Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

təbər vursa başinə,
«La» deməyə ver nəsibin alana.
19
       
      Şərti izahı: «Əsl mürşid gərək tələbəsini (müridini) yetişdirə, onun 
əlindən tutub yolunu azmaqdan qoruya. Gündə başına min dəfə təbər (dərviş 
təbərzini) dəysə də, nəfsinə «yox» deməyi bacara».  
19  
Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. Bakı, 2005.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 126 -
           
Ardıcıllıqla: Osmanlı dövlətinin yeniçəri ordusunda bektaşi dərvişi
 ikiağızlı aybalta/təbərzin və kəşkül ilə (Avropa rəssamının qravyurası);
20
 
XVIII-XIX  əsrlərdə və XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda sufi dərvişlər.
21
 
İlahə  İnannanın  rəmzinin  dövlət  atributu  kimi  ortaq  türk  arealında 
yayılmasına  gəldikdə  isə  eramızdan  900-750  il  əvvəllərə  aid  edilən  kimer 
tayfalarının metal dəmrələrinin (ox ucluqlarının) üzərindəki damğa işarəsi   
onun çevrilmiş variantı olmaqla Mərkəzi və Ön Asiyanın, Şimali Qafqazın, 
Krımın, Azərbaycan və Anadolunun qədim və orta əsr dövlət atributlarında 
geniş  rast  gəlinir.  Bu  «ornamentin»  müxtəlif  qrafik  tipləri  qədim  Midiya 
dövlətinin, Arsakilər sülaləsinin -   ; Qafqaz Albaniyasının -    ; Xəzər 
xaqanlığının -     
   ; Çingiz xanın -   (bəzi mənbələrə əsasən, onun 
əcdadlarının nəsil damğası    və ya 
 şəklində olmuşdur); Hülaki xanın - 
; Krım xanlarından Dövlət Gireyin - 
 ; Menqi Girey və Şahin Gireyin 
- 
 ; Şadi xanın -   ; XIII əsr Çağatay xanlığının -  ; Qızıl Ordanın -   
   
 ; Polşa-Litva tatarlarının -   ; Səfəvi xanədanının -        və s. möhür, sancaq və 
döyüş bayraqlarını bəzəmişdir. Bu işarənin bir variantına Qaraqoyunlu dövlətinin 
sikkələrində də 
 təsadüf olunur və semantikası «bir tayfanın (sülalənin) 
hakimiyyəti»  kimi  yozulur.  Digər  varianta  isə  Qafqaz Albaniyasının  əlifba 
işarələri arasında (Matenedaran əlyazması), «ç» səsini bildirən 
 işarəsində 
rast gəlirik. 1960-1962-ci illərdə Şimali Qafqazda - Rusiyanın Qaraçay-Çərkəz 
Respublikası ərazisində yerləşən və VIII-XI əsrlərə aid olan Xumarin (qədim 
20 
 А.Кныш. «Мусульманский мистицизм». Москва-С.П, 2004
21 
 http://www.darvishi.ru/index.php/kollektsiya-izobrazhenij-dervishej

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 127 -
türk dilində: xumaru – «irs», «vərəsə», «miras kimi verilmiş» anlamındadır)
22
 
şəhəri xarabalıqlarında aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı qala divarlarının 
daşları və buradan tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri uzərində xeyli sayda 
analoji rəmz təsvirləri sırasında baltavar nümunələri də 
   
   
 
         
 
  aşkar edilmişdir. Rusiyalı arxeoloq Y.Alekseyeva 
onların vaxtilə Şimali Qafqazda məskunlaşmış bulqarlara və xəzərlərə məxsus 
damğa işarələri olması qənaətinə gəlmişdir.
23
 Eyni tipli damğaların və onların 
variantlarının,  məsələn,   
 
   
 
     
 
   
   
müasir  Bolqarıstan  ərazisində  də  yayılması  faktı
24
  bu  ərazidə  nəinki  türk 
tayfalarının məskunlaşmasını, eləcə də ölkənin adından göründüyü kimi, ilk 
bolqar dövlətçiliyinin məhz onlar tərəfindən yaradılmasını və bu dövlətlərin 
hüquqi vəziyyətini (vassallığını) bir daha təsdiq edir. Bolqarıstanda müxtəlif 
dövrlərdə hakimiyyətdə olmuş Asenilər, Terteroviç, Şişmanoviç çar və knyaz 
sülalələrinin  bulqar-kuman  mənşəli  olmaları  bu  gün  heç  kəsə  sirr  deyildir. 
Misal üçün Şişmanlar sülaləsini götürək. Bolqar mənbələrinə görə, onun adı 
da türk mənşəlidir və knyaz sülaləsinin təməlini qoymuş Vidin despotu (yunan 
dilində:  «hakim»)  həddən  ziyadə  kök  olduğuna  görə  bu  ləqəbi  daşımışdır. 
1422-ci  ildən  etibarən  Osmanlı  dövlətinin  vassalı  (baltavarı,  eltəbəri)  olan 
Şişmanların sülalə rəmzləri də işarələri üzü aşağıya doğru çevrilmiş baltavar 
 idi. Yeri gəlmişkən, «Şişman» soyadı Krımda, analoji damğa işarələri 
 
«xan damğası» adı ilə karaimlərin arasında da yayılmışdır.   
Ukraynalı tarixçi V.Juk orta əsrlərdə baltavarın rus knyazlıqlarının rəmzinə 
     çevrilməsinin səbəblərini türk və slavyan tayfaları arasındakı tarixi 
əlaqələrdə axtarır. O yazır: 
«Bizim torpaqlar (Ukrayna nəzərdə tutulur) Hun 
tayfa ittifaqının tərkibində olanda Dnepr çayının sol sahilləri Atillanın 
böyük qardaşı və «Bulut Şud» kimi də tanınan Bledin hökmranlığı altında 
idi.  434-cü  ildə  hər  iki  qardaş  hun  dövlətində  hakimiyyəti  ələ  aldılar. 
Həmin  il  Bled  indiki  Poltava  şəhərinin  yerində  şəhər-qala  inşa  etdirdi 
və  adını  «Baltavar»  qoydu».
25
  Digər  fərziyyəyə  görə,  Poltava-Baltavar 
şəhərinin təməlini VII əsrdə bulqar hökmdarı, dulo (dulat) tayfa birliyindən 
olan  baltavar  (eltəbər)  Kubrat  xan  qoymuşdur.  Xüsusilə  qeyd  edək  ki,  adı 
22  «
Древнетюркский словарь»,  под ред. Наделяева В.М., Насилова Д.М., Тенишева Э.Р., Щербака 
А.М. - Ленинград: Наука, 1969
.
23  
Е. Алексеева. «Древняя и средневековая Карачаево-Черкесия». М., 1971
24  
Х.Биджиев, «Хумаринское городище». Черкесск, 1983.
25  В.Н. Жук. «Из седой древности. Очерки из истории Украины и Полтавщины  (VII тс. до н.э. - 
XVI ст. н.э.)», http://sespel.com.ua/korni/trezub/

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 128 -
çəkilən birliyin rəmzlərindən biri baltavar - «aşağıya doğru yönəlmiş yay-ox» 
idi   və görünür, həmin nişan Kubrat xanın tayfasının damğası olmuşdur. Bu 
faktın özü də baltavar damğası və Baltavar (Poltava) şəhərinin adları arasında 
bağlılığı bir daha göstərir. Həmin damğa işarəsinin daha qədim variantlarına 
Krım xanlarından Hacı Gireyin, Menqli Gireyin (Sultan Süleyman Qanuninin 
qayınatası), Krım Gireyin, Şahin Gireyin - 
, Dövlət Gireyin - 
 gerb və 
möhürlərində rast gəlinir.
 Tarixi mənbələrə əsasən, Krımda bu damğanı dövlət 
rəmzi olaraq ilk dəfə Hacı  I Gəray xan qəbul etmişdir.Ukraynada, sonralar isə 
Rusiyada da «baltavar» kimi tanınan, əsrlər boyu knyaz və çarların sikkələri, 
bayraqları  üzərində  həkk  olunan  bu  damğa  rus  knyazlıqlarının  dövlətçilik 
atributları sırasında da mühüm yer tutmuşdur. Rusiyalı tədqiqatçı
 A.Qalanin 
«Üçdişli  yaba  hakimiyyət  rəmzi  kimi»  məqaləsində  damğanın  daha  geniş 
ərazilərə, o cümlədən müasir Rusiyanın cənubuna yayılmasının səbəblərini 
belə izah edir: 
«X əsrdə Bulqar hökmdarları cənub ərazilərini – Krımı, 
Don çayı, Qafqaz və Volqa çayı arasında olan torpaqları müdafiə etmək 
məqsədilə  muzdlu  döyüşçulərdən  ibarət  dəstələr  yaratmağa  başladılar. 
Həmin  döyüşçülər  «çirkeş»  (çərkəz)  adlandırılırdılar.  «Çir»  bulqarca 
«azad», «keşi» (kişi) isə «insan» demək idi (fərqli yozuma görə, bu söz «ordu», 
«qoşun» anlamı verən «çəri» və «kişi» sölərinin birləşməsindən yaranmışdır 
və «qoşun adamı», «orduya qoşulan» mənasını daşımışdır – 
A.Q.). 1242-ci 
ildə Volqaboyu Bulqar dövlətinin cənub əraziləri monqollar tərəfindən 
işğal  olunduqdan  sonra  çirkeşlər  Noqay  xanın  xidmətinə  keçdilər  və 
tədricən  kazaklarla  birləşdilər.  Ukraynadakı  «üçdişli  yaba»  rəmzi  isə 
onların da gerbinə çevrildi».
26
 Ukraynalı Aleksandr Maslov da bu damğanın 
türk kökənli olması və türk-slavyan birliyini təcəssüm etdirməsi qənaətindədir. 
Lakin  o,  xarici  bənzərliyi  əsas  götürərək  baltavarı  qədim  türklərin  digər 
populyar damğası - «bakan», «baytörə», «bayterek» adlandırılan işarə ilə   
eyniləşdirməklə, onun semantikasını üçdişli nizədə axtarmağa cəhd göstərir. 
A.Maslov damğanın slavyanlar tərəfindən mənimsənilməsi səbəblərini belə 
izah edir: «
Ukraynada iki türk tayfasının taraklı (daraqlı) və jalayırların 
(cəlayirlərin)
  nəsil  nişanı  «üçdişli  yaba»  olmuşdur.  Hələ  XIX  əsrdə 
aydınlaşmışdır ki, adına görə daraq işarəsi    taraklı tayfasına, türklərin 
«ayır» adlandırdıqları üçdişli yaba damğası isə 
 jəlayirlərə məxsus 
idi. Ukraynada köçəri həyat tərzi sürən baqanqalıların (tayfa adı) da öz 
damğaları   vardı. Türk qvardiyası həmişə olmasa da, əksər dövrlərdə 
26 
 А.В. Галанин. «Трезубец как символ власти», http://ukhtoma.ru/traditions3.htm

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 129 -
rus knyazlarının, eləcə də çarların dayağı olmuşdur. O da sirr deyildir 
ki, qvardiya çox vaxt «süzrenlərinə» (xidmətində olduqları hökmdarlara) 
öz  «davranış  qaydalarını»,  o  cümlədən  fərqləndirmə  nişanlarını  diktə 
edir».
27
  
Rus «baltavarının», eləcə də dövlətçilik ənənələrinin qalın türk layından 
«təmizlənməsi», daha doğrusu, «baltavar» işarəsinin birdən-birə «üçdişli yaba» 
kimi təqdim edilməsi «sirri» isə rus şair və tarixçisi Nikolay Karamzinin (1766-
1826) adı ilə bağlıdır. Məhz onun tarixşünaslıq sahəsindəki səyləri nəticəsində 
«baltavar»  anlayışı  qəflətən  Rusiya  heraldikasından  birdəfəlik  götürülmüş, 
Rürixlər sülaləsi (rus tarixşünaslığına əsasən, Kiyev Rus dövlətinin təməlini 
qoymuş  norman  konunqu  Rürikin  çar  I  Fyodoradək  davam  etmiş  sülaləsi) 
ilə  əlaqələndirilmiş  və  «üçdişli  yaba»  anlamını  verən 
«trezubeü»  sözü  ilə 
əvəzlənmişdir.  Hələ  sovetlər  dönəmində  N.Karamzinin  kitabına  yazılan  öz 
sözdə müəmmalı şəkildə etiraf edilir: 
«Beləliklə, N.Karamzinin səyləri ilə 
orta  əsr  rus  sikkələrində,  o  cümlədən  knyaz  Yaroslav  Vladimiroviçin 
gümüş  pulu  üzərindəki  məlum  damğa  işarəsi    adını  və  təyinatını 
dəyişmiş,  tarixşünaslığa  «üçdişli  yaba»  kimi  düşmüşdür».
28
  Elə  isə  rus 
dövlətçilik simvolizmində «üçdişli yaba»nın ilkin təyinatı necə olmuşdur?
N.Karamzinin bu təşəbbüsü, bütövlükdə rus tarixşünaslığının «baltavar» 
adından  imtina  edərək  damğa  işarəsini  mənimsəmək  cəhdi  heç  də  həmin 
dövrlərdə  geniş  vüsət  almış  ksenofobiya,  velikorus  millətçiliyi  və  ya  milli 
tarixi  öyrənmək  səyləri  ilə  əlaqəli  deyildir.  Bu  ideya  ilk  növbədə  siyasi-
tarixi  məqsədlər  daşıyırdı.  Belə  ki,  əgər  rus  knyazları  vaxtilə  «baltavar» 
damğasını öz dövlət rəmzləri kimi qəbul etmişdilərsə, bu nişan onların sikkə 
və  bayraqlarında  əksini  tapmışdısa,  normal  məntiqə  görə,  onların  özləri 
də  «baltavar»  və  ya  «eltəbər»  titulunu  daşımış,  Xəzər,  Bulqar,  Qızıl  Orda 
dövlətlərinin təəbəsi və vassalları olmuşlar! Məlumdur ki, Kiyev knyazı Yuri 
Dolqorukinin (1090-1157) bayrağını və şəxsi möhürünü baltavar işarəsi   
bəzəmişdir.  Bundan  başqa,  Rusiya  imperiyasının  ilk  çarı,  «Qroznı»  ləqəbli 
IV İvanın (1530-1584) möhur və gerbində də qıpçaq kökənli Qlinski zadəgan 
sülaləsinin baltavarından   istifadə olunmuşdur. Səbəbi isə bir tərəfdən çarın 
etnik kökü, digər tərəfdən isə babalarının əsrlər boyu baltavar statusu daşıması 
ilə əlaqəlidir. Xatırladaq ki, Kulikov döyüşünün iştirakçısı Mamay xanın və 
27  А.Маслов. «Что формировало Украину: Славяне и тюрки», http://rusmir.in.ua/ist/935-iz-cikla-
chto-formirovalo-ukrainu-slavyane-i.html
28  
Н.Карамзин. «История государства Российского». Т. 2. Москва, 1988

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 130 -
digər qıpçaq xanı Aepanın nəslindən olan İvan Qroznının babası Oleksa Mamay 
1421-ci  ildə  xristian  dinini  qəbul  etdikdən  sonra  «knyaz Aleksey  Qlinski» 
adını almışdır. O da maraqlıdır ki, Oleksa Qlinski sonralar Poltava (Baltavar) 
şəhərinin knyazı olmuşdur. Bundan başqa,  Böyük Vladimirin (Svyatopolk, 
1015-1019),  Yaroslav  Mudrının  (1019-1054),  İzyaslav  Yaroslaviçin  (1054-
1078), Svyatopolk II İzyaslaviçin (1093-1113) və digər knyazların damğaları 
            
          da onların statusunun göstəricisi olmuşdur. 
Bu baxımdan, sovet dönəmində rus arxeoloqu Boris Rıbakovun cidd-cəhdlə 
həmin işarələri «slavyanlaşdırmaq» cəhdləri anlaşılandır. Alim Volqa çayının 
sağ qolu olan Okanın yuxarı sahillərində və Dnepr çayı kənarında tapılan və 
eramızın VI-VII əsrlərinə aid edilən metal boyunbağılar üzərindəki «yaba» 
təsvirlərini  «damğa»  adlandırsa  da,  onların  «nədənsə»  məhz  «slavyan 
tayfa  başçılarına»  məxsus  olduğunu  bildirmişdir.  Lakin  eyni  zamanda  bu 
iddiasını, xüsusilə həmin nişanların X-XII əsrlərdəki rus knyaz «damğaları» 
ilə  vahid  sistem  daxilində  birləşdirilməsinin  hələ  də  faktoloji  materiallara 
əsaslanmadığını ehtiyatla etiraf etmişdir.
29
 
Rusiya  Elmlər Akademiyası  Tarixi  İnstitutunun  əməkdaşı,  tarix  elmləri 
doktoru Nadejda Soboleva əvvəllər belə səylərin əleyhinə çıxmış, 
«XX əsrin 
ilk  onilliyində  və  indiki  zamanda  «yaba»  rəmzinin  siyasiləşdirilməsi 
nəticəsində  orijinal  tədqiqat  istiqamətlərinin,  eləcə  də  həmin 
işarənin  Rüriklər  sülaləsi  ilə  bağlanması  kimi  fantastik  yozumların 
meydana  gəlməsini»  tarixin  obyektiv  araşdırılması  üçün  ciddi  maneə 
kimi  dəyərləndirmişdir.
30
  Bununla  belə,  sonrakı  tədqiqatlarda  «tarixi-
siyasi səhv» etdiyini anlamış,     
 işarələrinin həqiqi etnik mənşəyi 
və  ilkin  variantları  barədə  susmağı  üstün  tutaraq,  onları  ən  yaxşı  halda 
«Rusiya  tarixinin  ağ  səhifəsi»,  «sirli  rəmz»  adlandırmış,  hətta  baltavarın 
rus dövlətçiliyinin rəmzi olmadığını sübuta yetirməyə çalışmışdır. Məsələn, 
N.Soboleva yazır: 
«Təəssüf ki, hətta müasir tədqiqatlarda da bu emblem  
«gerb» adlandırılır və əvvəllər olduğu kimi bu işarəni «X-XI əsrlər Kiyev 
Rus  dövlətinin  heraldikası»  kontekstindən  dərk  etməyə  səy  göstərilir. 
Belə yanaşma isə semiotika, heraldika sahəsində müasir elmi nailiyyətlər, 
milli və xarici işarələr haqqında çoxsaylı tədqiqatlar müstəvisində arxaik 
29  Б.Рыбаков. «Знаки собственности в княжеском хозяйстве Киевской Руси X-XIIвв.»// Советская 
археология. 1940. 
30   Н.Соболева. «О загадочном знаке первых русских монет», http://www.staraya-moneta.ru/lib/721/

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 131 -
görünməkdədir».
31
 Üstəlik, N.Soboleva digər məqaləsində XIII–XIV  əsrlərə 
aid  etnoqrafik  və  arxeoloji  materialları  təhrif  edərək, 
«türklərin,  xüsusilə 
Qızıl Ordanın da məhz həmin nişandan istifadə etdiklərini» (?) bildirirdi. 
Kiyev şəhərində inşa olunmuş (986-996) kilsələr üzərində 
«ikidişli» baltavar təsvirli kaşı plitələr indi də qalmaqdadır
32
Odur ki, məhz Rusiya alimlərinin araşdırmalarına istinadən xatırladaq ki, 
IX əsrdə Şərqi Bulqar ölkəsi iki hissəyə – mərkəzi Kiyev olan Kiyev Bulqar 
dövlətinə  (sonralar  «Kiyev  Rus  dövləti»)  və  Volqaboyu  Bulqariyasına  (Ak 
Bulqar)  parçalanmışdır. Ak  Bulqar  922-ci  ildə  islam  dinini  qəbul  etdikdən 
sonra  «bütpərəstliklə»  bağlı  bütün  ayin  və  rəmzləri  qadağan  edilmiş,  lakin 
baltavar rəmzi 
 
 ərəb əlifbasında «ba» hərfinə 
 bənzədiyi üçün 
bu  bəhanə  altında    X  əsrin  sonunadək  ölkənin  rəmzi  olmuşdur.  Rusiyalı 
tədqiqatçı  Aleksey  Qalanin  araşdırmalarında  göstərir  ki,  Kiyev  Rus 
dövlətində hakimiyyət Alp Birgünə (ruslarda: «Perun») sitayiş edən tanrıçı 
bulqarların əlində idi. Bu dövlətin hakimləri XII əsrə kimi baltavarı özlərinin 
dövlət rəmzi kimi qoruyub-saxlaya bilmişlər. Hətta bulqar hökmdarı Laçın 
xaqanın  nəticəsi  knyaz  Vladimir  də  babalarının  ənənələrinə  sadiq  qalmış, 
988-ci ildə xristianlığı qəbul etməsinə baxmayaraq, üzərində həmin rəmz olan 
sikkələr kəsdirmişdir. Üstəlik, IX-XI əsrlərə aid salnamələrə əsasən, Kiyev 
hökmdarları  türk  titullarından  da  geniş  istifadə  etmişlər.  Məsələn:  «Xaqan 
Vladimir», «Xaqan Yaroslav (Mudrı) və s. Bununla belə, XII əsrdə Kiyevdə 
31    Н.Соболева. «Очерки истории российской символики. От тамги до символов государственного 
суверенитета», Знак, 2006.
32   Н.Соболева. «О загадочном знаке первых русских монет», http://www.staraya-moneta.ru/lib/721/

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 132 -
türk mədəniyyətinin izlərinin silinməsinə nail olan qrekofil  (yunanmeyilli)  
knyaz Vladimir Monomax nəinki «üçdişli yaba» təsvirlərini qadağan etmiş, 
hətta salnaməçilərə Kiyev knyazlarının şəcərəsini də  dəyişməyi əmr etmişdir. 
Nəticədə, Laçın xaqan «Rürixə», onun oğlu Uger isə «İqora» çevrilmişdir.
33
Belə  olan  təqdirdə,  digər  Rusiya  alimi  -  arxeoloq  və  slavyanşünas, 
akademik Valentin Sedov türk və slavyan mədəniyyətləri üçün yeni «ortaq 
və  barışdırıcı»  konsepsiyanın  elmi  dövriyyəyə  buraxılması  təşəbbüsü  ilə 
çıxış etmişdir. Onun qənaətinə görə, qədim rus dövlətçiliyi haqqında mövcud 
təsəvvürlər,  «avtoxton  Rusiyanın»  axtarışına  yönəldilmiş  təşəbbüslər  guya 
IX  əsrdə  mövcud  olmuş  «Rus  xaqanlığına»  (?),  Xəzər  dövləti  ilə  slavyan 
tayfaları  arasında  qarşılıqlı  əlaqələrə  dair  konsepsiyanı  getdikcə  daha  fəal 
şəkildə aktuallaşdırmaqdadır. 
«Yeni məlumatların əldə edilməsi və məlum 
faktların  təkrar  təhlili  tarixşünaslıqda  ənənəvi  fikirlərə  alternativ  olan 
fərziyyələrin, o cümlədən Kiyev dövlətinin təməlinin xəzərlər tərəfindən 
qoyulması, rusların ilk dövlətlərindən olan Rus xaqanlığının yaranması 
və  ərazisi  barədə  ideyaların  meydana  gəlməsinə  səbəb  olmuşdur». 
V.Sedov bu fikirdədir ki, «Rus xaqanlığı» Şərqi Avropanın şimal-şərqindən 
Dnepr və Don çayları regionunadək böyük bir ərazini əhatə etmiş və onun 
inzibati mərkəzi Kiyev şəhəri olmuşdur.
34
 
 
  TOGRUL,  QUŞLU  DAMĞA/İKİBAŞLI  QARTAL.  Qədim 
türk xalqlarının mifologiyasında alıcı quşlara xüsusi mistik anlam verilirdi. 
Onların lələkləri döyüşçülərin tuğulğalarının (dəbilqələrinin) yuxarı hissəsinə 
taxılır, caynaqları isə nəzərlik kimi yaxadan asılırdı. Əski türklərə aid edilən 
qiymətli artefaktlarda da bu quşların təsvirlərinə rast gəlinir. Məsələn, indiki 
Mərkəzi  Monqolustan  ərazisində,  Orxon  çayının  sahilində  yerləşən  Kül 
tikin  kompleksindəki  (VII  əsr)  təsvirdə  böyük  sərkərdənin  baş  geyimində 
qartal lələyi həkk olunmuşdur. Bu rəmzə Bilgə xaqanın xatirəsinə ucaldılmış 
kompleksdə, Qazaxıstan və Qırğızıstandakı «Altın tamqa tarxan», «Kuli-çur», 
«Elgene  bulaq»,  «Anonim-4»  kimi  arxeoloji  abidələrdə  də  təsadüf  olunur. 
Qədim  türk  mifologiyasında  azad  və  qüvvətli  olan  alıcı  quşların,  xüsusilə 
onların alisi sayılan qartalın sxematik təsvirləri damğa işarələrində, eləcə də 
33 
 А.Галанин. «Арийские традиции. Трезубец как символ власти», http://ukhtoma.ru/traditions3.htm
34  
В.Седов. «Русский каганат IX в.»,  Отечественная история,1998. № 4.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 133 -
bəzi türkdilli ölkələrin dövlət rəmzlərində öz əksini tapmışdır. Əski türklərin 
inanclarına  əsasən,  dünyanın  mərkəzində  ucalan  nəhəng  Dirilik  Ağacının 
zirvəsində yuva quran qartal Tenqri xanın Orta Dünyaya, insanlara nəzarət edən 
keşikçisi, baxan gözləridir.
35
 Odur ki, təkcə mif və rəvayətlərdə deyil, damğa 
işarələrində  də  bu  quş  ilahi  və  Günəşlə  ortaq  rəmzlərə  malikdir.  Məsələn, 
yuxarıda qeyd olunduğu kimi,   nişanı Tenqri xan açası/xaçı olmaqla həm 
də qartalı,   və   işarələri isə Günəş və Tenqridən savayı ikibaşlı qartalı da 
simvolizə edir. Bəzi hallarda Günəşin rəmzi - «çərxi-fələk» kimi izah olunan 
 damğa işarəsini səmada qanad süzən qartalın sxematik təsviri kimi də izah 
edirlər. Qədim və orta əsr yazılı mənbələrində alıcı quş adları ilə bağlı olan 
«toğrul», «toyan», «çağrıbəy», «tuyqun eltəbər», «turqak» kimi etnonim və 
titulların adları qorunub saxlanılmışdır. Yeri gəlmişkən, Çingiz xanın nəslinin 
totem quşu ağsunqur (ağ şahin) olmuşdur.
36
 
Azərbaycan xalçalarında Tanrı-Günəş-qartal(Togrul) rəmzləri
37
Oğuz tayfalarının da hər birinin alıcı quş onqonları – Tanrı ilə aralarında 
daimi vasitəçiləri və himayədarları vardı. Məsələn, qayı və bayandur boylarında 
– şahin (şonqar), bayat boyunda - kökənək (bayquş, hazırda bəzi dialektlərdə 
bayquşun  tük  tökməmiş    balası),  bəydili  boyunda  –  quzğun,  salur  və  iğdır 
boylarında – qartal, kınık boyunda - ağ qartal, dodurğa boyunda – qızıl qartal, 
karkın boyunda – berkut və s. Ağ (albinos) quşlar daha müqəddəs sayılırdı. 
Məsələn, «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda adı keçən ağ sunqur (şonqar) quşu 
kimi.  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanında  işlədilən  «çal  qaraquş»  (bozumtul 
böyük quş) ifadəsi oğuzların müqəddəs hesab etdikləri iri alıcı quşa – qartala 
verdikləri  adlardan  biridir.  O,  oğuz  tayfalarının  əski  inanclarında  da  bütün 
35 
 А.Бисенбаев. «Мифы древних тюрков». Алматы: «Ан-Арыс», 2008
36 Н.Базылхан. «От двуглавого орла до аристократического аксункара», http://kyrgyztoday.kg
37 
 «Azərbaycan xalçaları», cild 2, №4, 2012. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 134 -
quşların hakimi, Tanrıya ən yaxın varlıqlardan biri sayılır. Mərkəzi Asiyada 
isə  «qaraquş»  dedikdə  berkut  nəzərdə  tutulur.  Dastanda  qartal/qaraquşun 
mifik qüdrəti belə tərif olunur: 
«Qab qayalar başında yuva tutan, Qadir, 
Ulu Tanrıya yaqın (yaxın) uçan…»
38
 
Bundan  başqa,  «Qırğız»  etnoniminin  elmi  dairələrdə  qüvvədə  olan 
yozumlarından  biri  də  qartal  mifologemi  ilə  bağlıdır.  Yeni  etimoloji  izahın 
müəlliflərindən  olan  qazaxıstanlı  türkoloq  Yuri  Zuev  «qırğız»  sözünü 
qızılquşkimilər  dəstəsinin  qırğılar  fəsiləsinə  aid  olan  və  “Avesta”dakı 
«kahrkasa» adı ilə keçən yartıcı quşla (Azərbaycan dilində: «kərkəs», «ağbaba») 
əlaqələndirmişdir.
39
  Xatırladaq  ki,  Qərbi  Azərbaycan  torpaqlarında  tarixən 
Ağbaba bölgəsi mövcud olmuş və 1930-cu ildə toponim dəyişdirilmiş, həmin 
ərazisdə Amasiya rayonu yaradılmışdır. Onu da vurğulayaq ki, şaman oyunlarının 
(rəqslərində), eləcə də türk xalqlarının məskunlaşdığı geniş ərazilərdə yayılan 
solo kişi rəqslərinin əsasında da mifik qartal obrazının məğrur hərəkətləri (alıcı 
quşun gərilmiş qanadlarını xatırladan yana açılan qollar) dayanır. Bu sıraya 
qazaxların «burkit bi» (berkut) rəqsini də əlavə etmək olar. Qadın rəqsləri isə 
(qollar  çiyindən  yuxarı  qalxmamaq  şərti  ilə)  Humay Ananın  rəmzi  olan  qu 
quşunun (ak kaz, ak kuş, su gəlini və s.) yerişini xatırladır. Zorxana oyunlarına, 
milli  güləş  yarışlarına  başlamazdan  əvvəl  pəhləvanların  qol  hərəkətləri  ilə 
meydan boyu gərdiş etmələri də qartal obrazı ilə bağlıdır.
Tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaşamış maqların və kaspların da mifik 
təsəvvürlərində alıcı quşlar mühüm yer tuturdular. Onların inancına görə, 
bu quşlar Orta Dünya ilə İlahilərin Dünyası arasında vasitəçi olaraq, ölən 
insanların ruhlarını qaranlıq dünyaya çatdırırdılar. Strabon yazırdı ki, maqlar 
və kasplar cənazələri uzaq çöldə torpağın üzərinə qoyub kənardan müşahidə 
edərdilər: Əgər yırtıcı quşlar onun üzərinə qonarlarsa, deməli, ölənin ruhu o 
dünyada rahatlıq tapacaqdır. Cənazənin vəhşi heyvanlar və itlər tərəfindən 
didilməsi  də  yaxşı  əlamət  idi,  lakin  o  qədər  də  hörmətli  sayılmırdı. Yox 
əgər, ümumiyyətlə, qurd-quş meyidə yaxın gəlməzsə, həm ölən insan, həm 
də  onun  ruhu  bədbəxt  hesab  edilirdi.  Türkmənistan  Elmlər Akademiyası 
Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  İnstitutunun  direktor  müavini,  professor 
Ovez Gündoğdıyev türkmənlərin (həm də azərbaycanlıların) dilində geniş 
yayılmış  və  «lazımsız»,  «hörmətsiz»,  «murdarlanmış»  anlamlarını  verən 
38 «Kitabi-dədə Qorqud», əsil və sadələşdirilmiş mətnlər, Bakı, Öndər, 2004
39 
 Ю.Зуев. «Кыргызы-буруты» // Советская этнография, 1970, № 4.