SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova
IV. ABŞ və Rusiyanın Şərqi Avropa və keçmiş Sovet
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
IV. ABŞ və Rusiyanın Şərqi Avropa və keçmiş Sovet m əkanında nüfuz dairəsi uğrunda mübarizəsi İkinci Dünya müharibəsindən sonra Şərqi və Cənubi-Şərqi Avropanın bir sıra ölkələrində SSRİ-nin təsiri nəticəsində sosia- lizm c əmiyyəti quruldu. Lakin bu ölkələrdə (Polşa, Çexoslovakiya, Macarıstan, Pribaltika ölkələri) “sovet modeli”nin tətbiqi, milli xüsusiyy ətlərin nəzərə alınmaması əhali içərisində böyük narazılığa səbəb oldu. Hələ XX əsrin 50-ci illərində ADR, Polşa və Macarıstanda SSRİ-nin siyasəti və sosializm quruluşuna qarşı olan çıxışlar, 1968-ci il Çexoslovakiyada, 70-ci illərdə Polşada baş ver ən hadisələr bunun əyani sübutu idi. O zaman bu çıxışlar SSRİ t ərəfindən yatırıldı. XX əsrin 70-ci illərinin sonunda dünyada sağa doğru dönüş baş verdi. “Firavanlıq dövləti” anlayışından əl çəkilməyə başladı. “Dünyanın böyük dövlətlərində” yeni mühafizəkarlığı müdafiə ed ən qüvvələr hakimiyyətə gəldilər. Məlum oldu ki, artıq dünyada vahid status- kovu saxlamaq mümkün deyildir. SSRİ xarici siyasət- d ə “yeni siyasi təfəkkür tərzi” doktrinasını irəli sürdü ki, bunun mahiyy əti inzibati-amirlik metodlarından əl çəkmək, ən kiçik dövl ətin də mənafeyi ilə də hesablaşmaq demək idi. SSRİ ilə ABŞ arasındakı münasibətlərdəki mülayimləşmə dünya hadisələrinin gedişinə də öz təsirini göstərdi. Şərqi Avropanın sosialist ölkələri SSRİ-də yaranan vəziyyətdən məharətlə istifadə edərək, demokratik inkişaf yolunu seçdilər, çoxpartiyalılığı tətbiq etdilər. bazar iqtisadiyyatına keçdilər. SSRİ dağılmağa başladı. onun t ərkibindən 1990-cı ilin martında Pribaltika ölkələri çıxdıqlarını bildirdil ər. 1991-ci ilin dekabrın 8-də Rusiya, Ukrayna və Belarusiya 1922- ci il SSRİ-nin təşkili haqqında İttifaq müqa- vil əsindən imtina etdilər və MDB-nin (Müstəqil Dövlətlər Birli- yinin) yaradılması haqqında saziş bağladılar. 1991-ci ilin dekabrın 27-d ə SSRİ-nin mövcudluğuna son qoyuldu. B.Yeltsinin baş məsləhətçisi Dmitri Ryurikov “İnterfaks”da (20 noyabr 1996- cı il) Ukraynanı “müvəqqəti fenomen” kimi gös- t ərir. Moskvada çıxan “Obşaya qazeta” (10 dekabr 1996-cı il) yazırdı ki, Ukraynanın Şərq hissəsi Rusiya üçün gələcəkdə çətin bir m əsələ ola bilər. Təzahür edən ümumi narazılıq...belə bir 257 çağırış, hətta tələblə nəticələnə bilər ki, Rusiya bu regiondan tamamil ə əlini çəksin. Moskvada da bu “planla razı olanlar kifayət q ədərdir”. Qərb dövlətləri Rusiyanın Krıma və Sevastopola qarşı ir əli sürdüyü iddialardan narahat olduğunu da açıqca bildirməkdən ç əkinmir. Rusiya üçün yegan ə geostrateji seçim Avropanın timsalında öz c əmiyyətini yeni dəyişikliyə uyğun surətdə qurmaq və modernl əşdirmək yolu ilə maksimum imkanlar qazanmaq, nəticədə beyn əlxalq aləmdə real rolunu oynamağı bacarmaq idi. Həm də bu sad əcə Avropa deyil, Aİ və NATO-nun genişlənməsi ilə müşayiət olunan transatlantik Avropası ola bilər. Belə Avropa isə ABŞ-la sıx əlaqədar idi. Rusiyanın təhlükəli geosiyasi təcrid olunmadan qurtarmaq üçün yegan ə çıxış yolu bu ola bilərdi. Amerika üçün Rusiya o q ədər zəifdir ki, partnyor ola bilməz. Lakin əvvəlki kimi Rusiya yenə də hərbiyə görə güclü rəqib olaraq qalırdı. Amerika üçün Rusiyanın diqqətini mühüm geosiyasi se- çimd ən yayındırmaq vacid idi. Ona görə də ABŞ-ın Çin və İranla münasib ətləri də bu müstəvidə qurulmalı və bu vəziyyət ABŞ məq- s ədinə çatana qədər davam etdirilməli idi. Rusiya öz ağır xəstə- liyind ən xilas almaq üçün böyük geostrateji variant haqqındakı x əyallarının saxlanmasını tarixin seçimi üçün təxirə salmağa məc- bur idi. Sovet İttifaqının mövcudluğuna son qoyulması, onun ərazisində yeni müstəqil dövlətlərin yaranması dünyada, geopolitik şəraiti köklü surətdə dəyişdirdi. İki çox qüdrətli dövlətdən birinin, eyni zamanda dünyada nüfuzlu cazib ə qüvvəsi olan dövlətin siyasi meydandan getm əsini dünya ictimaiyyəti yeni keyfiyyət dəyişikliyi kimi başa düşdü. Rusiyanın və MDB-nin üzvü olan digər ölkələrin keçirdiyi ciddi ç ətinliklərin – iqtisadiyyatın dağılmasının, əhalinin əksəriyyətinin yaşayış səviyyəsinin pisləşməsinin, siyasi mütərəd- didliyin, etnik qruplar arasındakı münaqişələrin və cinayətkarlığın artmasının dərk edilməsi bu baxışın təsdiq olunmasını tamamladı. M ərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində yeni rejimlərin qurulması və VMT-nin özünü buraxması ilə əlaqədar olaraq sosia- list birliyi adlanan ç ərçivə daxilində fəaliyyət göstərən beynəlxalq münasib ətlərin əvvəlki sistemi öz mövcudluğunu dayandırdı. Şərqi 258 Avropa ölk ələrinin ticarət-iqtisadi əlaqələrinin inkişafının