abovyan isə yazırdı: 
«Türk dilini lənətə gəlsin! Lakin bu dil Rəbbin 
xeyir-duasını  alıb...  Bütün  şənliklərdə  və  toy  məclislərində  biz  türkcə 
oxuyuruq».
39
 Bu tipli etirafların sayını xeyli artırmaq olar. 
Ermənilərin,  daha  doğrusu,  hayların  «oturaq  yaşam  tərzi»  haqqında  isə 
hətta  özlərinin  qəti  elmi  qənaətləri  yoxdur.  Gerçəklik  kimi  təqdim  olunan 
müasir  rəvayətlər  isə  Nuh  peyğəmbərin Ağrı  dağına  ayaq  basdıqdan  sonra 
qəflətən ermənicə dil açıb çaylara, yüksəkliklərə, ulduzlara erməni adları ver-
diyini deyir.
40
 Ən mötəbər etiraf isə tanınmış erməni alimi Manuq Abeqyana 
məxsusdur: «
Erməni xalqının kökləri haradadır? Buraya necə, nə vaxt, 
haradan və hansı yolla gəlib?... Bizim bu barədə dəqiq və aydın sübutla-
rımız yoxdur».
41
 Erməni tarixinin patriarxı sayılan Movses Xorenatsi qədim 
yəhudi  mifologiyasındakı  olayları  məharətlə  mənimsəyərək,  müasir  hüquqi 
anlamda desək, «Tövratın müəlliflik hüququnu kobud şəkildə pozaraq» Musa 
peyğəmbər və yəhudilərin Misirdən köç etməsi ilə bağlı məlum rəvayətin re-
meyk variantını işləyib hazırlamış, mifik personaj olan «proto erməni» Haykı 
və onun cəmi 300 nəfərlik köçəri qövmünün şəcərəsini cidd-cəhdlə yəhudilərə 
38 
 «Gəldim, gördüm... mənimsədim  (Azərbaycan mədəni ənənələrinin mənimsənilməsinin erməni 
ənənəsi haqqında)». Bakı, 2010.
39 
 Х.Абовян.  «Раны Армении». Ереван, 1955. 
40 
 З.Балаян. «Оджаг». Ереван, 1984.
41 
 М.Абегян. «История армянской литературы». Ереван, 1975. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 223 -
və İncildə adları çəkilən Yəhuda şahlarına bağlamağa çalışmışdır. Nəhayət, 
adı olmayan 300 nəfərlik «zavallı qövmün» (Xorenatsiyə görə, «hay» etnoni-
mi əfsanəvi Haykın şərəfinə götürülmüşdür) qəddar Babilistan hökmdarı Be-
lin zülmündən qaçaraq Ağrı dağının ətəklərinə sığındığını bildirmişir.
42
 
Yəhudilərin Babilistan dövlətinə mənfi münasibətlərinin tarixi kökləri ay-
dındır. Lakin erməni salnaməçisinin göstərdiyi səylərin də məntiqi izahı vardır: 
Müəllifi başa düşmək olar. Özünün etiraf etdiyi kimi, kitabın sifarişini Şmbat 
yəhudi nəslindən olan işxan Saak Baqrat (İshak Baqratuni) vermişdir. Yəhudi 
dini ədəbiyyatında Babilistana potoloji qəzəb hissini ustalıqla nəzərə alan Xo-
renatsi də sifarişçinin könlü xoş olsun deyə, bu nifrəti öz salnaməsində kəskin 
şəkildə  qabartmışdır.  Bu  səylərin  Xorenatsinin  qonorarına  nə  dərəcədə  təsir 
etməsi barədə isə tarix hələ də susur. Qeyd edək ki, Babil hökmdarı Novuxod-
nosor (e.ə. 634-562-ci illər) Yerusəlimi işğal etdikdən sonra buradakı yəhudi 
məbədlərini dağıdıb talamış, təqribən 40 min insanı əsir götürmüşdür. Bu hadisə 
yəhudi  xalqının  etnik  tarixində  və  milli  yaddaşında  silinməz  iz  buraxmışdır. 
