SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova

Domino n
əzəriyyəsi.  
“Domino n
əzəriyyəsi” XX əsrin 50-80-ci illərində  ABŞ-da 
m
əşhur  idi.  Bu nəzəriyyənin mahiyyəti  ABŞ  dövlət administra-
siyası  tərəfindən  “soyuq müharibə”  zamanı  dünyada  amerikan 
müdaxil
əsinin  əsas istiqamətlərini müəyyən edib bu istiqamətdə 
lazımı, istərsə də adekvat siyasi, iqtisadi, maddi, mənəvi və hətta 
h
ərbi tədbirlər planı hazırlayıb onu reallığa çevirmək idi. Bu nəzə-
riyy
ə Koreya müharibəsi başladıqdan sonra daha geniş yayılmışdı. 
Koreyada müharib
ə başladıqdan sonra Trumen konqres liderlərinə 

 
44 
bildirdi ki, 
“Əgər biz Koreyanı itirsək, Sovet İttifaqı Asiyanı parça-
parça udacaq. 
Əgər biz Asiyanı itirsək, Yaxın Şərq süqut edəcək və 
Avropanın başına nələr gələcəyini deməyə heç lüzum da yoxdur”. 
Bu beyn
əlxalq  münaqişələrdə  “Domino  prinsipi”  haqqında  ilk 
b
əyanatlardan biri idi: hərgah domino daşları cərgə boyu düzülərsə 
v
ə daşlardan biri düşərsə, bütün cərgə dağılar. Bu nəzəriyyə ABŞ-
ın bütün dünyaya müdaxiləsinin zəruriliyini əsaslandırmağa çalışır 
v
ə  bunu kommunizm təhlükəsi ilə  əlaqələndirirdi.  Kommunizm 
Hindçin
ə daxil olduqda ABŞ prezidenti D.Eyzenhauer 1954-cü ilin 
aprelin 7-d
ə  keçirdiyi mətbuat  konfransında  demişdir:  “  Nəhayət, 
sizd
ə geniş təsəvvür var ki, siz bunu “domino prinsipi” adlandıra 
bil
ərsiniz. Sizdə domino cərgəsi varsa, birinin götürülməsi dərhal 
c
ərgənin pozulmasına səbəb olacaq. Bu qayda ilə siz iflasa uğraya 
bil
ərsiniz”.  
İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra  SSRİ-nin  Şərqi Və 
M
ərkəzi  Avropada  bir  sıra  ölkələrdə  “Sovet modelini”  (Yuqos-
laviya v
ə  Albaniyadan  başqa)  tətbiq etməsi ilk növbədə  ABŞ  və 
Böyük  Britaniyanı  narahat  edirdi.  U.Çörçill özünün 1946-cı  ilin 
ma
rtındakı  çıxışında  kommunizmin  Qərbi Avropaya keçməməsi 
üçün “Baltikd
əki  Ştettindən Adriatikdəki Triestə  qədər dəmir 
p
ərdə”  tutmağı  təklif edirdi.  O göstərirdi ki,  Moskvanın  nəzarət 
d
ərəcəsinin artmasına imkan vermək lazım deyildir.  
1946-
cı  ildə  İrandakı  böhrandan  sonra  “Tumen  doktrinası” 
meydana g
əldi. Əslində bu doktrina da kommunizmin Qərbi Avro-
pa
ya yayılmasının qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı. Elə həmin il 
diplomat C. 
Kennan  xarici  işlər nazirlərinin  jurnalında  bir  neçə 
m
əqalələr çap etdirdi. “Çəkindirmə” siyasətini rəsmiləşdirən məqa-
l
ə  xüsusilə  məşhur  idi.  Məqalədə  təklif edilirdi ki,  gələcəkdə 
kommunizmin genişlənməsinin qarşısını almaq üçün Şərqi Avropa 
il
ə  Qərbi  Avropa  arasında  “bufer  zona”  təşkil  etmək  lazımdır. 
Kennan h
əmçinin Marşal palnının təşkilində də Qərbi Avropanı so-
vet dövl
ətini təhlükəsindən qorumaq üçün iştirak etdi. 1949-cu ildə 
iki Çin dövl
əti (materikdə kommunist rejimi, Tayvan adasında isə 
milliyy
ətçi rejim) təşkil edildi. Çinin itirilməsi ən böyük itki kimi 
qiym
ətləndirildi.  Belə  bir  populyar  sual  yarandı  ki,  “Çini kim 
itirdi?” 

 
45 
Koreya müharib
əsi nəticəsində  Şimali  Koraya  da  SSRİ-nin 
t
əsir dairəsinə  düşdü.  1954-cü ildə  Şimali  Vyetnam  da  SSRİ-nin 
t
əsiri  altında  sosializm  quruculuğu  yolunu  götürdü.  Fransa Hind-
Çind
ən çıxmalı oldu. Cənubi Vyetnam, Şimali Vyetnam, Kambo-
ca, Laos kimi müst
əqil ölkələr yarandı. ABŞ narahat idi ki, Birma, 
Tailand,  Malaziya, 
İndoneziyada  da  kommunist  hərəkatı  popul-
yarlıq  qazansın.  Belə  olan təqdirdə  ABŞ  Yaponiya,  Tayvan, 
Filippin, Avstraliya v
ə Yeni Zelandiyadan mühafizəedici dövlətlər 
c
əbhəsi təşkil etmək qərarına gəldi. Bu regionun  itirilməsi  ABŞ 
üçün h
əyati əhəmiyyətə malik olan regional ticarət sahəsini itirmək 
dem
ək idi.  
1954-cü ilin aprelin 7-d
ə  Hind-Çin məsələsinə  dair 
Vaşinqtonda keçirilən mətbuat konfransında ABŞ prezidenti Duayt 
Eyzenhauer bu regionda kommunizm t
əhlükəsinin  artması  və 
genişlənməsi faktorunu nəzərə  çatdıraraq  bu  nəzəriyyəni ilk dəfə 
olaraq “domino n
əzəriyyəsi” adını işlətməsi ilə və onun əsas prin-
sipind
ən jurnalistlərin ona ünvanlandıqları suallara cavab vermişdi. 
Cavablardan biri bel
ə idi: “Nəhayət.  Sizlər də geniş və hərtərəfli 
düşünmə imkanları vardır ki, bununla da siz buna prinsip etibarı ilə 
“domino effekti” kimi şərti də olsa ad verə bilərsiniz”. 
C.Kennedi administra
siyası  1960-cı  illərin  əvvəllərində 
Vyetnama müdaxil
ə  etməkdən  bir  sıra  səbəblərə,  ən  başlıcası, 
C
ənubi  Vyetnamın  “domino”dan götürülməməsinə  görə  imtina 
etdi.  
Tarixçil
ərdən Uolt Rostou və Li Knan Yu iddia edirdilər ki, 
Hind  –Çin
ə  ABŞ-ın  müdaxilə  etməsi nəticəsində  SEATO 
ölk
ələrinin birləşməsi(həmrəyliyi)və  bu  regionda  iqtisadi  inkişafa 
nail olmaq üçün birg
ə  əmək sərf etmək üçün əhəmiyyətli  vaxt 
verirdi ki, bu da domino s
əmərəsini  zəiflədən amillərdən hesab 
olunur. Bundan 
əlavə  onlar belə  bir fikir irəli sürürdülər ki, 
“domino  s
əmərəsi”  və  prespektivi məhz bu regionda 1950-ci 
ill
ərdə və 60-cı illərin əvvəllərində yüksək səviyyədə idi. Lakin bu 
effekt 1965-ci ild
ə  İndoneziyada  kommunist  hakimiyyəti 
devrildikd
ən sonra əsaslı sürətdə zəifləmiş və SSRİ süqut etdikdən 
sonra is
ə tamamilə aradan qalxmışdı.  

 
46 
“Domino n
əzəriyyəsi” üçün ilk sübutlar 1975-ci ildə Cənubi-
Şərqi Asiyadan  ABŞ  öz  qoşunlarını  çıxartdıqdan  sonra    (Cənubi 
Vyetnam,  Laos v
ə  Kamboca)  kommunist  çevrilişlərin  olması  idi. 
Filippin, 
İndoneziyadakı hadisələr də sübut edirdi ki, kommunistlər 
C
ənubi-Şərqi  Asiyanı  zəbt etməyə  çalışırlar.  ABŞ  da  Vyetnamda 
h
ərbi iştirakını genişləndirməyə başladı. Lakin “domino səmərəsi” 
1965-ci ild
ə sonra, yəni İndoneziyada Kommunist partiyası məhv 
edildikd
ən sonra zəifləməyə başladı.“Domino nəzəriyyəsi” siyasət-
çil
ərin və diplomatların fikrinə görə, son nəticədə SSRİ-nin dağıl-
ması  və  “Soyuq müharibə”nin  qurtarması  ilə  nəticələndi.  Məşhur 
ABŞ  linqvisti  Noam  Xomskinin  fikrincə  “Hədə-qorxu  ən  yaxşı 
nümun
ədir.  Məhz “domino nəzəriyyəsi”nin təsiri  altında  ABŞ 
özünd
ən zəif olan Çili, Vyetnam, Laos, Qrenada, Nikaraqua, Sal-
vador, Qvatemalada v
ə digərlərində xalq hərəkatını yatırdı ki, onlar 
g
ələcəkdə təhlükə təşkil etməsinlər.  
“Domino n
əzəriyyəsi” ancaq regional səviyyədə müvəffəqiy-
y
ət qazana bildi.    Efiopiya,  Qvineya,  Bisau,  Madaqaskar,  Kabo-
Berde, Mozambik, Anqola, 
Əfqanıstan, Qranada, Nikaraquada 70-
ci ill
ərdə  kommunistpərəst rejimlərin  qurulması  bunu  bir  daha 
t
əsdiq etdi.  
Bu n
əzəriyyə həmçinin Qərbi Avropada sol terrorçu qrupların 
f
əallaşmasına  səbəb oldu.  İtaliyada  Aldo  Moronun  öldürülməsi, 
“Qırmızı briqada” tərəfindən keçmiş briqada generalı Ceyms Do-
zerin oğurlanması bunu sübut edirdi. Məhz “domino nəzəriyyəsi” 
əsasında  1973-cü ildə  prezident R.  Nikson hökuməti Çilidə  Sal-
vador Alyende hökum
ətini devirdi. Yenə də həmin nəzəriyyə XX 
əsrin 80-ci illərində Reyqan administrasiyasının Mərkəzi Amerika 
v
ə Karib hövzəsinə müdaxiləsinə haqq qazandırmaq üçün istifadə 
edildi.    
Prezident D.Eyzenhauerin dövründ
ə ABŞ-ın xarici siyasəiti 
ABŞ-da D.  Eyzenhauerin prezidentliyi dövründə  soyuq 
müharib
ədə  iki  sistem  arasında  qarşıdurma    bu  sistemləri təmsil 
ed
ən iki nəhəng dövlət fonunda öz tempi ilə davam edirdi. Lakin 
ABŞ-da Eyzenhauerin prezident seçilməsi  “soyuq müharibə”nin 
abı-havasında az da olsa dəyişikliyin olacağından xəbər verirdi.  

 
47 
  
Ağ  evə  gəldikdən  sonra  Eyzenhauerin  qarşısında  duran  ilk 
v
əzifə  Koreyada müharibəni  sona  çatdırmaq  idi.  O  özü  şəxsən 
Koreyaya  getmiş  və  vəziyyətlə  yaxından  tanış  olduqdan  sonra 
dövl
ət katibi C. F. Dallesin və hərbi nazir Ç. Vilsonun etirazlarına 
baxmayaraq 1953-cü ilin iyulunda müharib
əyə  son qoyacaq sülh 
müqavil
əsinin imzalanmasına bilavasitə səbəbkar olmuşdu.   
 H
ələ  Trumenin dövründə  ABŞ-ın  Moskvada  səfiri  işləmiş 
Kennan t
ərəfindən  hazırlanmış  “qarşısını  alma  “siyasəti Eyzen-
hauerin dövründ
ə də öz aktuallığını saxlayırdı. Onun dövründə bu 
siyasi n
əzəriyyə “kütləvi qisas doktrinası” adını aldı. Bu doktrina 
əsasında da ABŞ “soyuq müharibə”nin gedişində bir sıra geosiyasi 
planlar da işlədi.  
 H
ələ  1946-cı  ildə  Fransa ilə  Vyetnam  arasında  başlanan 
müharib
ədə  ABŞ  Fransanı  müdafiə  edirdi.  Eyzenhauer hakimiy-
y
ətə  gəldikdən sonra isə  gələcəkdə  burada öz siyasi nüfuzunu 
gücl
əndirmək, möhkəmləndirmək və kommunizm təhlükəsi ilə mü-
bariz
ə aparmaq üçün ABŞ cənubi Vyetnama və Hind-Çinin digər 
ölk
ələrinə  həm maddi, həm də silah-sursatla kömək etməyə başla-
dı. Bundan əlavə, bu regiona ABŞ hərbi məsləhətçiləri və müfət-
tişləri də göndərilmişdi.  ABŞ tərəfi yaxşı başa düşürdü ki, SSRİ 
bu regionda olan ölk
ələri, xüsusilə də Şimali Vyetnamı ən müasir 
silah il
ə təchiz edir və təyyarəçi kadrları hazırlayırdı. ABŞ-da bir 
sıra  dövlət xadimləri  başda  C.F.Dalles olmaqla Şimali  Vyetnama 
h
ətta  atom zərbələrinin endirilməsini  də  təklif  etmişdi.  Lakin 
prezident bundan imtina ed
ərək  qeyd  etmişdir  ki,  bu  ərazilərin 
bombalan
ması  nə  bu regionda,  nə  də,  ümumiyyətlə, dünyada 
“soyuq müharib
ə”yə  son qoya  bilməz.  Beləliklə,  ABŞ  Fransa 
t
ərəfindən Vyetnama verilən müstəqilliyi dəstəklədi.  
1954-
cü il sentyabrın 6-8–də Malinada keçirilən müşavirədə 
bilavasit
ə  ABŞ-ın  təşkilatçılığı  ilə  İngiltərə,  Fransa,  Avstraliya, 
Yeni Zelandiya,  Filippin,  Tailand v
ə  Pakistanın  iştirakı  ilə 
müşavirə keçirildi. Konfransda ABŞ-ı Dalles təmsil edirdi. Konfra-
nsın  çağrılmasının  əsas səbəbi bu ərazilərin kommunist təhlükəsi 
p
ərdəsi ilə Sovet təhlükəsindən qorumaq və bu ölkələri bir hərbi-
siyasi blok ç
ərçivəsində  birləşdirmək idi.  Konfransın  sonunda 
SEATO adlanan h
ərbi-siyasi təşkilat  yaradılıdı. ABŞ  konqresi bu 

 
48 
müqavil
əni 1955-ci ilin fevralın 1-də ratifikasiya etdi, fevralın 4-də 
is
ə prezident onu təsdiqlədi.  
İki  sistem  arasına  beynəlxalq münasibətlərin  həmçinin  iki 
n
əhəng dövlət arasında iqtisadi, siyasi məsələləri nizama salınması 
üçün böyük dördlük  - 
ABŞ,  SSRİ,  İngiltərə,  Fransa-  1955-ci ilin 
iyulun 18-d
ə  İsveçrənin Cenevrə  şəhərində  konfransa  toplaşdılar. 
Konfransda  iştirak  edən  ABŞ  prezidenti  D.  Eyzenhauer və  SSRİ 
r
əhbəri N.Xruşşov arasında həm ümumi, həm də ikilikdə keçirilən 
görüşlərdə iki sistem arasında olan gərginliyin zəiflədilməsi, hərbi 
sah
ədə  olan yarışın  ləğv  edilməsi,  atom  silahının  tətbiqinə 
beyn
əlxalq hüquq çəçivəsində qadağaların qoyulmaslı, beynəlxalq 
t
əhlükəsizliyin təmin edilməsi,  Şərq-Qərb ticarət  anlaşması  kimi 
m
əsələlər müzakirə edildi. Konfransda ABŞ prezidenti Eyzenhauer 
t
ərəfindən “açıq  səma” doktrinası  irəli sürüldü.  Bu dokrinada 
beyn
əlxalq hava naviqasiya sisteminin yoxlanılması  və  təftiş 
edilm
əsi nəzərdə  tutulurdu.  Lakin  SSRİ  tərəfi  bu  doktrinanın 
əleyhinə  çıxaraq  onu  əsil məqsədinin  SSRİ-yə  qarşı  cəsusluq və 
t
əxribat xarakterli olduğunu  bildirdi.  Danışıqlar  zamanı  ABŞ  
prezidenti nüv
ə  silahının  mövcudluğundan  narahat  olduğunu 
bildir
ərək Xruşşova bildirmişdi ki: “Siz bilirmisiniz ki,  radioaktiv 
t
ədqiqiatlar və  sınaqlar nəticəsində  şimal  yarımkürəsini məhv 
etm
ək üçün biz (hər iki dövlət) kifayət qədər silaha malikik”.  