Qərbə istiqam ətlənməsi və Rusiyanın onlarla dünya qiymətləri üzrə val- yuta haqq- hesabına keçməsi ənənəvi dostluğun müxtəlif sahələrdə z əifləməsinə səbəb oldu. Gündəlikdə Rusiyanın keçmişdə SSRİ- nin Varşava Müqaviləsi üzrə müttəfiqləri və QİYŞ üzrə partn- yorları olan dövlətlərlə qarşılıqlı münaqişələrin yeni əsasda hüququ müqavil ə şəklində rəsmiləşdirilməsi vəzifəsi dururdu. Dərhal dərk olundu ki, Rusiyanın xarici siyasətində birinci istiqamət yaxın xarici ölk ələrlə - MDB-yə daxil olan və onun işində iştirak etm əkdə bitərəf qalan ölkələrlə qarşılıqlı əlaqə yaratması idi. SSRİ- nin dağılması həllini təcili surətdə tələb edən mürəkkəb problemlər doğurdu. Bunlar Rusiyanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, SSRİ-nin silahlı qüvvələrinin taleyi, İttifaqın xarici borclarının öd ənilməsi və iqtisadi islahatların aparılması üçün kredit alınması, SSRİ-nin xarici mülkiyyətinin bölünməsi, yaxın xarici ölkələrdə yaşayan rusdilli əhalinin qanuni hüquq və azadlıqlarının müdafiə edilm əsi, Rusiyanın və MDB-nin bir sıra ölkələrinin sərhədlərində baş verən, bəzi hallarda dövlətlərarası münaqişələrə çevrilən və böyük insan itkisin ə səbəb olan, qanlı toqquşmalara gətirib çıxaran münaqişələrin nizama salınması idi. Uzunmüdd ətli amillərin ölçülüb-biçilmiş hesabının olmaması xarici iqtisadiyyat v ə xarici siyasətin inkişaf etmiş Qərb ölkə- l ərinin xeyrinə birtərəfli qaydada yerini dəyişməsinə gətirib çıxart- dı. Rusiyanın xarici siyasətini yüksək səviyyədə təmin etmək üçün onun tarazlaşdırılması, rus diplomatiyasının lüzumsuz qorxaqlı- ğının aradan qaldırılması, müdafiə mövqeyindən və başqa dövlətlə- rin f əaliyyət tərzini təqlid etməkdən imtina edilməsi, böyük cəsarət v ə sərbəstlik göstərilməsi vacib idi. lakin XX əsrin 90-cı illərinin ortalarına qədər Rusiya hələ özündə güc tapmaqda çətinlik çəkirdi. Bu fürs ətdən Qərb dövlətləri, ilk növbədə ABŞ məharətlə istifadə edir, keçmiş postsovet məkanında yaranan respublikalara iqtisadi müdaxil əni gücləndirirdi. Byezinski yazırdı ki, “Rusiya...böyük geosiyasi təsirə malik olaraq qalır, baxmayaraq ki, hazırda zəifləmiş dövlətdir və ola bilsin ki, x əstəliyi uzun çəkəcək. O, geosiyasi məqsədlər iddiasında üzür, qonşularına gec-tez mühüm təsirini göstərəcəkdir”. 259 Dünya sosializm sistemi iflasa uğradıqdan sonra keçmiş sosialist ölk ələri əvvəl heç bir nüfuz dairəsinə daxil olmadılar. Elə bil ilk anlar Avropanın mərkəzində bir boşluq, “qara dəlik” yaranmış oldu. SSRİ-nin varisi olan Rusiyanın ilk anlar başı daha çox öz daxili probleml ərinə qarışdığına görə artıq dünyanın yeganə güclü super dövl əti olan ABŞ Avrasiya onun xarici siyasətinin əsas istiqam ətlərindən biri olduğu üçün bu fürsətdən məharətlə istifadə etm əyə başladı. Çünki, ABŞ üçün Avrasiya materikinə sahib olmaq dünyaya sahib olmağın açarı idi. bir çox Amerika siyasət- çil əri “Yerin ürəyi” konsepsiyasını irəli sürürlər. Bu konsepsiyaya gör ə Şərqi Avropa Yer kürəsinin ürəyiditr. Ona görə də Şərqi Avropaya sahib olmaq Avrasiyaya sahib olmaq, Avrasiyaya sahib olmaq is ə dünyaya sahib olmaq deməkdir. Ona görə də Şərqi A vropadakı boşluğu doldurmaq, “qara dəliyi” işıqlandırmaq ABŞ- ın xarici siyasətində mühüm yer tutmağa başladı. ABŞ əvvəllər də Şərqi Avropaya qarşı laqeyd olmamışdı. Belə ki, hələ Lindon Consonun prezidentliyi dövründ ə” “”Körpülər salma”, “Qurucu- luq” doktr inası, R.Reyqanın prezidentliyi dövründə “Kütləvi diplo- matiya v ə demokratiya” doktrinası məhz Şərqi Avropa ölkələri ilə əlaqədar verilmişdir. Lakin o zaman, onun SSRİ, XX əsrin 90-cı ill ərində isə onun varisi olan Rusiya qarşısında dururdu. Hərbi c əhətdən bir qədər zəifləsə də, Rusiya Avrasiya kontingenti ilə əlaqədar şahmat lövhəsində özünün bir sıra parçalarını itirsə də,öz geosiyasi m əqsədində iddialıdır və yenə də bir sıra əsas mövqeləri öz əlində saxlamaq iqtidarında idi. Almaniya, Fransa və Rusiya ar asında yaxınlıq olmamaq üçün Şərqi Avropa onları ayıran başlıca ərazi olduğuna görə də ABŞ-ın diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. Şərqi Avropanın keçmiş sosialist ölkələri SSRİ-nin təsir dair əsindən çıxdıqdan sonra. Avropa qurumları və NATO ilə əməkdaşlığa öz xarici siyasətlərində xüsusi üstünlük verirdilər. H ələ 1991-ci ilin iyun ayında Şərqi Avropa ölkələrinin gərgin h ərbi-siyasi və iqtisadi strukturlarına inteqrasiyası başlandı. 1994- cü ilin yanvar ayında NATO-nun Brüsseldə keçirilən sessiyasında qəbul edilən “Sülh naminə tərəfdaşlıq proqramı”nı Şərqi Avropa ölkələri də imzaladılar. 