Əhəməni hökmdarı II Kir (e.ə. 559-530-ci illər) Babilistanı bir dövlət kimi ta-
rix səhnəsindən sildikdən sonra yəhudilərin təqribən 50 illik əsarəti sona yet-
mişdir. Bununla da hökmdar Kir iudaizm dininin müqəddəsləşdirdiyi ilk iranlı 
(sırada ikinci hökmdar Artaksersdir) olmuşdur. Lakin əsirlikdə məruz qaldıq-
ları məhrumiyyətlər yəhudilərin dini təsəvvürlərində, sonralar isə xristianlıqda 
dərin iz qoyaraq, Babilistana və onunla əlaqəli olan hər bir anlayışa dərin nifrətə 
çevrilmişdir. Bəşər sivilizasiyasına misilsiz töhfələrini vermiş bu dövlət Töv-
ratın ayrı-ayrı kitablarında günah, rəzalət və ədalətsizlik rəmzinə çevrilmişdir. 
Hətta xristian dinində də bu qərəzli münasibətin elementləri, məsələn, «pozğun 
Babilistan» ifadəsi saxlanılmışdır. Həvari Yəhyanın Müjdəsində deyildiyi kimi: 
«
Mən sənə dünyadakı bütün murdarlıqların anası olan… böyük Babilistan 
üzərində məhkəməni göstərərəm» (17:1-5).
M.Xorenatsinin  qənaətinə  əsasən,  ermənilər,  daha  doğrusu,  köçəri  haylar 
əslində Ağrı dağının ətəklərinə sürgün edilərək buradakı yerli əhaliyə qarışmış 
yəhudilərdir. O da məlumdur ki, eramızdan əvvəl 719-cu ildə romalılar İsra-
il şahlığını tam süquta yetirdikdən, əhalisini isə «vəd olunmuş torpaqlardan» 
çıxardıqdan sonra yəhudi nəsillərinin bir qismi Assuriya, Midiya torpaqlarına 
köç etmiş, yerli əhaliyə qarışmışdır. Tövrata daxil olan Yirmeyahunun kitabında 
yazılır ki, həmin əhali şimaldakı dağlıq ərazilərə aparılmışdır: 
«Onların üzəri 
göydən enən buludlarla örtüldü, arxalarında isə qara dağlar ucaldı».
43
 XI 
42 
 М.Хоренаци. «История Армении». Москва, 1893.
43 
 Тора.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 224 -
əsrdə yaşamış gürcü tarixçisi Leonti Mroveli də «Kartli hökmdarlarının həyatı» 
əsərində  ermənilərin  Babilistan  kökənli  olmasını,  Rəbbin  məqamına  çatmaq 
niyyəti ilə Babil qülləsinin tikintisində iştirak etdiklərini, Yaradanın yolunu az-
mış bəndələrə göndərdiyi cəzadan sonra sərgərdan olub Ağrı dağı ətrafına köç 
etdiklərini yazır.
44
 Ön Asiyaya sürgün edilmiş yəhudilər xristianlığı zorən qəbul 
etdikdən sonra erməni mədəniyyətinin və qriqorian məzhəbinin formalaşmasın-
da yaxından iştirak etmişdilər. Belə ki, erməni folklorunda, memarlığında yəhudi 
etnik mədəniyyətinin elementləri özünü qabarıq göstərməkdədir. Məsələn, Ağto-
mar adasındakı (Türkiyə, Van gölü) qriqorian kilsəsinin üzərindəki barelyeflərin 
əksər hissəsi nədənsə İsa Məsihlə əlaqəli olayları deyil, məhz Tövrat rəvayətlərini 
əks etdirir. Burada baş daşı kimi qoyulmuş xaçların böyük hissəsi və ən qədimləri 
isə erməni-qriqorian «xaçkarlarından» fərqli olaraq bərabərtərəflidir. Maraqlıdır 
ki, hansısa «naməlum qüvvələr» məhz həmin xaçların aşağı hissələrini, onları 
erməni dini atributundan fərqləndirən seqmentləri sındırmışlar. Təsadüfi deyildir 
ki, yəhudi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrindən biri - bəstəkar, musiqi 
nəzəriyyəçisi Avraam Svi İdelson XIX əsrin əvvəllərinə kimi erməni-qriqorian 
kilsəsində  dini  ayinlərin  icrası  zamanı  Babil  və Yəmən  yəhudilərinin  kantil-
yasiyalarından  (müqəddəs  mətnlərin  avazla  qiraəti  üçün  vəznlərdən)  istifadə 
olunduğunu bildirirdi. Ötən əsrin əvvəllərində rus dilində nəşr edilmiş «Yəhudi 
ensiklopediyası» məlumat toplusunda yazılır ki, «
Bəzi ermənilər öz xalqla-
rının yəhudi nəsillərindən törəndiyini bildirir və adətləri arasında oxşar 
cəhətləri sübut kimi göstərirlər… Van vilayətində yaşayan 5000 yəhudidən 
yalnız 360-ı iudaizmə sadiq qalmış, qalanları isə erməni dinini qəbul et-
mişdir». Hazırda Türkiyədəki ermənilərin «pakardons» adlanan dini icmasının 
yaşam tərzi və ənənələri bu mülahizələri təsdiqləməkdədir. Onlar özlərini «xris-
tian» adlandırsalar da, Şabata (Şabbata – dünyanın yaranışının yeddinci günü. 