D
anışıqlara müsbət nəticə əldə olunmasa da, bu konfransdan 
sonra iki ölk
ə  arasında  beynəlxalq münasibətlər çərçivəsində 
mülayiml
əşmə  əlamətləri  artıq  görünməyə  başlamışdı.  Lakin bu 
mülayiml
əşmə “Süveyş böhranı” zamanı yenidən gərginliklə əvəz 
olundu.  
 1957-
ci ilin oktyabrın 4-də SSRİ ilk dəfə orbitə Yerin süni 
peykini  buraxdı.  Bu  SSRİ-nin  ABŞ-dan daha mükəmməl silah 
arsenalına,  xüsusilə  raketlərə  malik  olduğunu  göstərirdi.  Belə  bir 
x
əbərin  alınması  ABŞ  ictimaiyyəti  və  siyasi dairələrində  şok 
v
əziyyəti yaratdı. Artıq ABŞ başa düşürdü ki, SSRİ ilə zor gücü ilə 
danışmaq olmaz və münasibətlərə yenidən baxmaq lazımdır. ABŞ 
t
ərəfi üçün sürpriz olan digər hadisə isə SSRİ tərəfindən 1957-ci il 
noyabrın  üçündə  “Sputnik-2”adlı  kosmik raketdə  Layka  adlı  iti 
kosmosa gönd
ərməsi oldu.  1958-ci  ilin  yanvarın  31-də  ABŞ-da 

 
49 
özünün ilk süni peykini kosmosa buraxdı. Bu dövrdə ABŞ  iqtisadi 
c
əhətdən böhranla üzləşsə  də,  texnologiyanın  müasirləşdirilməsi 
üçün “s
əxavətini  əskik etmək fikrində  deyildi”.    Eyzehauer qeyd 
edirdi ki,  “büdc
ənin  balanslaşdırılmasından  daha  önəmli ölkənin 
t
əhlükəsizliyinin təmin edilməsidir”.  
Bütün bunlara baxmayaraq Eyzenhauer SSRİ ilə münasibət-
l
ərin qaydaya salınması sahəsində bəzi mütərəqqi addımlar atmaq 
ist
əyi ilə iki sistem arasında olan gərginliyi zəiflətmək ən sonda isə 
bunu l
əğv  etmək fikrindən  daşınmamışdı.  1959-cu  iln  martında 
nazirl
ər kabinetində olan iclasda bildirmişdir: ”Rusların müharibə 
ist
əməməsi kimi bizim böyük əsasımız var”.  
  Bunun 
əsasında  ABŞ  və  SSRİ  arasında  danışıqlar  yenidən 
b
ərpa olundu ki, 1959-cu ilin mayında vitse-prezident R. Niksonun 
başçılığı altında ABŞ nümayəndə heyəti Moskvaya getdi və hətta 
orada ABŞ mallarının sərgisi belə açılıdı.  
  H
əmin ilin sentyabrında isə bilavasitə Eyzenhauerin dəvəti 
il
ə N. S. Xruşşovun ABŞ-a səfəri baş tutdu. Eyzenhauer bu görüşə 
çox böyük ümid b
əsləyirdi ki,  iki ölkə  arasında  olan  gərginlik 
azalacaq. 
Lakin  Eyzenhauerin  Xruşşovu  hörmətlə  qəbul etməsi, 
onu ölk
ə  boyu səyahətə  dəvət etməsi,  ABŞ  –da olan ümumi 
iqtisadi-ictimai v
ə siyasi məsələlər haqqında onunla fikir mübadilə-
si  aparması  Xruşşovda  o  qədər  də  maraq  oyatmadı.  Danışıqlar 
zamanı  SSRİ  rəhbəri Eyzenhauerdə  SSRİ  haqqında böyük maraq 
v
ə diqqət yaratmaq üçün sovet sualtı qayıqlarından və qitələrarası 
ballastik raketl
ərdən  söhbət  açdı.  Lakin  Xruşşov  BMT-nın  Baş 
M
əclisinin sessiyasında çıxış edrkən silahsızlaşdırılmanın vacibli-
yini vurğulayıb onu  təbliğ etdiyini deyirdi.  