1994-cü ilin may ayında VMT- nin keçmiş üzvü olan Polşa, Çexiya, Slovakiya, Macarıstan, 260 Rumıniya, Bolqarıstan və Baltikyanı ölkələr Lüksemburqda Qərbi Avropa İttifaqının assosiativ üzvlüyünə qəbul edildilər. Əvvəllər Rusiya buna öz maraqlarına zidd olmayan bir hadisə kimi baxırdı. Hətta 1993-cü ilin avqustunda RF prezidenti B.Yeltsin bunu öz çıxışında da bir daha təsdiq etdi. Lakin bundan iki il keçm əmiş Rusiya “valı dəyişdirdi” və bu məsələyə başqa münasib ət bəsləməyə başladı. Sovet h ərbi təhlükəsi və kommunizmin Qərbə doğru geniş- l ənməsi qorxusu aradan qalxdığı üçün NATO potensial rəqib və mümkün ola bil əcək münaqişənin xarakteri barədə əvvəlki təsəv- vürl ərdən məhrum oldu. Buna görə də dünyada baş verən dəyişik- likl əri nəzərə alan doktrinanın hazırlanmasına kəskin ehtiyac duyu- lur du. Bu yolda birinci addım 1992-ci ildə ATƏM-in HElsinkidə keçiril ən sammitində atıldı. Helsinki sammitində NATO qüvvə- l ərindən ATƏM-in sülhməramlı əməliyyatlarında istifadə edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Həmin ilin dekabr ayında NATO regional münaqişələrin Avropanın təhlükəsizliyi üçün əsas qorxu olmasına dair qərar qəbul etdi. Bu iki qərar blokun yeni konsep- siyası üçün təməl rolunu oynadı. NATO-nun yeni konsepsiyası blokun 1999- cu ilin aprel ayında Vaşinqtonda keçirilən yubiley sessiyasında rəsmi olaraq qəbul edildi. Doktrinaya görə xarici t əcavüzdən müdafiə tələbinə kütləvi qırğın silahının yayılmasına v ə terrorizmə qarşı mübarizə aparmaq tələbi də əlavə edildi. Potensial düşmən tərəfindən kütləvi qırğın silahından istifadə təh- lük əsi yarandıqda NATO bloku birinci olaraq atom zərbəsi endirə bil ərdi. NATO həmçinin 19 dövlətin ərazisindən kənarda baş ver ən münaqişələrin nizama salınması üçün silahlı qüvvələrdən istifad ə edəcəyini bəyan etdi. Beləliklə, NATO özü üçün suveren dövl ətlərin daxili işlərinə qarışmaq hüququ əldə etdi. NATO bununla da regional h ərbi-siyasi təşkilatdan qlobal güc strukturuna çevril ərək münaqişələrin tənzimlənməsində əsas rol oynamağa başladı. 1994-cü ild ə NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsi haqqında q ərar qəbul edildi.ABŞ 1996-cı ildə NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsi məsələsini mərkəzi vəzifələrindən biri kimi irəli sürdükd ə Rusiya bu məsələni çox sərt qarşıladı. 261 1989-cu i lin noyabr ayında Berlin hasarlarının sökülməsi, “soyuq müharib ə”nin qurtarması, Varvara müqaviləsi təşkilatının buraxılması, SSRİ-nin süqutu Avropada parçalanmanın sonundan x əbər verirdi. 1990-cı ilin oktyabrında AFR və ADR-in birləşməsi n əticəsində keçmiş Şərqi Almaniya NATO-ya daxil oldu. Öz azadlıqlarına təminat almaq üçün Şərqi Avropanın digər ölkələri də bu quruma girm ək qərarına gəldilər. NATO- nun Şərqə doğru genişlənməsi məsələsinin müza- kir əsi hələ 1990-cu ildən Almaniyanın birləşdirilməsi məsələsi ilə əlaqədar başlamışdı. Lakin o zaman bu fikirlər sənədlərlə möh- k əmləndirilmədiyindən Rusiya buna kifayət qədər əhəmiyyət vermirdi. NATO-nun fasil əsiz genişlənməsi prosesi hər hansı bir ölkə üçün özlüyünd ə təhlükə təşkil etmir. O, sabitlik və əməkdaşlığa, vahid, sülhsev ər, demokratik Avropanın qurulmasına, ümumi d əyərlərin qorunmasına doğru yönəldilmişdir. 1995-ci ild ə Şimali Atlantika İttifaqı “NATO-nun genişlən- m əsi haqqında tədqiqatlar” haqqında nəticəni nəşr etdirdi. T ədqiqatdan belə bir nəticə çıxarılırdı ki, “Soyuq müha- rib ə”nin qurtarması ilə bağlı bütün Avroatlantik regionda təhlükə- sizliyi möhk əmləndirmək üçün nadir imkanlar meydana gəlmişdir v ə NATO-nun genişlənməsi ümumi sabitliyin və təhlükəsizliyin möhk əmlənməsini təmin edir. Həmçinin bu proses demokratik islahatların keçirilməsinə təsir edəcək, o cümlədən silahlı qüvvələr üz ərində demokratik və mülki nəzarətə imkan verəcək. NATO-nun genişlənməsi əməkdaşlığın, məsləhətləşmənin, konsersusun nailiy- y ətlərinin model və ənənələrinin yenidən təkmilləşməsinə səbəb olacaq, NATO- nun genişlənməsi həmçinin transatlantik tərəfdaş- lığının möhkəmlənməsinə və dərinləşməsinə gətirib çıxaracaqdır. NATO-nun üzvlüyün ə daxil olmaq istəyən dövlətlərdə demokratik siyasi sistem f əaliyyət göstərməli və o, bazar iqtisadiyyatına əsas- lan malı, milli azlıqlara ədalətli münasibət bəsləməli, münaqişələri dinc yollu h əll etməyə çalışmalı, NATO-nun əməliyyatlarında ba- ca rıq və hazırlığı ilə öz hərbi gücünü nümayiş etdirməli, demokratik h ərbi-mülki münasibətlərə və institutlara etimad göst ərməli idi. 262 1997- ci ilin mayın 27-də Parisdə “Rusiya Federasiyası ilə NATO arasında qarşılıqlı münasibətlər, əməkdaşlıq və təhlükəsiz- lik haqqında əsas akt” imzalandı. Bu sənəddə tərəflərin məqsədinin demokratiya v ə təhlükəsizlik prinsipləri əsasında Avroatlantika m əkanında uzun müddətli və hərtərəfli sülhün təmin edilməsi olduğu bildirildi. NATO ölkələri bloka daxil