Tövrata əsasən, Rəbb həmin gün bəndələrinə istirahət etməyi buyurmuşdur) və 
iudaizmdən irəli gələn digər adətlərə dəqiq riayət edirlər.
45
 
Erməni mənşəli amerikalı tədqiqatçı R.Ovanesyan isə Xorenatsidən fərqli 
düşünür. O, Los-Anjelesdə işıq üzü görmüş «Ermənistan müstəqillik yolların-
da» kitabında hayların regiona miqrasiyasının «Babilistan marşrutunu» qeyri-
məqbul sayır. Yazır ki, bu xalq Ön Asiyaya «hind-avropalı fatehlər» kimi şimal-
dan ayaq basmış, buradakı yerli əhalini ram edərək etnik assimilyasiyaya məruz 
qoymuş, yəni «erməniləşdirmişdir». Bu fikri erməni akademiki Suren Ayvaz-
yan belə inkişaf etdirir: 
«Ruslarla eyni kökdən olan ari-ermənilər eramızdan 
əvvəl XV əsrdə öz zəngin dillərini hətta farslara və hindlilərə də ötürmüşlər. 
44 
 М.Леонти. «Жизнь картлийских царей». М.: «Наука», 1979. 
45 
 А.Зелев. «Армяне потомки десяти колен Израиля», www.Druzya.com.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 225 -
Bu mədəniyyətin daşıyıcıları aborigenlər üçün kosmosdan enən yadplanet-
li elçilər idilər».
46
 Necə deyərlər, «əlavə diaqnoza ehtiyac yoxdur». Siyahıya 
erməni mənşəli İran tarixçiləri də qoşulurlar. Qrant Pasdırmaçyan and içir ki, 
ermənilərin  tarixi  vətəni  Şərqi  Sibirdir.  Onlar  Altay  dağlarının  ətəklərindən 
köç edərək əvvəlcə Balkanları ələ keçirmiş, oradan da Ön Asiyaya gəlmişlər. 
Onun həmyerlisi Andronik Xoyan müəmmalı ulu əcdadlarının mənşəyi barədə 
daha bir «kəşfin» müəllifidir. Kimerlərin, saka-skiflərin, sarmatların da əslində 
«qədim ermənilər» olduqlarına eyham vuran «alim» bunları bildirir: 
«Əsl arilər 
olan hayların protovətəni «Böyük Üçbucaq» - Aral gölü, Amudərya çayı 
və İranın Mazandaran vilayəti arasında olan geniş ərazilərdir». Bu siya-
hını  başqa  bir  səbirsiz  erməni  «müdriki»  qapayır.  Görünür,  ufologiyaya  dair 
qorxulu  filmlərin  təsirindən  rühi  sarsıntılar  keçirən  Ruben  Kuryan  «erməni» 
kəlməsinin türk mənşəli olmasını təsdiqləyir, amma Adəm peyğəmbərin etnik 
mənşəyinə iddiasını da gizlətməyərək, bunun «Yer + man», yəni «Yer plane-
tinin köklü sakini», «Yer kürəsinin ilk adamı» anlamını verdiyini bəyan edir. 
Rubenin «məntiqindən» belə qənaətə gəlmək olar ki, dünyanın digər xalq və 
millətləri bu planetə «Yer adamlarından» sonra ayaq basmışlar. Onun fikrincə, 
ermənilərin yadplanetli kimi ilk məskunlaşdıqları torpaq müasir İsveç ərazisi 
olmuşdur (növbəti ərazi iddiaları üçün yaxşı zəmindir). Rubenin qovluğunda bu 
barədə «təkzibolunmaz» sübutlar da var: