SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat siyahısı
- MÜNDƏRİCAT I. İkinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələri ....... ...........4
- IV. ABŞ və Rusiyanın Şərqi Avropada və keçmiş sovet m əkanında nüfuz dairəsi uğrunda mübarizəsi........................256
|
Yuqoslaviya hadis ələri və ABŞ Respublikalarda hakimiyy ətə yeni hökumətin əvvəlki federa- siya sistemin ə yenidən baxılması tərəfdarlarının gəlməsi ilə Yuqos- laviyanın parçalanması prosesi başlandı. 1991-ci ilin iyununda Xorvatiya v ə Sloveniya özlərini müstəqil və suveren respublikalar elan etdil ər. YSFR bu qərarı qeyri-qanuni hesab etdi. Sloveniyada yeni düz əldilmiş yerli hərbi hissələrlə Yuqoslaviya Xalq Ordu- sunun hiss ələri arasındakı uzun sürməyən münaqişədən sonra YXO onun ərazisindən çıxarıldı. 1991-ci ilin oktyabrında Sloveniya ittifaq dan ayrıldı və bir çox dövlətlər, xüsusilə ABŞ tərəfindən tanındı. Xorvatiyada isə labüd respublikada yaşamaq istəməyən 273 serbl ərlə xorvatlar arasında dərhal müharibə dövründəki hadisə- l ərin təkrarlanmağa başladı. Xorvat dövlətində yerli faşistlər “usta şlar” serbləri amansızcasına təqib edirdilər. Dini amil – provoslav serbl ər və katolik xorvatlar arasındakı fərq və düşmənçilik üzündən münaqişə daha da dərinləşdi. Serblər Xorvatiya ərazisində iki muxtar serb respublikasının yarandığını elan etdil ər və gələcəkdə Serbiyanın tərkibinə cəhd edəcəklərini bildirdil ər. serblərlə xorvatlar arasındakı hərbi əməliyyatlar tank, aviasiya, artilleriyanın vasitəsi ilə aparılırdı. Bu əməliyyatda YXO da iştirak edirdi. Sloveniyanın və Xorvatiyanın ardınca Makedoniya (1991-ci ilin noyabrı) Bosniya və Hersoqovina (1992-ci ilin yanvarı) öz müst əqilliklərini elan etdilər. bundan sonra yerdə qalan iki respub- lika – Serbiya v ə Çernoqoriya paytaxtı Belqrad olan Yuqoslaviya İttifaq Respublikasını yaratdılar. Makedoniyanın ayrılması dinc yolla oldu. Bosniya v ə Hersoqovinada isə üç icma-serb, xorvat, müs əlman icmaları arasında münaqişə başlandı. Müsəlmanlar vahid dövl ətin saxlanması uğrunda çıxış etdirdilər. Serblər Bosniya v ə Hersoqovina Serb respublikasını, Xorvatlar Herseq-Bosniya xor vat respublikasını təşkil etdilər. Rusiya serbləri, ABŞ isə xor- vatla rı müdafiə edirdi. Amansız xarakter almış silahlı münaqişə Xorvatiya və Ser- biya nın işə qarışması nəticəsində daha da kəskinləşdi. Müsəl- manlarla xorvatlar birlikd ə çıxış edirdilər. “Misilsiz müsəlman soy- qırımı” beynəlxalq aləmdə böyük əks-səda doğurdu. BMT-nin T əhlükəsizlik Şurası və Aİ Yuqoslaviyada vəziyyəti normallaş- dırmaq üçün tədbirlər gördülər. Buraya BMT-nin sülh m əramlı qüvvələri göndərildi. Rusiya Serbiyanı müdafiə etsə də, Qərb dövlətləri, ilk növbədə ABŞ Serbi- yanı münaqişəsinin günahkarı elan etdi, ona və Çernoqoriyaya qarşı bu respublikaların həyatına ağır təsir edən iqtisadi sanksiyalar t ətbiq etdi. ABŞ-ın fəal müdaxiləsi ilə bölgədə sabitliyin və sülhün b ərqərar olması üçün 1995-ci ilin dekabrın 17-də Deyton sülh müqavil əsi bağlandı. Düny a sosializm sistemi dağılandan sonra Yuqoslaviya əsas münaqişə mənbələrindən yenə də birinə çevrildi. 90-cı illərin 274 sonunda Balkanlarda yeni müharib ə başladı. 1998-ci ilin mart ayında Kosovada keçirilən prezident və parlament seçkilərinin n əticələrini Belqrad qəbul etmədi. Kosovalıların gizli Kosovo azadlığı ordusu fəal hərbi döyüşlərə başladı və Qraxovats şəhərini işğal etdi. Şəhəri azad etmək üçün Yuqoslaviya ordusu ağır silah növl ərindən istifadə edərək Kosovo azadlıq ordusunu Albaniya s ərhədlərinə sıxışdırdı. Münaqişəni dayandırmaq məqsədilə Yu- qoslaviya r əhbərliyi ilə BMT, ATƏT, əlaqə qrupu və NATO-nun timsalında beynəlxalq birlik arasında danışıqlar başlandı. Yuqos- laviyanın prezidenti S.Miloşeviç Kosovaya muxtariyyət statusunu qaytarmağa razı olduğu bildirdi. Ancaq Kosovo azadlıq ordusunun komandanlığı müstəqillik tələb edirdi. NATO ölkə ərazisinə öz qoşunlarını yeritməyin zəruri olduğunu bildirərək, siyasi məsələnin h əllini gələcəyə saxlamağa təklif etdi. BMT TŞ Yuqoslaviya or- dusunun at əşi dayandırması haqqında qətnamə qəbul etdi. 1999-cu ilin fevral ayında Parisdə Rambuye qəsrində danışıqların “sonuncu m ərhələsi” başladı. Yuqoslaviya nümayəndə heyəti təqdim olunan müqavil əni imzalamaqdan imtina etdi. Albaniya nümayəndəliyi birt ərəfli qaydada müqaviləni imzaladı. Beləliklə, danışıqlar pozuldu. 1999- cu ilin martın 25-nə keçən gecə NATO aviasiyası Yuqoslaviyanın hərbi obyektlərini bombalamağa başladı. NATO öz mövcudluğunun əlli ili ərzində ilk dəfə BMT TŞ-nın sanksiyası olmadan suveren dövl ətin ərazisini bombardman etdi. Bu həm BMT v ə həm də NATO nizamnaməsinə zidd bir hərəkət idi. NATO-nun bu h ərəkəti Çin və Rusiya tərəfindən ciddi tənqid edildi. Bombardmanların başlaması nəticəsində yerli əhali öz yaşayış yerlərini tərk etdi. Qaçqınlar dəstəsi Albaniya, Makedoniya v ə Çernoqoriyada yerləşdilər.. Yuqoslaviya üzərinə 78 gün davam ed ən hava hücumu nəticəsində Belqradda 1000-ə yaxın hərbi və mülkü obyekt dağıdıldı, dinc əhalidən 2 mini öldü, 7 mini yaralan- dı. H ərbi əməliyyatların gedişində dinc nizama salma üçün yollar axtarılmağa başlandı. 1999-cu ilin iyununda BMT Təhlükə- sizlik Şurasının qətnaməsinə əsasən Kosovadan serb ordusu çıxa- rılmalı idi. Həmçinin NATO tərəfindən bombardmanlar dayan- dırılmalı, ölkəyə sülhməramlı qüvvələr, o cümlədən Rusiya silahlı 275 qüvv ələri daxil olmalı idi. Kosovo azadlıq ordusunun hərbisiz- l əşdirilməsi də nəzərdə tutulurdu. Bu qətnamənin qəbul edilməsi il ə müharibə dayandırıldı. Kosovo faktiki olaraq Yuqoslaviyanın nəzarətindən çıxsa da, 2008-ci il ə qədər orada gərgin vəziyyət qalmaqda davam edirdi. Ancaq 2008- ci ilin fevralında Kosovo NATO-nun nəzarəti altında olan müst əqil dövlət elan edildi. Rusiya Kosovanın müstəqilliyini tanımadı. Alban qaçqınlarının əsas kütləsi geri qayıtdı. Serblərin sıx yaşadığı rayonlar indiyə qədər NATO-nun sülhməramlı qüvvə- l ərinin güclü nəzarəti altında saxlanılır. Balkanlar yenə də Avro- panın “yumşaq qarınaltısı” olmaqla bərabər, dünyanın barıt çəlləyi kimi yen ə də qalır. Sovet hakimiyy ətinin əsas institutları zəif də olsa, hələ də qalmaqdadır. Leninin movzeleyinin qalması bunu bir daha sübut edir. Yeni demokratik elitanın siyasi zəifliyi Rusiyadakı kütləvi miq yaslı iqtisadi böhranının daha da dərinləşməsinə səbəb oldu. Geniş islahatlar zəruri idi ki, dövlət iqtisadiyyatdan ayrılsın. Bunun üçün Rusiya Q ərb tərəfindən, xüsusilə ABŞ-dan bö- yük köm ək gözləyirdi. Almaniya və AŞ-dan bu kömək böyük ölçüd ə edilsə də, iqtisadiyyatı tezliklə dirçəltmək mümkün olmadı. Tezlikl ə aydın oldu ki, ABŞ-la partnyorluq yalan bir şey imiş, çünki o, ABŞ üçün əlverişli olsa da, Rusiyaya ancaq itki gətirdi. Sovet İttifaqının dağılmasından sonrakı ilk illərdə səmərəli qlobal partnyorluq üçün n ə obyektiv, nə də subyektiv şərtlər möv- cud deyildi. Demokratik əhvali-ruhiyyəli qərbpərəstlər lap çox ist əyirdilər, lakin aza da nail ola bilmədilər. Onlar bərabər hüquqlu partnyorluq ist əyirdilər. onlar ABŞ-la tezliklə kondominiuma nail olmaq, MDB daxilind əki ölkələrə hərəkət azadlığı verməyi planlaşdırırdılar. Geosiyasi nöqteyi-nəzərindən isə onlar Mərkəzi Avropada “heç bir torpaq” fikrind ə idilər. Bununla bel ə, onların sovet tarixşünaslığına iki baxışı, qlobal