olan dövlətlərin əra- zisind ə nüvə silahı yerləşdirməmək, hərbi fəallığı məhdudlaş- dırmaq, Avropada silahlanmanın əvvəlki səviyyəsini saxlamaq haqqında öhdəlik götürdülər. NATO-nun 16 üzvü və Rusiya birgə daimi şura yaratdılar. Birgə daimi şuraya daxil olanların hamısı t əhlükəsizlik təmin edilməsində, o cümlədən sülhsevər qüvvələr- d ən istifadə edilməsində Veto hüququna malik idilər. Lakin bu, ancaq BMT-nin v ə ya ATƏT-in razılığı ilə ola bilərdi. Daimi şura bununla bel ə böhran vəziyyətində kollegial qərar qəbul edən bir orqana çevrilm ədi. Rusiya Federasiyası sənədi imzalamaqla Avropada hərbi- siyasi qüvv ələrin yeni nisbəti ilə razılaşmış oldu. Macarıstan, Polşa və Çexoslovakiya NATO-ya 1999-cu ilin martında “dördüncü genişlənmə” zamanı daxil oldu. 1997-ci ildə ölk ədə keçirilən referendum nəticəsində seçicilərin 85%-i Macarıstanın NATO-ya girməsi lehinə səs verdilər. Macarıstan, Çexiya Polşanın NATO-ya girməsində çətinlik ondan ibarət idi ki, bu ölk ələr alyansa uyğun olaraq öz ordularını yenidən silahlandırmalı idilər. Onlarda sovet-hərbi-texniki bazası üstünlük t əşkil edirdi. Bunları yeniləşdirmək üçün isə kifayət qədər im kanları yox idi. Bu vaxta qədər onların büdcəsinin cəmi 1,6%-i orduya x ərclənirdi. Onların şəxsi heyəti də lazımınca yüksək s əviyyədə deyildi. Ordunun sayı bu ölkələrdə NATO-ya girmək ərəfəsində 40-45 min nəfərə yaxın idi. 1999- cu ilin mart ayının 12-si həm Çexiya, Polşa, Macarıs- tanın həyatında, həm də bütün Avropanın həyatında məşhur tarixi gün ə çevrildi. “Soyuq müharibə” qurtardıqdan sonra Şimali Atlan- tika alyansının Şərqə doğru genişlənməsinin birinci dalğası başa çatdı. Həmin gün yuxarıda qeyd etdiyimiz ölkələr NATO-nun üzvü oldular. Bu ölk ələr NATO-ya girməklə ilk növbədə ABŞ-a rəğbət b əslədiklərini və onun Şərqi Avropa ölkələrinə münasibətini 263 b əyəndikləri göstərmək istəyirdilər. Təsadüfi deyildir ki, 2003-cü ilin martında ABŞ İraqa qarşı müharibəyə başladıqda bu üç dövlət “razılaşmış koalisiya”nın tərkibində İraqa qarşı müharibəyə girdil ər. Halbuki İraqa qarşı əməliyyat heç də Əfqanıstandan fərqli olaraq NATO- nun missiyası deyildi. Ona görə də bu üç dövlətin bu müharib ədə iştirakı Vaşinqton tərəfindən razılıqla qarşılandı. O, zaman Pentaqonun başçısı olan Donald Ramsfeld bu hadisə ilə əlaqədar Avropanı “yeni” və “köhnə” hissələrə bölmüşdü. O, de- yir di ki, çoxları Avropa dedikdə, Almaniya və Fransanı dərhal göz önün ə gətirirlər. Lakin bu artıq köhnə Avropadır. Əgər NATO-nun x əritəsini nəzərdən keçirsək, görərik ki, Avropanın ağırlıq mərkəzi artıq onun Şərq hissəsinə düşür. Vaşinqtona sədaqət Polşa və Çexiyanın öz ərazilərində ABŞ- ın raket əleyhinə müdafiə sistemlərinin yerləşdirilməsinə razılıq verm əsində də özünü göstərirdi. Polşa, Çexiya və Macarıstan NATO-nun bütün müasir əməliyyatlarında iştirak edirlər. Macarıstan ərazisində NATO-nun əsas döyüş qüvvələri keyfiyyətində olan Hərbi Hava Qüvvələri bazalarının yerləşdiyi ölkələrindən birinə çevrildi. Bu m əsələ ilə əlaqədar Rusiya ilə münasibətlərin kəskinləş- m əsi bu dövlətləri o qədər də narahat etmirdi. Varşava və Praqanı narahat ed ən səbəblər başqa idi. ABŞ-da Barak Obamanın haki- miyy ətə gəlməsi ilə bu məsələyə münasibət də dəyişdi. Barak Oba- ma Rusiyaya münasib ətdə ehtiyatlı olmağı vacib hesab edərək bu m əsələdən yayınmalı oldu. Bundan başqa NATO-nun üzvü olan dövl ətlərin xarici işlər nazirlərinin 2009-cu ilin mart ayının 5-də olan görüşündən sonra alyans yenidən üzünü Rusiyaya çevirməli oldu. Xarici işlər nazirləri razılığa gəldilər ki, NATO-nun Stras- burq v ə Keldə olan sammitlərindən sonra mümkün qədər tezliklə NATO-Rusiya birg ə işinin rəsmi statusunu bərpa etmək lazımdır. Polşa, Çexiya, Macarıstanı ən çox qorxudan cəhət odur ki, Alyans Moskva il ə dialoqda onların maraqlarını qurban verə bilər. Bu h əyəcan ABŞ-ın dövlət katibi Hillari Klintonun çıxışında da hiss edilirdi. H.Klinton bildirirdi ki, biz NATO üzr ə bütün mütt əfiqlərimizlə əməkdaşlıq etmək və onları bütün hallarda müda- fi ə etmək fikrindəyik. Bizə həm də bəzi Şərqi Avropa ölkələrinin 264 narahatlığı da yaxşı məlumdur. Onlar Rusiya ilə münasibətdə böyük t əcrübəyə malikdirlər. Bu səbəbdən də onlar NATO ilə Moskva, ABŞ-la Rusiya arasında istənilən dialoqdan ehtiyat edirl ər. H.Klintonun bu etirafına baxmayaraq, təəccüblü deyildir ki, geosiyasi oyunda x əritələrin ölçüsündə Şərqi Avropa ölk ələrində yenə də qorxu yaşamaqda davam edir. Çexiya respublikasında belə hesab edirlər ki, ölkənin əsas nailiyy ətlərindən biri onun NATO-ya qəbul edilməsidir. Çexiyanın xarici işlər naziri Karl Şvartsenburq öz çıxışında qeyd edirdi ki, 90- cı illərdə regionda demokratik dəyərlərin bərpa edilməsində NATO-nun rolu “son d ərəcə mühüm” rol olmuşdur. Onun fikrincə, Avropada d əmir pərdə götürüldükdən sonra da NATO-nun öz f əaliyyətini davam etdirməsi onların ən böyük uduşlarından biridir v ə bu yeni təhlükələrə əks-təsir göstərir. Çexiya, Polşa və Macarıstan NATO-ya qəbul edildikdən d ərhal sonra NATO-nun əsas hərbi əməliyyatlarından birində- Kosovo böhranının aradan qaldırılmasında da iştirak etdilər. Bu onu sübut edirdi ki, alyans müv əffəqiyyətlə yeni eraya uyğunlaşır. ABŞ həmçinin belə hesab edir ki, raket əleyhinə müdafiə sisteml ərinin obyektlərini də Şərqi Avropada yerləşdirə bilər. O, on (10) ədəd raketi əvvəlcədən saxlayan qurğunu Polşada yerləş- dirm əyi nəzərdə tutmuşdur. Çexiyada isə radar qurğuları yerləş- dirm ək qərarına gəlmişdir. Vaşinqton bunu İran tərəfindən təhlü- k ənin gözlənilməsi ilə motivləşdirsə də, bunun Rusiya ilə əlaqədar olması şübhəsizdir. Bu sistemlərin 2011-2013-cü illərdə yerləş- dirilm əsi nəzərdə tutulmuşdur. Aydındır ki, Rusiya bu məsələyə k əskin etirazını nümayiş etdirməyə bilməzdi. Söhb ət geosiyasət haqqında getdikdə bəzən situasiyanın q əbuledilməzliyi haqqında fikir söyləyirlər. Lakin beynəlxalq real- lıq sübut edir ki, heç bir geosiyasətin xarakterik xüsusiyyətlərini özünd ə əks etdirən uzunmüddətli strategiyadan söhbət gedə bil- m əz. Ona görə də ən böyük dövlət belə tam şəkildə geosiyasi m ənliyə malik deyildir və yaxın gələcək üçün də onun belə qalması ehtimal olunur. Avropa v ə ABŞ-da siyasi mərkəzlərin maraqları göst ərir ki, ABŞ-Rusiya münasibətlərinin yüklənməsi nə az, nə də çox, h ər şeydən əvvəl, Şərqi Avropada yeni geosiyasi situasiya 265 yaranmasına səbəb olur. Buraya həmçinin Mərkəzi və Cənubi- Şərqi Avropanı da aid etmək məqsədəuyğun olardı. Ona görə də bu ölk ələrin liderləri Barak Obamadan xahiş edirlər ki, ABŞ onların maraq larını qorusun, onları Rusiyaya “təhvil verməsin”. Həqi- q ətənmi, Rusiya NATO-nun həqiqi üzvləri üçün də mühüm təhlükə m ənbəyi olaraq qalır? ABŞ-ın Şərqi Avropa siyasəti bütövlükdə götürüldükd ə səmərəli xarakter daşıyır və Rusiyanı Şərqi Avropa- dan k ənarlaşdırmağa xidmət edir. Şərqi Avropa dövlətləri də Fransa, Almaniya, Böyük Britaniyaya etibar etm ədiklərini bildirir, a ncaq ABŞ-a söykəndiklərini etiraf edirlər. Bu isə ABŞ-a imkan verir ki, yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz dövlətlərin Şərqi Arvo- paya t əsirini məhdudlaşdıran istənilən layihəni irəli sürsün. Lakin Almaniya v ə Fransa tezliklə ABŞ-ı yeni keyfiyyətdə - “xarici” siyas ət məsuliyyətini məhdudlaşdıran bir dövlət kimi təqdim etdil ər. Şübhəsiz ki, ABŞ Rusiyanın Şərqi Avropaya təsirinin m əhdudlaşmasında kifayət qədər böyük rol oynamışdır. Lakin N.Sarkozi d ə Avropanı Rusiya təcavüzündən qoruyan “xilaskar” kimi tanındı. Məhz Sarkozinin fəal mövqeyi Merkelin Rusiya- p ərəst mövqeyi ilə birləşərək Avropada anti-amerikan ictimai r əyinin formalaşmasına təkan verdi. ABŞ-ın Qafqazda məğlu- biyy əti ABŞ-ın qüdrətinin tənəzzülünün güclü siqnalı idi. Avropa- da ABŞ üçün təhlükəli olan proseslər baş verməyə başladı. ABŞ özünün əvvəlki mövqeyini qaytarmaq üçün bütün siyasi resursla- rını təqdim etməli oldu. Şübhəsiz, Avropa müxtəlif regionlarda gözl ənilməz hadisələr gözləyir. Hər halda istənilən layihədə ABŞ v ə Aİ birlikdə çıxış etdikləri zaman dünya siyasətinin iki sahəsi arasında mübarizə baş verir. Hər bir partnyor digər partnyoru sıxış- dırmağa cəhd edir. Dünyanın iki güc mərkəzi olan ABŞ və Rusiya dövlət sərhəd- l ərinin yenidən düzəldilməsində maraqlıdırlar. Lakin əməli olaraq ancaq ABŞ fəal regional siyasət həyata keçirmək imkanlarına malikdir. Bu dokt rina ABŞ-ın xarici siyasətində avanqard rol oyna- yır. ABŞ təkcə Yaxın Şərq və Cənubi Asiyanın deyil, həmçinin Avropanın da bölünməsini istəyir. Avropalılar bu meylin əleyhinə olsalar da, h ələlik onun qarşısını almağa tam hazır deyillər. Mahiyy ət etibarilə ABŞ çalışırdı ki, partnyorların yeni sırasını 266 t əşkil etsin və daha adekvat regional idarəetmə üçün yeni şərtlərin z əruriliyini onlara təqdim etsin. Avropanın sülh təşəbbüsünə münasib ətdə ABŞ-ın siyasəti ziddiyyətli və ikili xarakter daşıyırdı. ABŞ-ın bu konsepsiyası Şərqi Avropa üçün xüsusi rol oynayırdı. ABŞ bu regionun Rusiyadan əlavə, Almaniyanın geo-iqtisadi impe riyasına daxil olmasından da ehtiyat edir. Pribaltika ölk ələri SSRİ və RSFSR tərəfindən müstəqilliyi 1991-ci ild ə tanınandan dərhal sonra Şimali Atlantika əməkdaşlıq şurasının işində iştirak etməyə başladılar. NATO ilə münasibətlərin f əallaşması Pribaltika ölkələri üçün, hər şeydən əvvəl, müst əqillikləri üçün təminat, Qərbyönümlü kursa sədaqəti nümayiş etdirm ək demək idi. 1994-cü ildən 1997-ci ilə qədər Pribaltika ölk ələri partnyor ölkədən Bosniya ə Herseqovinada NATO-nun h ərbi missiyasının iştirakçısına qədər yol keçmişdilər. Onlar 1994- cü ild ə NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramını imzala- dılar. 