Bel
əliklə, iki ölkə arasında gedən danışıqlar nəticəsiz qaldı və 
göst
ərdi ki, liderlər bir-birlərinə etibar etmirlər. Eyzenhauer SSRİ-
nin qit
ələrarsı  raketlərinin olub-olmaması  haqqında  məlumatlar 
əldə  etmək  üçün  SSRİ  səmalarına  kəşfiyyatçı  təyyarələr göndər-
m
ək qərarına gəlmişdi.  1960-cı ilin mayın 1-də təyyarəçi Frensis 
Heri Pauers Lockheed “U-2” modelli k
əşfiyyatçı-təyyarə ilə (qeyri 
r
əsmi  adı  –Leydi Drakon)  SSRİ  səmasında  kəşfiyyat  xarakterli 
uçuş həyata keçirdi.  Təyyarənin üçüş marşurutu Pakistanın Pişəvər 
hava  limanından  başlamaqla  (hələ  1957-ci ildə  prezident Eyzen-

 
50 
hauer o z
amankı Pakistanın baş naziri Şahid Hüseyn Sührəvərdiyə 
ABŞ  xüsusi  təyinatlı  əməliyyatlarının  keçirilməsi üçün 
Pakistandan h
ərbi  aerodrom  almaq istəyini  bildirmişdi.  Pakistan 
t
ərəfi də  NSA-ya  (milli təhlükəsizlik agentliyi)  lazımi məlumat-
ların  ötürülməsi və  hərbi hava əməliyyatlarının  yerinə  yetirilməsi 
üçün  ABŞ-a  ölkənin  şimali-qərbindəki  Pişəvər  hava  limanını 
satmışdı).Təyyarə  Sverdlovs-Kirov-Arxangelsk-Murmansk istiqa-
m
əti ilə  uçuş  etməklə  SSRİ-nin bu ərazilərdəki ballastik raket 
kompeksl
ərinin şəklini çəkməli və kəşfiyyat xarakterli materiallar 
toplamaqla Norveçin Buda hava limanında enməli idi. Lakin uçuş 
zamanı  Sverdlovsk  səmasında  Moskva  vaxtı  ilə  8:35-də  “U-2” 
t
əyyarəsi  sovet hərbi raketi olan və  “Yer-səma” sinfinə  aid S-75 
t
ərəfindən vuruldu. Bu hadisə zamanı atılan raketlərdən biri müda-
fi
ə məqsədi ilə havaya qalxmış sovet təyyarəsi MİQ-19-a dəymişdi 
v
ə  təyyarə  bu zərbədən pilotla birgə  məhv  olmuşdu.  Eyzenhauer 
administrasiyası bu xəbəri aldıqdan sonra bildirmişdir ki.  təyyarəçi 
metorologiya v
əzifəsini yaerinə yetrərkən yalnışlığa yol vermiş və 
t
əsadüf  nəticəsində  sovet hava məkanın  daxil  olmuşdur.  Lakin 
sovet t
ərəfi  bütün  bunları  rədd edərək sübut kimi ictimaiyyət 
qarşısına  təyyarənin hissələrini və  qəza  zamanı  sağ  qalmış  pilotu 
çıxarmaqla ABŞ-ın təxribat xarakterli siyasətini tənqid etmişdi.  
Bu hadis
ədən sonra  iki ölkə  arasında  münasibətlər  yenidən 
soyuqlaşdı. 1960-ci ilin yayında Nyu-Yorkda BMT-nin Baş Məc-
lisind
ə  N.Xruşşov  çıxış  edərkən bu məsələyə  dair çox kobud 
danışdı  və  qarşı  tərəfi təxribatçılıqda  və  şantajda  günahlandırdı 
(özü haq
lı olduğunu və məclis iştirakçılarının diqqətini cəlb etmək 
üçün  o,  h
ətta  ayağından  ayaqqabısını  çıxararaq  tribunaya  döyəc-
l
əmişdi).  Beləliklə,  müəyyən mənada  Eyzenhauerin  SSRİ  ilə 
münasib
ətləri tənzimləmək istəyi olsa  da,  sovet tərəfi bundan 
istifad
ə etmədi.  Artıq 1960-cı lin noyabrında keçirilən seçkilərdən 
sonra Eyzenhauer prezidentlik v
əzifəsini  başa  vurdu.  O,  ABŞ 
tarixin
ə  XX  əsrdə  respublikaçılar  partiyasından  olan  prezidentlər 
iç
ərisində ən nüfuzlu və bacarıqlı bir şəxs kimi daxil oldu.    
Eyzenhauerin dövründ
ə “soyuq müharibə” üçün hazırlanmış 
əsas geosiyasi planlar və siyasi nəzəriyyələrdən biri “Kütləvi qisas 
doktrinası” idi. 