hakimiyy ət baxışlarında realizmdən uzaqlaşmaları iqtisadi böh- ranın dərinləşməsi o demək idi ki, onlar sabit, uzunmüddətli demokratik Rusiyanı təşkil edə bilmədilər. Rus iyanın irəli sürdüyü “Yaxın xaric” doktrinası siyasi cəhət- d ən yumşaq xarakter daşıyırdı və regional iqtisadi əməkdaşlığı 276 n əzərdə tuturdu. Onun geosiyasi məzmunu imperiya kontekstində idi. Rusiya nın bərpa olunacağına, Qərblə strateji partnyorluq ed əcəyinə, nəticədə Şərqi Avropadakı vəziyyəti nizama salacağına inanırdı. Digərləri isə keçmiş postsovet məkanında Rusiyanın “müst əsna rolunu” göstərirdilər. Rusiyanın hakim dairələri belə hesab edirdil ər ki, Rusiya özünün maraq dairəsinə aid olan regionlarda öz h ərbi hissələrini saxlamalıdır. “İzvestiya” qəzetinin 1994-cü il ə 8 aprel sayında göstərilirdi ki, Rusiya bu yaxınlarda müst əqillik əldə etmiş ölkələrin ərazisində özünün 28 hərbi bazasını yerləşdirmişdir. Rusiyanın birləşmiş hərbi qruplaşmaları Kalinqrad vilay ətində, Moldova, Krım, Ermənistan, Tacikistan və Kuril adalarında yerləşdirilmişdir ki, diqqətlə xəritəyə baxsaq, bunun keçmiş SSRİ-nin sərhədləri daxilində olduğunu görərik. 1995- ci ilin sentyabrında Yeltsin RF-nin MDB-yə münasibəti il ə bağlı rəsmi sənəd qəbul etdi. Orada göstərilirdi ki, MDB-nə münasib ətdə Rusiyanın siyasətinin başlıca vəzifəsi iqtisadi və siyasi c əhətdən inteqrasiya olunmuş dövlətlər birliyini təşkil etm əkdir. Dünya birliyində Rusiyanın konsildasiyası postsovet m əkanında dövlətlərarası iqtisadi və siyasi münasibətlərin yeni sisteminin formalaşmasında onun güc rolunda çıxış etməsinə imkan ver əcəkdir. Ukraynanın öz müstəqilliyini saxlaması tezliklə Qərb tərəfin- d ən müdafiə edilməyə başladı. Baxmayaraq ki, əvvəllər Qərb, xüsusil ə ABŞ geosiyasi nöqteyi-nəzərdən çox mühüm olan müst əqil Ukrayna dövlətinin mövcudluğunun əhəmiyyətini başa düşməkdə gecikdilər, lakin 90-cı illərin ortalarında onlar artıq müs- t əqil Kiyevin möhkəm tərəfdarlarına çevrildilər. 1996-cı ilin iyulun da ABŞ-ın müdafiə naziri elan etdi ki, “Mən bütün Avropa- nın sabit və təhlükəsizliyi üçün Ukraynanın mövcudluğunun əhəmiyyətini əvvəlcədən qiymətləndirməyi bacarmamışam”. 1996- cı ilin sentyabrında isə Almaniyanın kansleri əvvəllər Yeltsini q əti dəstəkləməsinə baxmayaraq bildirirdi ki, “Ukraynanın Avropada möhk əm yer tutduğunu artıq heç kim şübhə altına ala bilm əz...Artıq heç kim Ukraynanın ərazi bütövlüyünü və müst əqilliyini poza bilməz”. Artıq bu dövrdə ABŞ-Ukrayna münasib ətlərini “strateji partnyorluq”da hesab etmək olardı. 277 Rusiyanın isə Ukraynasız imperiyanı yenidən bərpa etməsi, aydındır ki, qeyri-mümkün idi. Ukraynasız Rusiya bəlkə də, imperiya yarada bil ər, lakin bu imperiya daha çox “Asiya tipli” və daha çox Avropa dövl ətlərindən uzaqda olan bir imperiya olacaq idi. Bundan başqa, Avroasiyalılıq ideyası Orta Asiyanın yenicə müst əqillik qazanmış dövlətlərinin vətəndaşları üçün də o qədər də c əlbedici deyildir. Lakin onlardan bəziləri Moskva ilə ittifaq t ərəfdarıdır. Özbəkistan xüsusi inadkarlıq göstərərək MDB-nin mill ətlər fövqündə təşkilinə və Rusiyanın MDB-nin güclənməsinə yön əldilmiş təşəbbüsünə qarşı çıxan Ukraynanı dəstəkləyirdi. MDB-nin dig ər üzvləri də Moskvanın fikirlərinə narazılıqla yana- şır, Ukrayna və Özbəkistan ətrafında daha çox qruplaşırdılar ki, Moskvanın təzyiqinə davam gətirsinlər. Etnik nöqteyi-nəzərindən Orta Asiya respublikaları ilə yaxın olan Qazaxıstanın da kiril əlifbasından latın əlifbasına keçməsi onun Moskvanın yeritdiyi x ətlə razı olmaması əlamətlərindən biri idi. Beləliklə, 90-cı illərin ortalarında Rusiyanın MDB-dən siyasi inteqrasiya üçün bir alət kimi istifad ə etmək cəhdləri Özbəkistan, Türkmənistan, Azərbay- can, b əzən də Qazaxıstan, Gürcüstan, Moldovanın da daxil olduğu qeyri-r əsmi formalaşmaqda olan Ukrayna bloku tərəfindən puça çıxdı. Ukraynanın inadkarlığı, heç olmasa məhdud şəkildə iqtisadi inteqrasiyadan imtina etm əsi əməli cəhətdən “Slavyan ittifaqı” anlayışını da məhv etdi. Ukrayna suveren dövlət olduqdan sonra bu anlayış geosiyasi cəhətdən əhəmiyyətini itirdi. Bel əliklə, Rusiyanın siyasi cəhətdən kifayət qədər güclü olmaması, iqtisadiyyatının geriliyi ona yeni dövlətləri özünə cəlb etm əyə imkan vermədi. əksinə Rusiyanın təzyiqi onların Qərb döv- l ətləri ilə əlaqələrinin inkişafına kömək etdi. Rusiya NATO-nun genişləndiyini gördükdə onu yeni hərbi blok yaratmaqla hədə- l ədikdə dərhal ona sual verilirdi ki, kimlə yaradılacaq bu blok? Çox q əmli bir cavab verildi ki, olsa-olsa ancaq Belarusiya və Tacikistan bu blokun üzvü olar. “Keçmiş postsvovet məkanında olan yeni dövlətlərin iqtisadi inteqrasiyaya razı olmamalarının əsas səbəbi onun siyasi nəticə- l ərindən ehtiyat etmələri ilə bilavasitə bağlı idi. Beləliklə, Rusiya 278 üçün “yaxın xaric” ləhcəsi geosiyasi qərar deyil, geosiyasi yanlışlıq rolunu oynadı. 1996- cı ilin əvvəllərində Yeltsin Qərb meylli xarici işlər naziri Kozerevi v əzifəsindən azad etdi və həmin vəzifəyə daha t əcrübəli, ortodoksal mövqeli Yevgeni Primakovu təyin etdi. Bir çox siyas ətçilər belə hesab edirdilər ki, bu yeni “antihegemoniya” koalisiyasının təşkili cəhdlərini gücləndirəcək. Bu məsələdə Rusiya ən çox Çin və İrana ümid edirdi. Lakin ancaq nəzəriyyədə nəticə alındı,əməli isə heç bir addım atılmadı. Əlbəttə dünyanın ən böyük slavyan dövl əti, dünyanın hərbi cəhətdən güclü islam dövləti, əhalisinə görə dünyanın ən böyük Asiya dövləti ilə belə bir ittifa- qın yaradılmasına cəhdlər edildi. Əslində həm Rusiya, həm Çinin siyasi elitası ABŞ-ın dünyada hegemonluq siyasətindən narazı idil ər. 1996-cı ilin əvvəllərində Yeltsin Çinə səfər etdi və Pekində imzalanan b əyannamədə qlobal “hecemonluq” meyli mühakimə edilir, h ər iki dövlət ABŞ-ı qarşı bir ititfaqda çıxış edirdilər. 1996- cı ilin dekabrında Çinin baş naziri Li Pen Moskvaya r əsmi səfər etdi. Hər iki dövlət təsdiq etdilər ki, dünyadakı mövcud beyn əlxalq sistemin əleyhinədirlər. Onlar ABŞ-ın dünyada “dominat” rolunda çıxış etməsinə qarşı çıxırdılar. Onlar həmçinin birg ə alyans təşkil etmək işini sürətləndirməyi vacib hesab etdilər. bu alyans ABŞ-ın NATO-nu genişləndirmək xəttinə qarşı təşkil edilm əli idi. lakin bu o halda mümkün idi ki, ABŞ Çin ilə İran arasında antoqonizm yaratmasın. Məhz 1995-1996-cı illərdə ABŞ- ın xarici siyasətinin əsas vəzifələrindən biri Tehran ilə Pekin arasında ziddiyyət yaratmaqdan ibarət idi. Eyni zamanda nə İran, n ə Çin zəif və qeyri-sabit Rusiya ilə strateji cəhətdən öz talelərini bağlamağa hazır deyildilər. Hər iki dövlət başa düşürdülər ki, ist ənilən koalisiya daha inkişaf etmiş dövlətlərin təhlükəsi altında qala bil ərdi. Həmçinin bu alyansın təşkil edilməsi həm Rusiyaya, h əm də Çinə olan investisiya axınını azalda bilərdi. Həmçinin bu dövl ətlər Qərbin kapital və texnologiyasından kənarlaşdırıla bil ərdilər ki, bu da onların iqtisadi inkişafını ləngidə bilərdi. Rusiya ancaq genişlənən Avropa ilə eksnansionist Çin arasında bufer rolunu oynayan vəziyyətdə idi. 279 Rusiyanın Ukrayna ilə əlaqədar rolunu belə izah eitmək olar dı ki, Ukrayna Avroasiya şahmat lövhəsində yeni və mühüm dövl ətlərdən biridir, geosiyasi mərkəzdir. Ona görə ki, o müstəqil dövl ət kimi mövcud olduğu gündən Rusiyada dəyişiklik edilməsinə köm ək edirdi. Ukraynasız Rusiya Avroasiya imperiyası ola bilm