1999-cü ilin aprelində NATO-nun Vaşinqtonda keçirilmiş sammitind ə Pribaltika ölkələri NATO üzvlüyünə namizəd kimi göst ərildilər və NATO-nun Yuqoslaviyada keçirdiyi əməliyyat- larda iştirak etdilər. 2002-ci ild ə NATO-nun Praqada keçirilən sammitində Pribal- tika respublikaları Bolqarıstan, Rumıniya, Slovakiya və Sloveniya il ə birlikdə alyansa daxil olmaq üçün danışıqlarda iştirak etmək t əklifini aldılar, 2004-cu ildə isə rəsmən NATO-nun üzvü oldular. Pribaltika ölk ələri bunu onunla izah edirlər ki, alyansın üzvü olmaq onların şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyinə təminat verir. Məsələyə bu t ərzdə yanaşma isə Rusiya tərəfindən çoxlu sayda xoşagəlməyən reaksiyalarla qarşılanmışdır. Baltik səmasının genişliyi monitorinq proqramlarında mühüm rol oynayır. Pribaltika ərazisi üzərində ABŞ-ın Hərbi Hava Qüvvələrinin 4 qırıcı t əyyarələri və 100 nəfərdən çox hərbi kontingenti uçuşlar həyat keçirirl ər. ABŞ-ın qırıcı təyyarələri 2005-ci ilin sonunda Tallin aerodromuna endil ər. 2008-ci ildə isə Baltik ölkələri səması üz ərində ABŞ Hərbi Hava qüvvələrinin kütləvi miqyasda təlimi keçirildi. Lakin Pribaltika xalqlarının ancaq az hissəsi özölk ələrinin NATO-da iştirakını dəstəkləyirlər. 267 NATO- nun yuxarı dairələrinin 2008-ci ilin aprelində Buxa- rest g örüşündə NATO ölkələrinin rəhbərləri Şimali Atlantika İttifa- qını gələcəkdə daha genişləndirmək üçün mühüm addımlar atdılar. Bir sıra qərarlar Balkan ölkələrinə də toxunurdu. NATO-nun üzvl əri belə hesab edirdilər ki, Qərbi Balkan ölkələrinin Avroan- lantik institutlarının işində iştirakı onlar üçün səmərəli ola bilər. Albaniya v ə Xorvatiya NATO-ya daxil olmaq üçün danışıqlara başlamaq üçün təklif aldılar və 2009-cu ilin aprelində bu təşkilatın üzvü oldular. Keçmiş Yuqoslaviyanın tərkibində olan Makedoniya respub- likasına bildirildi ki, o, ancaq bu şərtlə Şimali Atlantika İttifaqına daxil ola bil ər ki, Yunanıstanla birlikdə Makedoniyanın adı haqqın- da m əsələ üzrə düzgün qərara gəlsinlər. Bosniya, Herseqovina və Çernoqoriyaya islahatlarla v ə təşkilatın üzvü olmaqla bağlı onların gör əcəyi tədbirlərlə bağlı güclü dialoqa başlamaq təklif edildi. Bu p ərtlikdən Rusiya o zaman uzaqlaşmağı bacarardı ki, Amerika əvvəllər “Amerika-Rusiya bal ayı” zamanı NATO-nun genişlənməsi konsepsiyasına əsasən eyni zamanda Rusiya tərəfin- d ən inkar edilməsi mümkün olmayan saziş təklif etsin. Bu saziş Rusiya il ə NATO-nun əməkdaşlığına münasibətlə bağlı idi. Əgər ABŞ, NATO-nun genişləndirilməsi konsepsiyasını başlıqsız qəbul ets ə idi, yəqin ki, Moskva o qədər də pərişan olmazdı. 1993-cü ilin avqustuna q ədər Yeltsin belə hesab edirdi ki, Polşanın NATO-ya daxil olması Rusiya üçün heç bir narahatlıq doğurmur və Rusiyanın maraqlarına zidd deyildir. Buna baxma- yaraq B.Klinton administrasiyası Rusiyanı nəzərə almaq “siyasəti yerid ərək”, iki il daha gözləməli oldu. Bu iki il ərzində Kreml valı d əyişdirdi, baş verənlərə düşmən münasibət bəsləməyə başladı. 1996- cı ildə Vaşinqton NATO-nu genişləndirmək qərarına gəldik- d ə və Amerika siyasətinin əsas vəzifəsi daha böyük və daha təhlü- k əsiz Avroatlantik cəmiyyətini təşkil etmək olduğunu bildirdikdə Rusiya m əsələyə qarşı qəti müxalifətə keçdi və sərt mövqe nümayiş etdirdi. Bu zaman Rusiya artıq yəqin etdi ki, o, 1993-cü ild əki tarixi imkanı itirmişdir. Etiraf etm əmək olmaz ki, Rusiyanın NATO-nun genişlən- m əsi məsələsinə münasibət məsələsindəki həyəcan qanuni əsasdan 268 m əhrum idi və xeyirxah səslənmirdi. NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsinin əleyhdarları olan rus hərbçilərinin çoxu belə hesab edirdil ər ki, bu proses ABŞ və onun rəhbərliyi altında olan NATO- n un Rusiyanın sərhədlərinə yaxınlaşması deməkdir. Rusiya xarici siyas ətinin yuxarı elitası isə belə hesab edirdi ki, ABŞ və onun r əhbərlik etdiyi NATO üçün Avroasiyada yer yoxdur. Onlar belə güman edirdil ər ki, Rusiya yenidən “düzələcək” və Mərkəzi Avropanı yenidən öz geosiyasi nüfuz dairəsinə salacaqdır. NATO- nun genişlənməsi Rusiyanın Avropadan kənarda qalmaq qorxusunu da artırdı. Vaşinqtonla Moskva arasındakı uçurumu d ərinləşdirən amillərdən biri də Stalinin hakimiyyəti dövründ ə işğal edilmiş bütün ərazilərdən Rusiyanın imtina etmək arzusunda olmaması idi. Qərb ictimai rəyi, xüsusilə Skandinaviya ölk ələrində, o cümlədən ABŞ-da Rusiyanın Pribaltika ölkələrinə ikit ərəfli münasibətindən çox narahatlıq var idi. Kreml SSRİ dağıldıqdan beş il sonra