 
51 
“Kütl
əvi qisas”  siyasəti  “kütləvi təcavüz”  və  ya  “kütləvi 
qorxu”  siyasiti d
ə  adlanmaqla ölkənin  ona  qarşı  olacaq  böyük 
hücümun qarşısını almaq üçün görəcəyi kütləvi adekvat tədbirləri 
n
əzərdə tuturdu ki, bu da öz növbəsində ölkənin nüvə strategiyası 
v
ə hərbi doktrinası ilə səsləşirdi.  
Bu termin ilk d
əfə  ABŞ-da Eyzenhauerin prezidentliyi 
dövründ
ə  Dövlət  katibi  vəzifəsində  işləyən Con Foster Dalles 
t
ərəfindən 1954-cü  ilin  yanvarın  12-də  Vaşinqtonda  beynəlxalq 
münasib
ətlər üzrə şurada işlənilmişdir. O çıxışı zamanı bildirmişdi 
ki, 
“ABŞ ona qarşı olacaq hər hansı hərbi provokasiyaya istənilən 
yerd
ə  və  özünün azad seçiminin köməkliyi ilə  reaksiya verəcək-
dir”.  Bu o m
ənanı verirdi ki, ABŞ ona qarşı olunacaq xarici təh-
lük
əyə  nüvə  silahı  ilə  cavab verəcəkdir.  Bundan  əlavə,  Dalles öz 
çıxışında  bildirdi  ki,  sərhədlərin  qorunması  kütləvi  cavabverici 
t
ədbirlərlə uzunmüddətli qarşısını almanın köməkliyi ilə olmalıdır. 
Dalles  çıxışında  onu  da  qeyd  etdi  ki,  “nəinki  ABŞ-a,  hətta onun 
mütt
əfiqlərinə  belə  hər  hansı  hərbi  təxribat  xarakterli bir hücum 
edil
ərsə,  ABŞ  düşünmədən təcavüzkara nüvə  silahı  ilə  cavab 
ver
əcəkdir”.  
Bu doktrinanın formalaşması Qərbdə (ABŞ-da)  müəyyən bir 
qorxu  altında  həyati təhlükəsi olmayan münaqişələrdə  adi silah 
arsenalından  belə  istifadə  etməklə  qüvvələr  balansının 
t
ənzimlənməməsi  şübhələrinin artdığı  bir  şəraitdə  baş  veriridi. 
“Qar
şısını  alma”  taktikası  əsasında  böyük  nüvə  arsenalına 
arxalanan Eyzenhauer bel
ə  hesab edirdi ki,  qərb blokunu, 
hakimiyy
əti qorumaq və hərbi nüfuzu saxlamaq şərti ilə əvvəlki adi 
silahl
arı ixtisar etmək lazımdır.  
M
əsələn,  sovetlər tərəfindən Berlinə  edilən adi hücum 
zamanı  ABŞ  ona  qarşı  nüvə  silahı  ilə  geniş  bir  əhatədə  cavab 
z
ərbəsi  verməyi  planlaşdırırdı.  Beləliklə,  bu  doktrinanın  tətbiq 
edil
əcəyi təqdirdə  Sovetlər tərəfindən  ABŞ  ərazisinə  və  yaxud 
onun t
əsiri altına olan ərazilərə olacaq hücum zamanı ABŞ  kütləvi 
şəkildə bu hücuma cavab olaraq nüvə arsenalından istifadə etməyi 
n
əzərdə tuturdu.  
Eyzenhauer-Dalles  inzibati idar
əsinin  belə  bir  çıxışı  bir  çox 
ölk
ələrdə,  xüsusilə  də  ABŞ-ın  müttəfiqi olan ölkələrdə  ciddi 

 
52 
t
əşvişə  səbəb  olmuşdu.  Buna baxmayaraq  ABŞ-ın  təzyiqi  altında 
bu doktrina NATO-nun r
əsmi  şəkildə  hərbi direktivi olsa  da,  bu 
amil  Q
ərbi  Avropanı  Vaşinqtonun  planlarının  bir  hissəsi  olmuş 
taleyi haqqında ciddi fikirləşməyə vadar etdi. Sonralar Amerika  və 
Avropa aliml
ərinin bu təcavüzkar  əhval-ruhiyyədə  hazırlanmış 
doktrina  haqqında  dedikləri  Avropanı  təşvişə  salmışdı.  Belə  ki, 
ABŞ-çox təhlükəli qüvvə  kimi  öz  şəxsi mənafeyi və  maraqları 
ç
ərçivəsində  öz məqsədlərinə  çatmaq üçün hətta bütün dünyada 
olan insanlıq məfhumunu belə məhv etməyə qadir idi.  