əzdi. Ukraynasız Rusiya imperiya statusu uğrunda mübarizə apara bil ər, lakin onda ancaq Asiya imperiya dövləti kimi qala bil ər. Ukraynanın itirilməsi mərkəzi geosiyasi hadisə idi, həmçinin SSRİ-nin dağılmasında və Rusiyanın son zəifləməsində “geosiyasi katalizator” rolunu oynadı. Rusiyanın Rusiya və ABŞ-ın kamil partnyorluq v ə dünyanı birlikdə idarə etmək siyasəti irəli sürməsi sad əcə bir xülyadır, çünki ABŞ heç vaxt dünyadakı hökmranlığını Rusiya il ə bölüşdürməyə hazırlaşmır. ABŞ birinci və sonuncu fövq əl dövlətdir. Ola bilsin ki, zaman gələcək ki, dünya siyasətinə r əhbərlik bir dövlətin əlində mərkəzləşsin. Soyuq müharib ənin qurtarması ABŞ-ın “azad dünyanın” lideri kimi mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdirdi. SSRİ-nin məğlubiyyəti və dağılması artıq iki qütblü dünyanın son final akkordunu vurdu v ə ABŞ-ın yeganə və həqiqətən birinci qlobal dövl ət kimi mövcudluğunu bir daha sübut etdi. Avroasiya h əmişə olduğu kimi, ABŞ-ın siyasətində yenə də mərkəzi yer tut- du. Avropanı, həmçinin dünyanın iqtisadi və siyasi qüdrətinin əhəmiyyətli hissəsini Qərb öz əlində saxlamaqdadır. Dünyanın Şərq hissəsi, yəni Asiya da son zamanlar iqtisadi inkişafın və artan siyasi t əsirin mühüm mərkəzinə çevrilməkdədir. Bu isə ABŞ-ın dünya ağalığı siyasətində nəzərə alınmalı mühüm cəhətlərdən biridir. R əqibinin, yəni SSRİ-nin süqutu ABŞ üçün unikal (yəni nadir) v əziyyəti yaratdı. ABŞ-ın dünyada öz liderliyini saxlamağın və genişlən- dirm əyin əsas səbəbi yeni elmi kəşflərdən hərbi məqsədlər üçün istifad ə edilməsi, silahlı qüvvələrə texniki münasibətdə rəqibsiz olması ilə bağlıdır. Onun informasiya texnologiyası iqtisadiyyatın inkişafı üçün həlledici rol oynayır. ABŞ texnologiyada üstünlüyə gör ə Qərbi Avropa və Yaponiya kimi rəqiblərini çox qabaqlayır. 280 Şübhəsiz, Rusiya və Çin ABŞ-ın hegemonluğunu etiraf etm əyə bilməzlər. 1996-cı ilin əvvəllərində B.Yeltsin Çində rəsmi s əfərdə olarkən Rusiya və Çinin dövlət başçıları öz birgə bəyanat- larında ABŞ-ın mühüm həyati maraqlarını nüvə arsenalı ilə hədə- l əsə də, aydın olan budur ki, onların hər ikisi birləşsə də, bu sahədə ABŞ-a qalib gələ bilməzlər. Bu acı da olsa, həqiqətdir. Hərbi, iqtisadi, texnologiya, m ədəniyyət sahəsindəki üstünlükləri onu dün yanın vahid fövqəl dövləti kimi təsdiq edir. Bu isə onun dün- yada dominat mövqeyini əsaslandırır. Harvard siyas ətçisi Semyuel P.Hantinston yazırdı ki, “Dünyanın hansı yerində ABŞ-ın rəhbərliyi olmayacaq, orada daha çox zorakılıq, intizamlılıq və daha az demokratiya olacaq. O yerdə iqtisadi artım da müşahidə edilməyəcək. Hansı yerdə ki, ABŞ qlobal m əsələlərin həllinə daha çox təsir göstərir, ora əvvəlkindən tamamil ə fərqlənir. ABŞ-ın daimi beynəlxalq rəhbərliyi həm amerikanlıların ümumrifah tərzi, təhlükəsizliyi və həm də Yer üzünd ə gələcək azadlıq, demokratiya, iqtisadi kəşflər və beynəl- xalq qayda-qanun, nizam-intizam üçün çox vacibdir”. Arvoasiya kimi yer üzünd ə ən böyük kontinetlərdən inkişaf et miş regionlarından birinə nəzarət edən dövlət həm Afrikaya, həm Q ərb yarımkürəsinə və həm də okeanlara sahib olmuş olur. Avroa- siyada dünya əhalisinin 75%-ə qədəri yaşayır və əmək ehtiyat- larının, yeraltı və yerüstü sərvətləri xeyli hissəsi bu regionda yerlə- şir. Dünya ümumi milli məhsulunun 60%-ə qədəri Avroasiyanın payına düşür. Dünya enerji ehtiyatlarının ¾ hissəsi də onun əra- zisind ə yerləşir”. Avroasiyada siyasi cəhətdən aktiv və dinamik olan dünya dövl ətləri də yerləşir. Beləliklə, Avroasiya, üstündə qlo bal hökmranlıq uğrunda mübarizəsinin davam etdiyi şahmat lövh əsinə bənzəyir. Bu şahmat taxtasında Lissabondan Vladivostoka q ədər “oyunlar” üçün fiqurlar yerləşdirilmişdir. “ABŞ-ın” qlobal hegemonluğunun miqyası böyükdür, lakin dərin deyildir. Onu daxili v ə xarici məhdudiyyətlər dərinləşməyə qoymur. Geostrateji t əsiredici şəxs dedikdə, ilk növbədə mühüm və qüdr ətli dövlətlər nəzərdə tutulur. Ərazisinin kiçikliyinə və əhalisinin azlığına baxmayaraq Azərbaycan özünün böyük enerji ehtiyatları ilə geosiyasi planda mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsas 281 ərazilərdəndir. Çünki Azərbaycan Rusiya, Türkiyə, İran üçbucağında, onların strateji maraqlarının toqquşduğu bir müst əvidə yerləşir. Əlbəttə neft və qaz yataqları ilə zəngin olan bu rayon böyük dövl ətlərin, ilk növbədə ABŞ-ın diqqətini cəlb etməyə bilm əzdi. Bu Xəzər dənizi və Orta Asiyanın sərvətlərini sovurmaq yolunu saxlayan bir tıxacdır. Əgər Azərbaycan Moskvanın nəzarəti altında olardısa, Orta Asiya respublikalarının dövlət müstəqilliyi heç bir əhəmiyyət kəsb etməzdi. Azərbaycanın xüsusi, son dərəcə əhəmiyyətli neft ehtiyatları Rusiyanın nəzarətinə tabe edilərdisə, o ölk ələrin müstəqillikləri sıfıra enmiş olardı. Rusiyanın nəzarəti altında olmayan ərazilərdən keçməyən neft kəmərləri ilə Qərbə birl əşən müstəqil Azərbaycan, həm də Orta Asiyanın qabaqcıl enerji istehsalı iqtisadiyyatı və enerji sərvətləri ilə zəngin olan respublikaları üçün iri magistraldır. Gələcək Azərbaycanın və Orta Asiyanın da taleyi onun nə dərəcədə Ukrayna kimi Rusiyanın təsiri altında olub-olmamasından çox asılı olacaqdır. Türkiy ə və İran ilk növbədə mühüm geosiyasi mərkəzlərdir. Türkiy ə Qara dəniz regionunun sabitləşməsində əsas rol oynayır. Oradan Aralıq dənizinə çıxan yola nəzarət edir, Qafqazda Rusiya il ə bərabər nüfuza malikdir, islam fundamentalizmindən də yeri g əldikdə istifadə edir, NATO-nun üzvlərindən biridir. Türkiyədə sabitliyin pozulması Cənubi Balkan xalqlarına böyük azadlıq verdi. Eyni zamanda Qafqaz respublikalarında öz nəzarətini bərpa etmək üçün Rusiya yenid ən cəhdlərini artırmağa çalışmasına baxmayaraq Türkiy ə Orta Asiyada yeni siyasi müxtəlifliyin sabitləşməsinə dəs- t ək göstərir. Həmçinin İran Trans körfəzinin Şərq sahilində do- minat rolunda çıxış edir. Baxmayaraq ki, onunla ABŞ arasında bu gün düşmənçilik mövcuddur, İran yenə də ABŞ-ın bu regiondakı maraq larına mane ola biləcək Rusiyanın istənilən gələcək təh- lük əsinin qabağını almaq üçün hasar rolunu oynayır. ABŞ-ın Avroasiya problemi ilə əlaqədar beş əsas məsələ mey dana çıxır ki, bunlar hansı Avropanın Amerika üçün uyğun olması, ABŞ-ın maraqlarına cavab verən Rusiyanın necə olması, v ə bunun üçün nə etmək lazım olduğu, əsas təhlükəni minimuma endirm ək üçün Avropada yeni bir “Balkan”ın meydana gəlməsi üçün ABŞ-ın nə etməli olması, Çinin Uzaq Şərqdə hə kimi rol 282 oynayacağı və bunun nəticələrinin ABŞ və Yaponiya üçün necə olacağı, ABŞ-ın maraqları üçün təhlükə təşkil edən Avroasiya koalisiyasının imkanlarını aşkara çıxarmaqdır. ABŞ-da vahid Avropanın təşkil edilməsi tərəfdarı olduqlarını h əmişə elan etsələr də, bu ancaq sadəcə ritorikadır. Çünki heç vaxt Vaşinqton, məsələn, Yaxın Şərqdə hökmranlığını heç kimlə bölüşmək arzusunda deyildir. Avropanın özündə Vaşinqton heç vaxt Londonun t əcridçilik mövqeyinin əleyhinə çıxmamışdır. H əqiqi vahid Avropanın təşkilinin əsas şərtlərindən biri də NATO- nun quruluşunda və fəaliyyətində mühüm dəyişikliklər edilməsidir. NATO hazırda təkcə Avropanın işlərində ABŞ-ın təsirini həyata keçir ən başlıca mexanizm deyildir. Kritik hesab olunan hadisələrdə ABŞ hərbçilərinin iştirak etməsi də artıq faktdır. Hazırda, NATO- da ABŞ hakim, onun digər üzvləri isə vassal vəziyyətindədir. Vahid Avropa o zaman mümkün