da 1996-cı il sentyabrın 10-da rəsmi b əyanat vermişdir ki, Pribaltika respublikaları könüllü surətdə 1940-ci il ə SSRİ-nin tərkibinə daxil olmuşdular. Əslində bu m əsələdə, Moskva haqlı idi. Çünki, 1939-cu il SSRİ-Almaniya müqavil əsinə əsasən Pribaltika respublikaları SSRİ-nin təsir dair əsinə daxil edilsə də, 1941-ci ilin iyunun 22-də Almaniyanın SSRİ-yə hücumu ilə həmin müqavilə öz qüvvəsini itirmişdir. Pribaltika respublikaları da SSRİ-nin təsir dairəsindən çıxırdılar. Sonradan onların SSRİ-nin tərkibində qalması ancaq könüllü ola bil ərdi. Rusiyanın postsovet elitası belə hesab edir və gözləyirdi ki, Q ərb ona ya kömək edər, ya da heç olmasa, keçmiş postsovet mə- ka nında Rusiyanın rəhbər rolunun bərpa olunmasına maneçilik tör ətməz Sovet məkanında olub müstəqillik alan ölkələrə ABŞ-ın h ərtərəfli kömək etməsi Rusiyanı daha da qıcıqlandırırdı. ABŞ-ın xarici siyasətini öyrənməklə məşğul olan rus ana- litikl əri göstərirlər ki, ABŞ bütün Avrasiya üzrə dövlətlərarası mü- nasib ətləri yenidən təşkil edən bir qurum təşkil etmək niyyətin- d ədir. ABŞ-ın planına görə kontinentdə bir aparıcı dövlət olmalı, bununla yanaşı həmin dövlətin ətarfında çoxlu orta, nisbətən sabit v ə müəyyən qədər güclü dövlətlər də toplanmalıdır. Lakin onlar 269 ABŞ-la müqayisədə istər ayrılıqda, istərsə də birlikdə mütləq daha z əif olmalıdırlar”. 1997- ci ilin martın 21-22-də Helsinkidə Yeltsinlə ABŞ prezidenti Bill Klinton arasında görüş keçirildi. NATO-nun Şərqə doğru genişlənməsinə heç cür mane ola bilməyən Rusiya rəhbər- liyi, heç olmasa mü əyyən imtiyazlar (ilk növbədə NATO-nun q ərarları üzərində Veto hüququ) qazanmaq istəyirdi. ABŞ Rusiya- nın Veto hüququna iddiasını rədd etdi, lakin NATO ilə Rusiya arasında xüsusi müqavilə imzalanacağına, üzvlüyə yeni qəbul edilmiş dövlətlərin ərazisində nüvə silahı yerləşdirilməyəcəyinə söz verdi. T əkcə ölkə daxili böhran deyil, həm də beynəlxalq statusunu itirm əsi Rusiyaya dəhşətli əzab verən amillərdən idi. 90-cı illərdə Rusiyanın geosiyasi vəziyyəti xoşagələn deyildi. SSRİ-nin dağıl- ması və keçmiş Sovet respublikalarının öz müstəqilliklərini elan etm əsi onun sərhədlərinin də dəyişməsinə səbəb oldu. 1700-ci ild ən Rusiyanın nəzarəti altında olan Pribaltika respublikalarının onun t ərkibindən çıxması Baltik dənizində onun hüquqlarının məh- dullaşmasına səbəb oldu. Onun nəzarəti altında olan Şərqi Avro- padakı Varşava müqaviləsinin iştirakçısı olan dövlətlər də yüksək sür ətlə NATO və Aİ-yə üz tutdular. Onların içərisində SSRİ-yə daha yaxın olan Polşa bu məsələdə birinci yeri tutdu. Ukraynanın itirilm əsi Rusiya üçün daha ağır idi. Bu Rusiya üçün böyük geo- siyasi uğursuzluq idi. 300 ildən artıq Rusiyanın tərkibində olmuş, etnik v ə dini baxımdan rus xalqı ilə bağlı olan, sənaye və kənd t əsərrüfatı iqtisadiyyatında potensial zənginliyə, 52 milyon əhaliyə malik Ukraynanın itirilməsi Rusiyanı, həqiqətən, böyük və özünə inanan imperiya dövl əti olmaqdan məhrum etdi. Ukraynanın öz müst əqilliyini elan etməsi, həm də Rusiyanı Qara dənizdəki imtiyazlarından da məhrum edirdi. Odessa limanı Qara dəniz ölk ələri və bütövlükdə bütün dünya ölkələri ilə ticarətdə Rusiya üçün h əyati əhəmiyyətə malik idi. Ukraynanın itirilməsi Rusiyanın geositateji seçimini mahiyy ət etibarı ilə məhdudlaşdırırdı. Ukraynanın itirilməsi Rusiya üçün təkcə geosiyasi hadisə olmayıb, həm də geosiyasi katalizator rolunu oynadı. 270 H ətta Pribaltika respubilkaları və Polşasız da Rusiya Ukrayna üz ərində nəzarətini saxlaya bilsə idi, Avroasiya imperiyasına təsir etm ək gücünə malik ola bilərdi. 52 milyon əhalisi olan Ukrayna olmadan is ə Rusiya hətta öz tərkibində olan qeyri-slavyan əhalisi il ə mübarizədə acizliyini hər an hiss edirdi. Ukrayna Rusiyanın MDB çərçivəsində hegemonluq iddiasına qarşı çıxır, tamamilə müstəqil siyasət yeridirdi. Rusiyanın imperiya dair ələri Ukraynanı asılı vəziyyətə salmaq üçün müxtəlif üsullar- dan istifad ə edirdilər. Ukraynadakı rusdilli əhalini mərkəzi haki- miyy ətə qarşı qaldırılır, Krımın Ukraynadan qoparılmasına cəhd edilirdi. Rusiya il ə Ukrayna arasında əsas mübahisə obyekti Qara d əniz donanması, ən çoxu da Sevastopolun statusu barədə idi. Rusiya Sevastopolu v ə ya heç olmasa, onun bir hissəsini özünün Qara d əniz donanmasının bazası kimi saxlamağa xüsusi cəhdlə çalışırdı. Ukrayna isə Rusiyanın təzyiqinə davam gətirmək üçün ABŞ-la yaxınlaşmağa daha çox meyl göstərirdi. Nisbi siyasi sabitliyi il ə fərqlənən digər Orta Asiya respub- likalarından fərqli olaraq Tacikistanda da müstəqillik qazanan andan hadis ələr dramatik axarda davam edirdi. Burada Rusiya, Çin, Pakistan, Əfqanıstan, o cümlədən ABŞ-ın maraqları toqquşurdu. 