ola bil ər ki, NATO-da bərabər partnyorluq t əmin edilsin. Rusiyanın strateji cəhətdən təhlili açıqca bildirir ki, Moskva SSRİ tərkibində olmuş keçmiş Sovet respublikalarına, onlar indi imperiyanın tərkibinə daxil olmasalar da, öz geosiyasi ərazisi kimi baxır. Kreml yeni təşkil edilmiş dövlətlərin ərazilərində öz hərbi iştirakını saxlamağa çalışır. Abxaziyadakı seperativ hərəkatdan istifad ə edərək Rusiya Gürcüstanda öz hərbi bazasını yaratdı. Er- m ənistan torpaqlarında özünün hərbi iştirakını qanunlaşdırdı. Qazaxıstana siyasi və maliyyə təzyiqi göstərdi ki, onun ərazisində h ərbi bazalarının yaradılmasına nail olsun. Tacikistanda başlanan v ətəndaş müharibəsi onun ərazisində öz qoşunlarını yerləşdirməyə ona imkan verdi. Moskvanın məqsədlərindən biri Orta Asiya respublikalarının suverenlikl ərini məhdudlaşdırmaq və gələcəkdə onları MDB xətti il ə özündən asılı vəziyyətə salmaqdır. Bu məqsədə çatmaq üçün Rusiya yeni dövl ətlərin özünün xüsusi Silahlı Qüvvələri olmaq fikrind ən daşındırmağa çalışır, onları öz doğma dillərindən imtina etdirm ək istəyir, birbaşa Səudiyyə Ərəbistanı və Aralıq dənizinə çıxan yeni boru kəmərinin çəkilməsinə qarşı çıxır və xarici dünya il ə sıx əlaqəsinə mane olmağa çalışır. Bu siyasət uğurla aparılır. Rusiya ist əyir ki, bu respublikaların xarici əlaqələrində dominat 283 rolunda çıxış etsin, gəlirlərin bölüşdürülməsində isə həlledici səsə malik olsun. Əslində Orta Asiya ölkələrinə və Qafqaza qarşı Rusiyanın siyasəti Afrikanın fransız dilində danışan ölkələrinə Fransanın münasibətini xatırladır. Əgər Rusiyanın bərpası regionda maksimum dərəcədə siyasi v ə iqtisadi nüfuzu gücləndirəcək ümumi məqsədə xidmət edirsə, ancaq MDB-nin möhk əmləndirilməsi Azərbaycan və Qazaxıstanın siyasi c əhətdən Moskvanın ilk növbədə siyasi obyektlərinə tabe edilm əsi ilə nəticələnə bilər. Rusiyanın siyasi əks-hücumu müsbət n əticə verə bilər. Moskvanın məqsədlərindən biri də regionların coğrafi hasarlarını aradan qaldırmaqdır. Az ərbaycan Rusiya üçün prioritet məqsəd olaraq qalır. Az ərbaycanın tabe edilməsi Orta Asiyanı Qərbdən, xüsusilə Tür- kiy ədən qoparda bilər. Həmçinin Rusiyanın əsas halqalarından biri hesab etdiyi, h ələ ümidini itirmədiyi Özbəkistan və Türkmənistana t əsir göstərməsi üçün bu əlverişlidir. Xəzər dənizində quyuların qazılmasına konsensiya vermək haqqında razılıq əslində ancaq bir m əqsədə xidmət edir ki, Bakı Moskvanın arzularına cavab verməyə m əcbur edilsin. Qazaxıstanın özünün də etnik tərkibi Rusiya ilə münasib ətləri kəskinləşdirməyə imkan vermir. Moskva heç də Qa- za xıstanın ona sərhəd olan Çinlə yaxınlaşması ilə barışa bilməz. Ola bilsin ki, Rusiyanın nəzarəti altında Qazaxıstan Qırğızıstan və Tacikistana açıq şəkildə təzyiqini artırsın. Rusiyanın “Avrasiya Balkanı” adlanan Orta Asiyada öz mövqeyini möhkəmləndirmək başlıca məqsədlərindən biridir. Gürcüstan v ə Ermənistan öz xarici siyasətlərində daha çox Avropaya qovuşmaq istəyirlər. Orta Asiya respublikalarının və Az ərbaycanın təbii sərvətləri hesabına bu bölgəyə qoyulan ABŞ, Avropa, Yapon, Koreya kapitalından yararlanaraq onların köməyi il ə öz iqtisadi inkişaflarını sürətləndirmək siyasəti yeridirlər. Az ərbaycan Türkiyə və ABŞ-la daha çox hesablaşaraq nəinki Rusiyanın onun ərazisində hərbi bazalar yerləşdirməsi təklifini q əbul etmədi, həm də açıqcasına Rusiyanın Qara dəniz liman- larından vahid neft kəməri çəkmək haqqındakı təklifini də rədd etdi. Az ərbaycan 1999-cu ilin noyabrında Gürcüstan və Türkiyənin 284 ərazisindən keçən ABŞ-ın da dəstəklədiyi Bakı-Ceyhan-Tbilisi neft ixrac boru k əmərinin çəkilməsi haqqında müqavilə imzaladı. 2004-cü ild ən Bakı nefti xaricə axmağa başladı. Keçmiş “İpək yolu”nun bərpası isə Azərbaycanın strateji əhəmiyyətini daha da artırdı. Cənubdan İran vasitəsilə boru kəmərinin çəkilməsi n əzərdə tutulsa da, mümkün olmadı. Çünki onu ABŞ kampaniy aları maliyyələşdirməli idilər. Lakin ABŞ İranla hər hansı bir müqaviləyə maliyyə embarqosu qoyduğuna görə bu k əmərin çəkilişini də maliyyələşdirməkdən imtina etdi. 1995-ci ild ə Türkmənistanı İranla birləşdirən dəmiryolunun açılması Orta Asiyanın Avropa ilə ticarətinə imkan verdi. Rusi- yanın ərazisindən keçmədən də Orta Asiya respublikaları artıq dünya il ə ticarət etmək imkanı qazandılar. Özbəkistan da Rusiyanın “inteqrasiya” tərəfinə qarşı bütün gücü ilə müxalifətdə dayanırdı. 1996- cı ilin avqustunda Özbəkistanın xarici işlər naziri birm ənalı qeyd etmişdir ki, “Özbəkistan MDB-nin millətlər-üstü institutlarının təşkilinin qəti əleyhinədir, çünki bundan gələcəkdə m ərkəzi idarəetmə vasitəsi” səviyyəsində istifadə edilə bilər. Özb əkistanın bu millətçi mövqeyi dərhal Rusiya mətbuatında Özb əkistanın ünvanına kəskin tənqidlə qarşılandı. Mətbuat yazırdı ki, MDB daxilind ə hətta gömrük ittifaqına da daxil olmaması onların millətçi antirus siyasəti yeritmələrindən xəbər verir. ABŞ üçün Asiya regionunda Rusiyanın zəiflədilməsi siyasi xətti yeridilirdi . Bu mövqe ABŞ üçün xoşagələn idi. H ətta Qazaxıstan da Rusiyanın təzyiqinə cavab olaraq öz t əbii sərvətlərinin axını üçün Rusiya ərazisindən keçməyən yollar axtarırdı. Həmin regiona və Azərbaycana külli miqdarda xarici kapital qoyuluşu Rusiyanın maliyyə imkanlarını məhdudlaşdırır, onu qlobal iqtisadi t əzyiq göstərməkdən açıqca kənarda qoyurdu. Rusiya il ə əlaqədar təhlükədən ehtiyat edərək Orta Asiya dövlətləri daha sıx regional əməkdaşlığı inkişaf etdirmək istəyirlər. Bir faktı da yaddan çıxarmaq olmaz ki, Qazaxıstan, Özb əkistan və Türkmənistan prezidentləri arasında isti münasibətin olmamasından Moskva onları bir-biri ilə toqquşdurmaq üçün 285 m əharətlə istifadə edir. Ancaq 90-cı illərin ortalarında onlar öz s əhvlərini başa düşməyə başladılar. Ən vacib nüanslardan biri də MDB daxilindəki Ukrayna ilə Özb əkistan, Türkmənistan və Gürcüstan arasında hərbi əməkdaşlıq haq qında müqavilənin bağlaması idi. Ukrayna və Özbəkistanın nümun əsində Rusiyaya müəyyən dərəcədə simpatiyaları olan digər respublikaların liderləri ilə də artıq Moskvanın mərkəzləşdirmə c əhdlərinə qarşı çıxmağa başladılar. Moskva o zaman daha da p ərişan oldu ki, 1996-cı ilin sentyabrında Gürcüstan prezidenti E.Şverdnadze və Özbəkistan prezidenti Nursultan Nazarbayev bildirdil ər ki, əgər onların müstəqilliyi təhlükə altında olarsa, respublikalar MDB-ni t ərk edəcəklər. MDB-y ə qarşı Orta Asiya respublikaları və Azərbaycan öz f əaliyyətlərini iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı səviyyəsinə qaldırdılar. Moskva açıq şəkildə bu təşəbbüslərə qarşı çıxdı. Türkiyə daha çox, İran isə bir qədər bu respublikalarla əlaqələri inkişaf etdirsə də, heç biri, etiraf etm ək lazımdır ki, Rusiyanı bu regionlara təsirdən m əhrum etmək imkanına malik deyildilər. Onlar ancaq çalışırlar ki, bu r espublikaların keçmiş sahibləri, indiki şimal qonşuları ilə yenid ən inteqrasiya olunmasınlar. Bu da, şübhəsiz, regionun g ələcəyinin geosiyasi açıqlığını saxlamağa kömək edir. ABŞ üçün geostrateji nəticələr aydındır. Amerika çox uzaqda yerl əşir. Bu isə onun Avrasiyanın bu regionunda dominat roluna bir q ədər maneə törədir. Lakin digər tərəfdən, bu teatrda baş verən hadis ələrə müdaxilə etmək üçün o son dərəcə güclüdür. Maraqlı c əhət budur ki, bu regionun bütün dövlətləri də onların yaşaması üçün ABŞ-ın bu regionda iştirakını zəruri hesab edirlər. Rusiya ABŞ-ı bu regiona müdaxilədən kənarlaşdırmaq və əvvəlki mövqeyini b ərpa etmək üçün hələlik çox zəifdir. Hadisələrin g ələcək inkişafından çox şey asılı ola bilər. Çin kifayət qədər güclü olsa da, Rusiyadan ehtiyat ed ərək bu regionun hadisələrində iştirak etm əkdən çəkinir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, heç bir dövlət bu geosiyasi əraziyə nəzarət edə bilməsin, dünya ictimaiyyəti isə bu regiona maliyy ə-iqtisadi dəstək göstərsin. Bununla yanaşı, Rusiyanı regiondan kənarlaşdırmaq arzu edilən deyil, çünki bu Rusiya il ə yeni dövlətlər arasındakı ziddiyyətləri daha da 286 gücl əndirə bilər. Həqiqət budur ki, regionun inkişafında Rusiyanın partnyor kimi f əal iqtisadi inkişafı bu zonanın siyasi sabitliyi üçün çox vacibdir. Ukr ayna respublikasının prezidenti Z.Kuçmanın rəhbərliyi ilə 2004- cü ilin dekabrın 27-də keçirilən Milli Təhlükəsizlik və müdafi ə Sovetinin iclasında ölkənin NATO-ya daxil olması bəyə- nildi v ə göstərildi ki, Avropanın kollektiv təhlükəsizlik sistemində iştirak üçün bu qurumun üzvü olmaq lazımdır. Qərbin inkişaf etmiş, ölkələri ilə əlaqələri inkişaf etdirməyk təklifini 1997-ci ildə ölk ə əhalisinin cəmi 13,8%-i dəstəkləyirdi. Krımda isə əhalinin əksəriyyəti NATO-nu təcavüzkar blok hesab edirdi. Yeni tarixi dövrd ə həqiqətən NATO beynəlxalq hüquq qaydalarını tez-tez pozur. M əsələn, onun Yuqoslaviyadakı hərbi əməliyyatları, Belq- radı bombardman etməsi, Serbiyada minlərlə dinc sakini öldürməsi buna sübutdur. Burada heç bir Avropanın təhlükəsizliyi məsələ- sind ən bu mənada söhbət gedə bilməz. Hazırki dövrdə Şimali Atlantika alyansı ölkələrinin liderləri xüsusil ə 2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələrindən sonra “beynəlxalq terrorizm ə” və islam fundamentalizminə qarşı total müharibəyə başladıqlarını elan etdirlər. Bu müharibədə isə NATO bloku əsas instrument rolunu oynamalı idi. Terrorizmlə müharibə vacib olsa da, lakin h ər hansı bir bəhanədən istifadə edib hər hansı təcavüzə başlamaq beynəlxalq hüquq normalarını tam ziddir. Ukrayna elan etdiyi dövl ət neytrallığına və bloklara qoşulmamaq statusunu pozur, heç bir z ərurət olmadan öz xalqın dünyada baş verən münaqişələrdə iştiraka cəlb edir. Ukrayna liderləri belə bir fikir də ir əli sürürlər ki, guya NATO bloku Rusiya ilə yaxınlaşır, bu da Ukraynanın bu blokda iştirakına yol açır. Rusiya özünün hazırkı bütün xoşagəlməz hallarına baxma- yaraq əvvəlki kimi yenə də böyük ölkə olaraq qalır, dünyada ikinci nüv ə ehtiyatına malik olan ölkədir. O, dünyada baş verən geosiyasi münasib ətlərin bütün spektrlərinə nüfuzedici təsirini saxlamaq- dadır. NATO ilə Rusiya arasında “19+1” formulu üzrə saziş rus diplomatiyasının çox böyük uğuru hesab edilə bilər. çünki bu, mü əyyən dərəcədə alyansın fəaliyyətini bitərəfləşdirməyə, silahlı qüvv ələrin, digər təhlükəsizlik institutların modernləşdirilməsinə 287 xidm ət edir. Lakin Ukraynanın NATO-ya girmək istəyinə gəlincə, dem ək lazımdır ki, bu böyük şahmat lövhəsindəki böyük fiqurların oyununda piyadaların vəziyyətinə bənzəyir. Ukrayna dövləti “Avropaya yol” prinsipini əsas götürür. Lakin Avropanın ziyalı t əbəqəsi özlərinin vətənlərini Köhnə dünya adlandırırlar. Hazırkı dövrd ə Ukraynanın NATO-ya girməsi ölkənin inkişafının ənənəvi hüququ v ə mənəvi prinsiplərinin pozulması, öz vətəndaşlarının ümumi r əyinin nəzərə alınmaması, onun yeni qlobal münaqişələrə c əlb edilməsi, ölkənin siyasi müstəqililyinin itirilməsinə doğru gedilm əsi, ölkədaxili parçalanmasının güclənməsi deməkdir. 288 V .ABŞ və Ərəb ölkələri 2011-ci ildə 2011-ci ilin fevral- martında Misirdə Hüsnü Mübarək hakimiyyətinə qarşı çevrilən hərəkat ABŞ başda olmaqla böyük dövlətlər tərəfindən dəstəkləndi. Bu hərəkat sonda qələbə çaldı və Hüsnü Mübarək 30 illik hakimiyyətindən əl çəkməli oldu. “Müsəlman qardaşları cəmiyyəti”nin rəhbərlik etdiyi belə hərəkatlar digər ərəb ölkələrində - Tunisdə, Yəməndə, Suriyada da baş verdi. Bu hərəkatların hamısı mövcud quruluşa qarşı çevrilmişdi. Nəticədə Suriyada fövqəladə vəziyyət ləğv edildi. Digər ölkələrdə xalqa bir sıra güzəştlər edildi. Bu ölkələrdəki hərəkatlar liberalizmə, plüralizmə yönəlmiş hərəkatlar idi. Livi ya Afrikanın şimalında yerləşən ərəb ölkəsidir. Ərazisinə görə Afrikanın ən böyük dövlətlərindən biridir. Liviya Afrikada neft ehtiyatlarına görə birinci, qaz ehtiyatlarına görə dördüncü yeri tutur. Liviyada fevralın 17-nə kütləvi etiraz aksiyaları başladı. Benqazi şəhərində küçələrə çıxan minlərlə insan 1969-cu ildən ölkəni idarə edən Liviya Ərəb Cümhuriyyətinin lideri, polkovnik Müəmmər Qəddafinin istefasını, həbsdə olan siyasi məhbusların azad edilməsini tələb edirdilər. Lakin, Liviya lideri Müəmmər Qəddafi Misir prezidenti Hüsnü Mübarək devrilməzdən bir həftə əvvəl xalqa müraciət edərək bildirmişdi ki, "qanuni hakimiyyətə qarşı etiraz aksiyalarına dözmək niyyətində deyil". Əl-Bayda, Əz-Zintan şəhərində də etiraz aksiyası keçirilirdi. Hökumət əleyhinə aksiyalarla yanaşı, Tripoli, Benqazi və Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin doğulduğu Sirt şəhərində hakimiyyətə dəstək xarakterli aksiyalar da keçirilməyə başladı. Nümayişçilər ölkənin şərqindəki Əl-Bayda şəhərini ələ keçir- dilər. Şəhər təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alın- mışdı. Liviya liderinin oğlu bildirirdi ki, ordu Qəddafini müdafiə etmək üçün son gülləyədək döyüşəcək: “Mən vətəndaş müharibə- sindən ehtiyatlanıram, bu müharibə neft səltənətini məhv edə bilər. Bəziləri Benqazidə hökumət yaratmaq, digərləri isə Əl-Baydada islam əmirliyi təsis etmək istəyir. Hər kəsin öz çevriliş planı var”. 289 Liviyanın Benqazi şəhərində kütləvi etiraz aksiyası keçirən vətəndaşlarla polisin toqquşması nəticəsində 200 nəfər həlak olmu ş, 800 nəfər yaralanmışdı. L iviya Ərəb Cəmahiriyyəsinin lideri Müəmmər Qəddafi dövlət televiziyası ilə xalqa müraciətində demişdi ki, ölkədəki yerli idarəetmə orqanlarının səlahiyyətləri artırılacaq, dövlət büdcəsin- dən xərcləmələrə nəzarət gücləndirildəcək. "Liviyada baş verənlər "Əl Qaidə" kimi terror təşkilatları və Qərbin idarə etdiyi bəzi dəstələrin işləridir. Şəhərlərimizi xarabazara, xalqımızı zəlil insan- lara, dövlətimizi isə parçalanmış ölkəyə çevirmək istəyən bu adam- ların məqsədləri xain, çirkin və murdardır. Bu murdar köpəklər, əlləri qana batmış cəlladlar bilməlidir ki, Liviya xalqı müstəqilliyi və stabilliyi uğrunda verdiyi qurbanları unutmayacaq. Şəhidlərin qanı yerdə qalmayacaq. Mən Liviya inqilabının lideriyəm. İnqilab lideri isə prezident deyil ki, istefa versin. Hazırda Qərbin mediya vasitələri ölkəmizin dünyadakı imicini korlamağa çalışırlar. Lakin bu insanlar və qüvvələr bilməlidir ki, xaricdən təzyiqlərə boyun əyən, geri çəkilən deyiləm. Amerikaya və Böyuk Britaniyaya müqavimət göstərən biz liviyalılar təslim olmayacağıq. Liviya inqi lab istəmir. Muzdlu köpəklərin idarə etdiyi insanlar Liviyaya yox, İblisə xidmət edirlər. Mən ölkəni tərk edən deyiləm və burada şəhid kimi dünyamı dəyişəcəyəm". ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri dünyanın ən uzun aviadaşıyıcısı olan “USS Enter prise”si Liviya sahillərinə göndərmişdi. Aviada- şıyıcı Liviyadakı vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar, Somali quldur- ları ilə mübarizə tapşırığından geri çağırılmışdır. Penntaqon fevralın 28-də Şimali Afrika sahillərində Hərbi Hava və Hərbi Dəniz qüvvələrinin yenidən qruplaşdırılacağını bildirilmişdir. ABŞ və Böyük Britaniya liderləri isə Liviyada müxalifəti qorumaq üçün hərbi gücə əl atacaqlarını istisna etməyiblər. Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron Müəmmər Qəddafinin nümayişçilərə qarşı təyyarə və vertolyotlardan istifadə etdiyi təqdirdə, onun özünə qarşı da hava zərbələrindən istifadə olunacağını bəyan etmişdi. ABŞ, Britaniya və Fransa xüsusi təyinatlılarını Liviyaya yerit- mişdilər. Bu 3 ölkənin xüsusi təyinatlıları Liviyanın şərq rayon- larında yerləşdirilmişdi. 290 Qəddafi bildirirdi ki, “Qərb Liviyanı Böyük Britaniya, Fransa və ya ABŞ-ın müstəmləkəsinə çevirmək istəyir. Avropa ölkələri artıq Fars körfəzi və İraqın neft yataqlarına nəzarət edir”. 2011-ci ilin f evralın 23-də Liviya iğtişaşları ilə bağlı ilk dəfə şərh verən ABŞ prezidenti Barak Obama demişdi ki, Liviya hakimiyyəti Müəmmər Qəddafi rejimi əleyhinə etiraz edənlərə qarşı zorakılıq işlədilməsinə görə məsuliyyət daşımalıdır. Onlar beynəlxalq qurumlarla birlikdə Liviya böhranına qarşı ümumi cavab yolunu axtarmağı planlaşdırıblar”. ABŞ prezidenti göstəriş verib ki, onun milli təhlükəsizlik komandası Liviyada seçkilər üzrə təkliflər hazırlasın. Həmin gün Avropa Birliyinin rəsmiləri də Qəddafi rejiminə mümkün cavab tədbirləri kimi sanksiyalar təklif e tmişlər. Amerika Birləşmiş Ştatları Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin öz xalqının inamını itirdiyini hesab edirlər. Liviya hökumətinə qarşı sanksiyalar paketi hazırladıqlarını Ağ Evin mətbuat katibi Cey Karni bəyan etmişdi. O deyirdi ki, «Belə görünür ki, Qəddafi xalqının etimadını itirib. O vətəndaşlara qarşı zorakılıq tətbiq olunmasına sakit baxır, liviyalıların nəzərində onun hakimiyyətinin qanuniliyi sıfıra enib». ABŞ prezidenti Barak Obama Liviya lideri Müəmmər Qəddafiyə, onun ailə üzvləri və hökumətinə qarşı birtərəfli qayda- da maliyyə sanksiyalarının tətbiq olunması barədə fərman imzala- mışdı. «Mən ABŞ prezidenti Barak Obama hesab edirəm ki, polkov nik Müəmmər Qəddafi, onun hökuməti və ən yaxın silah- daşları silahdan, muzdlu əsgərlərdən və əsassız zorakılıqdan istifa- də edərək Liviya xalqına qarşı yolverilməz addımlar atıblar. Mən həmçinin hesab edirəm ki, Qəddafi, onun ailəsinin, hökumətinin üzvləri və ən yaxın silahdaşları Liviyanın dövlət əmlakı qorun- masa, onu ələ keçirə bilərlər». Fərmana əsasən, Qəddafi, onun hökuməti və dörd qohumunun bütün əmlakı və bank hesabları don- durulur, Liviya hökuməti ilə bütün bank əməliyyatlarına qadağa qoyulurdu. «Bundan əlavə, ABŞ dövləti Liviyaya müdafiə sənayesi mallarının idxalına və bu ölkəyə müdafiə sahəsində xidmət göstərməyə icazə verən bütün mövcud lisenziyaları dondururdu». 291 BMT T əhlükəsizlik Şurası 26 fevral 2011-ci il tarixində Liviya r əhbərliyinə qarşı sanksiya tətbiqi təklifi barəsində qətnamə qəbul etmişdir. Qətnamədə Liviyaya qarşı hərbi embarqonun tətbiqi, ölkə r əhbərlərinin xaricdəki hesablarının dondurulması və onların xaricə s əfərlərinə qadağa qoyulması təklif edilirdi. Q ətnamədə göstərilirdi ki, dinc Liviya vətəndaşlarına qarşı hücumlar "b əşəriyyətə qarşı cinayət kimi qiymətləndirilə bilər". Bu hala is ə Haaqadakı Beynəlxalq Məhkəmə tərəfindən baxıla bilər. Avropa Birliyi Liviyada dinc nümayişçilərə qarşı əsassız güc t ətbiqinə görə məsuliyyət daşıyan Müəmmar Qəddafi və onun ailə üzvl ərinə qarşı sanksiyalar paketini razılaşdırmışdı. ABŞ NATO-dakı tərəfdaşları ilə Liviyada Müəmmar Qəddafi rejiminin h ərbi müdaxilə ilə devrilməsi imkanlarını müzakirə et mişdir. Birləşmiş Ştatların BMT-dəki nümayəndəsi Syuzan Rays Vaşinqtonun Liviya müxalifəti ilə əlaqələr qurduğunu bildirmişdi. ABŞ-ın BMT-dəki səfiri Syuzan Rays bildirirdi ki, «Biz problemin h əlli üçün bütün mümkün variantları müttəfiqlərimizlə müzakirə edirik». Fransa prezidenti Nikola Sarkozi il ə Böyük Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron Avropa Birliyin ə üzv olan bütün dövlətləri bu addımı atmağa çağırmışdılar. Fars körfəzi ərəb dövlətlərinin əməkdaşlıq şurası Qəddafi rejimini legitimliyini itirmiş hakimiyyət kimi tanımışdı. ABŞ-ın Liviya müxalifətinin qurduğu Milli Şuranı hökum ət kimi tanımağa hazır olduğunu isə Birləşmiş Ştatların dövl ət katibi Hillari Klinton da bəyan etmişdi. Eyni mövqeni İtaliyanın xarici işlər naziri Franko Frattini də ortaya qoymuşdur. Liviyadakı durumla bağlı ABŞ dövlət baçısı Barak Obama bildirmi şdi ki, Amerika müttəfiqləri ilə bərabər Liviya lideri Mü əmmar Qəddafini cilovlamağa çalışır. Prezident Qəddafinin opponentl ərinə qarşı hücumlarına cavab vermək üçün bütün variantların nəzərdən keçirildiyini bəyan etmişdir. BMT- nin İnsan Hüquqları Şurası Liviyada insan hüquqları sah əsində pozuntuların araşdırılması üçün 3 nəfərdən ibarət komissiya t əşkil etmişdi. 292 BMT- nin Təhlükəsizlik Şurası Liviya üzərində uçuşsuz zonanın yaradılmasına və Liviya rəhbərliyinə qarşı daha sərt sank- siyalara çağırmışdı. Şura bunu Ərəb Liqasının belə bir zonanın yaradılması barədə xahişi ilə əlaqədar etdiyini vurğulamışdı. Bununla belə, Təhlükəsizlik Şurasının daxilində Liviyaya hərbi müdaxilə məsələsində ciddi fikir ayrılığı qalırdı. BMT diplomatları deyirlər ki, qətnamə Liviya üzərində bütün uçuşları qadağan etməli və üzv ölkələr Tripolinin qətnamənin tələbini yerinə yetirməsini təmin etməlidirlər. Onlar deyirlər ki, ilk növbədə belə bir zonanın yaradılmasında ərəb ölkələrinin iştirakı məqsəduyğun sayılır. Məhz bu məqamı vurğulamaq üçün əsasən Britaniya və Fransa tərəfindən cizgilənmiş qətnamə layihəsinin tərtibində Livan da iştirak edirdi. Liviya ya hərbi müdaxiləyə müxalif olanlar var və bunlar heç də təkcə Rusiya və Çin deyildi. Almaniya da bildirir ki, uçuşsuz zona barəsində bir çox suallar açıq qalmışdı. BMT-nin T əhlükəsizlik Şurası Liviya hava məkanında uçuşlara qadağan olunan zonanın yaradılması barədə qərar qəbul etmişdi. BMT T əhlükəsizlik Şurasının qətnaməsində hərbi əməliyyatların mümkünlüyü v ə Liviya Mərkəzi Bankının və neft şirkətinin hesab- larının dondurulması imkanları qeyd olunmuşdu. Bu tədbirlər müxalif ətin nəzarəti altında olan şəhərin bombardman olmasının və yerli dinc əhalinin qətlə yetirilməsinin qarşının alınmasına yön əldilimişdi.Təhlükəsizlik Şurasının 15 üzvündən 10-u qətnamə- nin lehin ə səs vermişdi. Liviyanın səmasının blokadaya alınması barədə BMT Təhlükə- sizlik Şurası 1973 saylı qətnaməni qəbul etməsindən sonra ABŞ, Fransa, İtaliya, Kanada və s. ölkələr koalisiya yaratdılar. Fransızlar, amerikalılar və ingilislərin Liviyaya zərbələrinə S əudiyyə Ərəbistanı və Qətər də qoşula biləcəklərini bəyan etdilər. Afrika İttifaqı, Türkiyə, Rusiya, Çin, Hindistan, Ərəb Dövlətləri Liqası bombardmanları qətiyyətlə pislədi. Kanada, İspaniya və Danimarkanın hərbi təyyarələri Liviyaya qarşı yeni zərbələrdə iştirak etmək üçün Aralıq dənizindəki aviabazalara gətirilmişdi. 