1992-ci ilin mayında müxalifət zorakılıq yolu ilə hakimiyy əti ələ keçirdi. Lakin onlar Pakistan və Əfqanıstana meyl etdiyind ən Rusiya bununla hesablaşmadı. Tacikistanda yerləşən rus qoşunlarının açıq yardımı ilə ruspərəst qüvvələr yenidən hakimiyy ətə gətirildilər. O zamandan Tacikistanda fasilələrlə v ətəndaş müharibəsi davam edir. Rusiya üçün yeni şəraitin strateji nəticələrini Rusiyada kom- munist rejimi devrildikd ən sonra ABŞ-da Rusiyanın ilk səfiri olmuş, sonra isə Dövlət Dumasında xarici işlər üzrə Komitənin s ədri işləmiş Vladimir Lukin belə ifadə etmişdir: “Keçmiş Rusiya özünü əvvəl Asiyanın, sonra da Avropanın başında görürdü. Bu- nunla bel ə, sonra Asiya daha yüksək templə inkişaf etməyə baş- ladı... və biz ancaq “müasir Avropa ilə geridə qalmış Asiya arasın- da qalan əraziyə sahib ola bildik. Bu iki Avropa arasındakı məsafə idi”. 271 Qısaca desək, bu yaxın zamanlara qədər Rusiya dünyanın ərazi cəhətdən ən böyük dövləti idi. O, həm də satellit dövlətlərin ideoloji blokunun lideri idi. O zaman Rusiyanın ərazisi Avropanın m ərkəzindən Cənubi Çin dənizinə qədər uzanırdı. Bu dövlət 90-cı ill ərin əvvəllərində narahat milli dövlətə çevrildi. Beləliklə, Rusiya post- imperiyasında tarixi və strateji qarışıqlıq dövrü keçirməyə başladı. O, belə bir sual qarşısında durdu ki, “Rusiyada nə var? Rusiya haradad ır?”, “Rus olmaq nə deməkdir”. Bu suallara verilən cavablar h əm də, tam geosiyasi məzmunla dolu idi. Belə bir fakt danılmaz idi ki, Rusiya qəfildən təkcə imperiya missioner rolundan m əhrum olmadı, həm də özünün şəxsi modernizatorlarının təzyiqi altına düşdü, sosial sahədə geridə qalmış Rusiya ilə inkişafı etmiş Avrasiya ölk ələri arasında fərq daha aydın nəzərə çarpmağa başladı. Bu isə tələb edirdi ki, o, istər ölkə daxilində, istərsə də beyn əlxalq arenada inqilabi rolunu məhdudlaşdırsın. Postimperiya v ə postkommunist imperiyasının ilk xarici işlər naziri olmuş Andrey Kozerev SSRİ dağıldıqdan sonra qeyd edirdi ki, “Bİz artıq missionerlik v əzifəsindən imtina edirik, biz praqmatizm kursunu götürürük, biz tezlikl ə belə bir anlayışı qəbul etməli olduq ki, geosiyas ət ideologiyanı əvəz edir”. Beləliklə, SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiyada üç himnli geostrateji variant meydana g əldi. Bu ilk növb ədə ABŞ-la müqayisədə Rusiyanın statusuna qayğı ilə əlaqədar idi. Bu variantlar aşağıdakılar idi: 1. ABŞ-da “kamil strateji” tərəfdaşlığın prioritet olması və g ələcəkdə bunun arxasında qlobal kondominimum şifrələnməsi; 2. “Yaxın xaric” ləhcəsinin Rusiyanın əsas maraq obyekti olması, Avropa ilə ABŞ arasında tarazlıq yaratmaqla bəzi imperiya maraqlarına nəzarəti bərpa etməyə imkan verən dövlət təşkil etm ək. 3. ABŞ-ın “Avropada mövqeyini alçaltmaqdan ötrü Avrasiya antiamerikan alyansı təşkil etmək ki, bu NATO-ya qarşı durmağı bacarsın”. T əklif edilən üçüncü variant XX əsrin 90-cı illərinin ortala- rında meydana gəldi. SSRİ dağıldıqdan sonra ilk əvvəl Yeltsinin mövqeyi bel ə idi ki, Rusiya Qərb ölkəsidir, Qərbə daha çox söy- k ənməlidir. Onun mövqeyi aşağıdakı nitqində daha çox öz əksini 272 tapmışdı. “Rusiya hər hansı formada yeni imperiyanın mərkəzi olmağa çalışmır. Rusiya başqalarından daha yaxşı başa düşür ki, onun bu vaxta q ədər oynadığı rol onu xoşbəxt etməmişdir. Tarix biz ə öyrədir ki, başqa xalqları idarə edən xalq özü xoşbəxt ola bilm əz”. Lakin tezliklə Rusiya məsələ qaldırdı ki, dünya onu da ABŞ-la bərabər səviyyədə olan dövlət kimi görməli və dünyada baş verən bütün hadisələrə münasibət onun iştirakı və icazəsi olmadan h əll edilməlidir. Təsadüfi deyildir ki ,Yeltsin 1996-cı ilə Çin ə Səfər edərkən elan etdi ki, Rusiya və Çin dünyaya diktə edir. Bu bar ədə açıq danışılmasa da, üstüörtülü bildirildi ki, Mərkəzi Avropa el ə bir region olmalıdır ki, heç olmasa siyasi cəhətdən Rusiyaya yaxın olsun. Lakin belə bir kursun götürülməsi ölkəni daxili v ə xarici siyasətdə realizmdən məhrum etdi. Çünki bu siyas ət xülya idi. ABŞ dünyada hökmranlığını heç vaxt Rusiya ilə bölm əyə razı ola bilməzdi. Rusiya dünyada ABŞ-ın partnyoru olmaq üçün h ələ sosial və iqtisadi cəhətdən çox zəif idi. Vaşinqtonun fikrincə, Almaniya, Yaponiya və Çin kiçik ərazilərdə yerl əşsələr də, Rusiyaya nisbətən daha çox nüfuzetmə qüvvəsinə malikdirl ər. Bundan başqa, bir sıra geostrateji məsələlərdə, m əsələn, Avropa, Yaxın və Uzaq Şərqdə ABŞ-ın milli maraqları il ə Rusiyanın milli maraqları da toqquşurdu. Siyasi güc, maliyy ə xərcləri, texniki yenilik, mədəni yüksəliş sah əsində bu iki dövlət arasındakı fərqlər dərhal fikir ayrılığının yaranmasına, nəticədə “kamil strateji partnyorluq” ideyasının puç olmasına səbəb oldu. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|