293 Q əddafi rejimi hərbi bazalar və nəqliyyyat qovşaqlarının yanında mülki əhalini yerləşdirərək "canlı qalxan"lar yaradırdı. Q əddafinin komanda məntəqəsi Bab əl Əziziyyədə yerləşirdi. Q əddafi rejiminə qarşı hazırlanmış "Odisseya. Sübh" əməliy- yatı ABŞ-ın 1991-ci ildən bəri qatıldığı ən mühüm hərbi əməliy- yatların ssenarisi üzrə keçirilirdi. Əməliyyyatın əvvəlində "Toma- hav k" qanadlı raketlərindən istifadə edilərək aviasiyaya "yol" açıldı. Liviyadakı 20 hədəfə 110 belə raket buraxılmışdı. Beynəl- xalq koalisiyanın başlıca hədəfi Qəddafiyə sadiq qoşunların əlində olan v ə 300 km məsafədəki hədəfləri vura bilən "SA-5" raket sisteml əri oldu. Bundan başqa, Qərbin təyyarələrinin hədəfləri ara- sında Liviyanın 50 "SA-6" raket sistemləri, 30 "hava-torpaq" siste- mi v ə 15 radar sistemi də var idi. Bu sistemlər Aralıq dənizi sahil- l ərində yerləşirdi. Liviyanın Hava Hücumundan Müdafiə Qüv- v ələrində 5 zenit-raket alayı və 3 zenit-raket briqadası vardı. Onlar S-200 "Anqara", S-75 "Dvina", "Osa" v ə "Kvadrat" zenit-raket kompleksl əri ilə təchiz olunmuşdular. Əməliyyatın növbəti mərhələlərində Liviyanın hava səmasında patrul uçuşlarında olan qırıcıların elə səmada yanacaqla təmiantı, pilotsuz t əyyarələrlə nəzarət və müşahidənin təminatı, kəşfiyyatçı t əyyarələrin uçuşları, radar qurğularının məhv edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bütün bunlar BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə Liviyanın qapadılmış səmasının patrul nəzarəti üçün görülməli idi. Liviyaya qarşı əməliyyatlarda ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, Fransa v ə İtaliya da iştirak edirdi. Liviyadakı mövqelərə ilk zərbə- l əri Fransa Hərbi-Hava Qüvvələrinin "Miraj" təyyarələri tərəfindən endiri lmişdi. Bundan başqa, Liviyanın səmasında uçuşsuz zonanın t əminatı üçün Siciliyadakı aviabazada Norveç və Danimarkannın h ərbi təyyarələri də yerləşdirilmişdi. Liviyaya qarşı tərtib edilmiş "Odissey Şəfəq" planının üç m ərhələsi müəyyənləşdirilmişdir. 1. İlkin mərhələdə əsasən hava hücumundan müdafiə obyektl əri olmaqla 31 hədəf bombalanmalı idi. 2. İkinci mərhələnin hədəfləri Liviyada iki hərbi-hava bazası v ə Qəddafinin Tripolidəki iqamətgahı idi. 294 3. Son m ərhələdə isə koalisiya qüvələri Qəddafiyə sadiq qoşunlara zərbələr endirməyi planlaşdırırdı. Liviyaya qarşı əməliyyatlarda 3 "B-2" bombardmançı, 56 qırıcı-bombardmançı təyyarələrdən istifadə olunurdu. Hava zərbə- l əri F-16, F-18, "Rafale", "Tayfun", "Tornado", "Mirag 2000" təy- yar ələri ilə endirilirdi. Avropa ölk ələri arasında BMT-nin tətbiq etdiyi uçuşa qadağa zonasının təmin olunması məqsədilə ABŞ-ın başçılığı ilə koalisiya qüvv ələrinin Liviyaya hava və raket hücumları ilə bağlı fikir ayrı- lıqları yaranmışdı. Uşuşa qadağa zonasında əməliyyatlara nəzarətin ələ alınması ilə bağlı Brüsseldə keçirilən müzakirələ zamanı NATO-nun 28 üzvü konsensus əldə edə bilməmişdi. S əudiyyə Ərəbistanında səfərdə olan Rəcəb Tayyib Ərdoğan deyib ki, NATO-nun əməliyyatı işğala çevrilməməlidir. Rusiyanın Baş naziri Vladimir Putin uçuşa qadağa zonasını kəskin tənqid e tmişdi. Rusiya prezidenti Dmitri Medvedev isə baş nazirini tənqid ed ərək, onun şərhlərini qəbuledilməz adlandırmışdı. NATO üzvü Almaniya koalisiyada iştirak etməmək qərarını müdafiə etmişdi. NATO Liviyaya silah t ədarükünə dair embarqonun əməl olunması ilə bağlı əməliyyat aparırdı. NATO-nun Avropadakı Birl əşmiş Silahlı Qüvvələr Komandanlığı yanında strateji planlaş- dırma üzrə direktoru briqada generalı Pyer Sen-Aman bildirmişdi ki, "NATO artıq əməliyyat aparır". NATO- nun baş katibi Anders foq Rasmusen Şimali Atlantika Alyansının BMT Təhlükəsizlik Şurasının Liviyaya silah tədarü- kün ə dair embarqoya nəzarətlə bağlı qətnaməsinin icrasının təmin olunmasına dair qərar qəbul etməsi haqqında məlumatı vermişdir. NATO generalı onu da bildirib ki, "Birləşmiş müdafiəçi" kodu il ə əməliyyat aparılan zaman NATO dənizçiləri Mərkəzi Aralıq d ənizindən keçəcək və göyərtələrində silah və muzdluların olması il ə bağlı şübhəli gəmiləri yoxlayacaqlar. Liviyada h əyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlara komandanlığı NATO öz üz ərinə götürmüşdü. Bunu NATO-nun baş katibi Anders Foq Rasmussen b əyan etmişdi. Mü əmmar Qəddafi ölkəsinə qarşı aparılan hərbi əməliyyatları pisl əyərək Liviyaya dair Londonda keçirilmiş konfransın iştirak- 295 çılarını hərbi əməliyyatlara xitam verməyə səsləyib. “Liviyaya qarşı aparılan barbar və şərəf gətirməyən hücumu dayandırın, Liviyanı liviyaylıların ixtiyarına verin. Siz hər an insan itkisini artıran, insan qırğını ilə nəticələnən əməliyyatlarla məşğulsunuz”. ABŞ-ın Maliyyə Nazirliyi Liviya dövlətinə və ölkə başçısı Mü əmmər Qəddafiyə məxsus 30 milyard dollarlıq vəsaiti - nağd pulu v ə qiymətli kağızı dondurmuşdur. Bu ABŞ tarixində misli görünm əmiş iri həcmdə dondurmadır. Fevralın 27-də BMT Təhlükəsizlik Şurası Qəddafi, ailə üzvləri v ə yaxın silahdaşlarının ölkədən çıxmasını yasaqlayan qətnamə q əbul etmişdi. Sanksiyanın başqa bəndlərinə görə, Qəddafi və qohumlarının xaricdəki bütün hesabları dondurulur, Liviyaya bütün növ silahların satışı yasaqlanır, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə dinc sakinl ərin öldürülməsini araşdırmaq tapşırılırdı. Avropa Birliyi d ə fevralın 28-də Qaddafiyə, onun ailə üzvlərinə v ə ətrafındakı şəxslərə sanksiyalar tətbiq etmişdi ki, sanksiyalar Liviyaya silahın və xüsisi vasitələrin satışına embarqonu, Qəddafi klanı təmsilçilərinin Avropa Birliyi ölkələrinə səfərinə yasağı, onların hesablarının dondurulmasını nəzərdə tuturdu. NATO alyansda Liviya lideri Mü əmmar Qəddafiyə qarşı beyn əlxalq hərbi kampaniyaya nəzarətlə bağlı fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, BMT- nin Liviyaya qarşı tətbiq etdiyi silah embar- qosuna əməl etməyə razı olmuşdu. Liviya hadis ələri zamanı may ayına qədər ölkəni 140 min adam t ərk etmişdir. Alyansın yalnız 6 ölkəsi əslində Liviya hökumət qüvvələrinə qarşı hava zərbələrində iştirak edirdi. NATO alyansının 3 aparıcı lideri ABŞ prezidenti Barak Obama, Fransa prezidenti Nikola Sarkozi v ə Britaniyanın baş naziri Devid Kameron birg ə bəyanatla bildirmişdilər ki, hələlik söhb ət polkovnik Qəddafinin hakimiyyətdən getməsi məqsədi ilə müharib ənin başlamasından getmir. NATO Liviyadakı hərbi əməliyyatların birinci mərhələsinin başa çatdığını və ikinci mərhələnin başlandığını bildirmişdir. İkinci m ərhələdə məqsədin Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin komanda m əntəqələrinin məhv edilməsi olduğunu bildirən NATO təmsil- 296 çil əri Qəddafinin özünün aradan götürülməsi haqda heç bir söhbət getm ədiyini vurğulamışdılar. Mart ayının 19 –da saat 20:45 də ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa başda olmaqla koalisyon qüvvələr Liviyada müxalif qüvvə- lərə qarşı silahlı mübarizənin qarşısının alınması “məqsədi” ilə “Odyssey Dawn” (Odisseyin başlanğıcı) adlı hərbi əməliyyata başladılar. Hərbi əməliyyatlar havadan zərbələr endirməklə həyata keçirilirdi, lakin istisna deyildir ki,lazım gəldikdə NATO qüvvələri qurudan da Qəddafi qüvvələrinə qarşı əməliyyatlara başlaya bilər. İlkin məlumatlara görə Liviyanın hava məkanı koalisiya qüvvələrinin nəzarəti altındadır və hələ ki, 4 günlük əməliyyatların nəticəsi olaraq Liviya ordusunun Havadan Hücüm Əleyhinə Müdafiə Sistemləri (HHƏMS) sıradan cıxardılmış, mühim hərbi obyektlər isə bombalanmışdır. Liviyaya qədər Tunis və Misirdə də inqilabi partlayış baş vermişdir. Lakin bu ölkələrin heç birində açıq şəkildə xarici müdaxilə olmamışdır.Aparıcı dövlətlər rəsmi bəyanatlar şəkilində hakimiyyətin xalqa təhvil verilməsini tələb etmişlər.Diqqət olunası məqam Liviyadakı hadisələrin digərlərindən fərqinin olması və Qərbin maraqlarıdır. Liviyadakı hadislər Tunis və Misir inqilabından nə ilə fərqlənirdi? Əsas fərq burada tərəflər arasında silahlı toqquşma- ların olmasıdır. Eyni zamanda nəzərə alsaq ki, Liviya Tunis və Misirdən fərqli olaraq zəngin neft və qaz ehtiyyatlarına malikdir, onda tam fərqli bir situasiyanın yarandığını görə bilərik. Əslində ABŞ başda olmaqla Qərbi narahat edən iki məsələ var. Birinci – İnqilabçı qüvvələrin silahlı olması və kimlərdən təşkil olunduğunun qeyri-müəyyənliyidir. Nə qədər qəribə səslənsə də, bu belədir. Fərz edək ki,silahlı inqilabçılar Qəddafi rejimini devirir və ölkədə həmin bu qüvvələrin başçılığı ilə hakimiyyət qurulur. Hadisələrin bu cür gedişatı isə heç də Qərbə sərf edən bir situasi- yanın yaranacağını vəd etmirdi. Çünki, inqilabçılar arasında vahid komandanlığın olmaması və silahlı müxaliflərin rejimi devirdikdən sonra bir- biriləri ilə mübarizə aparacaqları istisna olunmur, bu isə xaos və anarxiyanın uzun müddət hökm sürəcəyindən xəbər verirdi. Doğrudur, NATO qüvvələrinin Liviyaya müdaxiləsinə bir 297 neçə gün qalmış inqilabçılar geri çəkilərək öz mövqelərini təhvil verirdilər. Lakin, inqilabçılar hələ də güclü idilər və onların orduya qarşı əks hücum planı real görünürdü. Digər tərəfdən isə, əgər burada inqilabçılar bir çoxlarının fərz etdiyi kimi Qərbin dəstəyi ilə hərəkət edib mübarizəni davam etdirsəydilər, onda Qərb onları ən sadə üsulla, yəni gizli şəkildə silahlandırmaqla mübarizə meyda- nına atardı. Hazırkı vəziyyət isə fərqlidir. İkinci məsələ isə əslində humanitar müdaxilənin pərdə arxası əsas faktordur. Bu amil hərbi müdaxilənin demək olar ki, əsas məqsədlərini ortaya qoyur. Bu neft amilidir. Liviyadakı qeyri-sabit vəzyyət qara qızılın qiymətinin günü-gündən artmasına və Avropa- nın enerji sahəsində stabilliyinin pozulmasına gətirib çıxar- mışdı.Nəzərə almaq lazımdır ki,hal-hazırda dünya bazarlarında neftin qiyməti rekord həddədir. Liviyada baş verən inqilab isə bu- nun əsas səbəbidir.Eyni zamanda adı çəkilən ölkə Avropanın əsas enerji təmin edicilərindəndir. Deməli, enerji resurslarının sabit, vaxtında daşınması və çatdırılması BMT TŞ – da qəbul olunmuş qətnamədə lehinə səs vermiş ölkələr üçün daha çox lazımdır. S əsvermədə iştirak edən 15 ölkədən 10 – u bu qətnamənin leyhinə səs vermişdir. Səsvermədə öz səsvermə hüququndan istifadə etməyən ölkələr sırasında isə Rusiya, Almaniya, Çin, Hindistan və Braziliya nı göstərmək olar. 1999 – cu ilin mart ın 24-də NATO təyyarələri Yuqoslaviya ərazilərini səmadan bombalamağa başladı.Nəticədə isə serblər Kosovadan sıxışdırlaraq çıxarıldı və burada dominat millət kimi alb anlar yer aldılar. Milli zəmində baş verən toqquşmalar sona çatdı və ən nəhayət dünya xəritəsində Kosova adlı bir dövlət yarandı. Oxşar məqamlar təyyarlərlə aviazərbələrin endirilməsi və NATO qüvvələrinin iştirakıdır. Lakin, tam şəkildə oxşar ssenarinin təkrarlanacağı real görünmür. Ehtimal olunan gedişat ondan ibarətdir ki, Liviyada Qəddafi rejimi devriləcək, Qərb isə burada tez bir zamanda sabitliyin yaranmasına çalışacaq və öz maraqlarına cavab verən bir hökümətin qurulmasını təmin edəcək. Doğ- rudur, AB Ş–ın Afirkadakı baş komandanı general Karter Hem rəsmi şəkildə Qəddafinin devrilməsinin məqsəd olmadığını və yalnız mülki əhalini müdafiə məqsədi ilə əməliyyatlara start 298 verildiyini bildirmişdi. Lakin, müdaxilənin elə ilk günlərindən Qəddafinin iqamətgahının bombalanması bu bəyanatın “reallığını” hansı səviyyədə əks etdirdiyini ortaya qoyur . 299 Ədəbiyyat siyahısı 1. Baxışov M.Ə. ABŞ-ın müasir tarixi. Bakı, 2006 2. Baxışov M.Ə. NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi // Beynəlxalq həyat/, №2, 1999 3. Baxışov M.Ə. Kosova münaqişəsi//Beynəlxalq həyat/№2, 2001. 4. Baxışov M.Ə. Körfəz müharbəsi, onun beynəlxalq münasibətlərə təsiri // Beynəlxalq həyat/, №2, 2001 5. Baxışov M.Ə. Avropa İttifaqının şərqə doğru genişlənməsi // Tarix və onun problemləri/, №4, 2006. 6. M.Qasımlı., M.Fətəliyev. Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi. II hissə, Bakı, 2008. 7. S.Mustafayeva: Avropa və Amerika ölkələrinin ən yeni tarixi. II hissə. Bakı 2010. 8. S.Mustafayeva. ABŞ və Böyük Britaniyanın ən yeni tarixi. 1918- 2007- ci illər. Bakı, 2009. 9. Латинская Америка в международных отношениях XX века. М., 1988 10. Рейган Р. Жизнь по-американски. М, 1992 11. Эйзенхауэр Д. Крестовый поход в Европу. М, 1980 12. Абрамов Ю.К. Феномен Рональда Рейгана. // Политические портреты. М., 1989 13. Давыдов Ю.П. Политика США в Восточной Европе. // США: экономика, политика, идеология. - 1990. - № 2 14. Иванян Э.А. История США. М., 2004 15. Иванян Э.А. Рональд Рейган: хроника жизни и времени. М., 1991 16. Киссинджер Г. Дипломатия. М., 1997. 17. Кудрявцев В.Б. Военная политика НАТО и европейская безопасность. // США: экономика, политика, идеология. – 1991 №6 18. Д.В.Кузнецов. Арабо-Израильский конфликт: История и современность. Благовешенск, 2006. 19. Мельников Ю.М. Внешнеполитические доктрины США. Происхождение и сущность программы «новых рубежей» президента Кеннеди. М., 1970 20. Никонов В.А. Республиканцы: от Эйзенхауэра к Никсону . М., 1988 300 21. Позиция руководства США в связи с вводом советских войск в Афганистан в 1979 г. // Новая и новейшая история. - 1997 22. Усачёв И.Г. Джон Фостер Даллес. Политический миф и реальность. М., 1990 23. Уткин А.И. Американская стратегия для XXI века. М., 2000 24. Шальнев А. Билл Клинтон. М., 1993 25. Ближний Восток: проблемы региональной безопасности – М., 2000 – 207 с. 26. Ланда Р.Г. История арабских стран. – М., 2005. 27. Новейшая история арабских стран Азии, 1917-1985 – М.: Наука, 1988, 636 с. 28. Современные международные отношения и мировая политика/Отв.ред.А.В.Торкунов – М.: Изд-во «Дрофа», 2004. 29. Андреев А.Р. История Иерусалима – М.: ЭКСМО/ Алгоритм, 2004, 413 с. 30. Кисилев В.И. Палестинская проблема – М.: Знание, 1987, 63 с. 31. Кутаков Л.Н. «Шестидневная война» 1967 г. На Ближнем Востоке и ООН. М., 1977. 32. аш-Шазли Саад эд-Дин. «Октябрьская война» 1973 г. // Азия и Африка сегодня, 1993, №9, 10, 11 33. Захаров А.М., Фомин О.И. Кэмп-Дэвид: политика, обреченная на провал – М.: Наука, 1982, 234 с. 34. Агарышев А.А. От Кэмп-Дэвида к трагедии Ливана. М.: Молодая гвардия, 1986-224 с. 35. Панкратьев В.П. путь в Мадрид после ликвидации кризиса в Персидском заливе. М., 1997. 36. Аванов В.Л. США и ближневосточная проблема // Вопросы истории, 1979, № 9 37. Борисов Р.В. США: ближневосточная политика в 70-е годы – М.: Наука, 1982, 215 с. 38. Колобов О.А. Политика США по отношению к Израилю и арабским странам на рубеже 80-90-х годов ХХ века. Нижний Новгород: 1995, 180 с. 301 MÜNDƏRİCAT I. İkinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələri ....... ...........4 II. ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti. ......................................... ......107 III. ABŞ-ın Qafqaz siyasəti.......................................................224 IV. ABŞ və Rusiyanın Şərqi Avropada və keçmiş sovet m əkanında nüfuz dairəsi uğrunda mübarizəsi........................256 V.ABŞ və Ərəb ölkələri 2011-ci ildə ................................. .......288 Document Outline
Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|