  Bu doktrinaya mü
əyyən mənada “çalar” verməklə Dallesin 
v
əzifədə(baş  katib)  olduğu  müddətdə  əsas diplomatik məqsədi 
Yaxın Şərq və Asiyanın cənub və cənubi-qərb ölkələrinin vasitəsi 
il
ə  SSRİ-ni və  əsasən  də  kommunizm  dünyasını  üzük  kimi  bu 
regionlarda 
ABŞ-ın  təşkil  etdiyi  təcavüzkar bloklar vasitəsilə 
əhatəyə almaq idi. Bu zaman “kommunizm təhlükəsi”nin müharibə 
üçün  tör
ədəcəyi tədbirlər öz səmərəsi  verməyəcək və  ABŞ  bu 
doktrinaya 
əsaslanaraq  olacaq  hücumun  qarşısını  alıb  qabaqlayıcı 
z
ərbəni özü  vuracaq  idi.  Cənubi-Şərqi  Asiyada 1954-cü ilin 
sentyabrın  8-də  yaradılan  SEATO,  Yaxın  Şərqdə  isə  1955-ci ilin 
fevralın  24-də  yaradılan  Bağdad  paktı  hərbi  blokları  məhz  bu 
q
əbildən idi.  
Trumen  özünün  nüfuzdan  düşmüş  prezidentlik  vəzifəsini 
başa  vurduqdan  sonra öz xələfi olan Eyzenhauerə  özündə  ilk 
z
ərbənin müqəddəratının həll olunmasını əks etdirən strateji planlar 
konsepsiyasını qoyub getmişdi.  
  Eyzenhauer v
əzifəsini icra etməyə başladıqdan sonra (1953-
cü ilin 
yanvarından)  özünün  çıxışlarında  və  direktivlərində  “ilk 
nüv
ə zərbəsi” konsepsiyasından imtina etdiyini bildirmişdi. 1953-
cü ilin oktyabrın 7-də Milli təhlükəsizlik  şurasının müşavirəsində 
qeyd edildi ki,  “müharib
ə  olacağı  təqdirdə  ABŞ-ın  hərbi 
əməliyyatlarda digər silah növlərindən istifadə  olunduğu  kimi, 
nüv
ə arsenalından da  istifadə etməsi mümkündür”. Bundan sonra 
“kütl
əvi surətdə məhv etmə” konsepsiyası özünün ilk həyəcanlarını 
bütün dünyaya, xüsusil
ə də Avropaya yaydı. 
ABŞ  köhnə  konsepsiya olan “İlk zərbə”  strategiyasını  yenə 
d
ə  xatırlayırdı,  lakin bu dəfə  bu proses sovetlərin atom ilə  onları 

 
53 
t
əhdid etməsi və  ölkənin müdafiə  edilməsi  şüarları  ilə  birlikdə 
gedirdi. 
Süni  şəkildə  və  təxribat  xarakterinə  malik müzakirələr 
başladı “Sovet təhlükəsi” ABŞ-ı özünü müdafiə etmək üçün müha-
rib
əyə  başlamağa sürüklədiyi  təbliğ  edilirdi.  ”Solyarım”  planına 
əsasən  ABŞ  Sovet  İttifaqına  onun  irəli  sürdüyü  şərtləri qəbul 
etm
əsini tələb edəcək ultimatum verməli idi.  Sovetlərin bundan 
imtina etm
əsi müharibə demək idi. Bu variant ciddi şəkildə müza-
kir
ə  olundu.  Yeni  5410/1 nömrəli direktivdə  “ABŞ-ın  mövcud 
olmasına  zəmanət verəcək qələbənin  əldə  edilməsi”  məqsədi 
mü
əyyən edildi.  
Preventiv 
(qabaqlayıcı  müharibə)  müharibənin  aparılması 
üçün  ABŞ-da bir çox hərbi-siyasi  planlar  hazırlanmışdı.  Misal 
üçün, QRBK-nin prespektiv t
ədqiqatlar qrupu belə hesab edirdi ki, 
“Sovet İttifaqında nüvə silahı real təhlükə mənbəyinə çevrilmədən 
mütl
əq  şəkildə  yaxın  gələcəkdə  sovetlərlə  müharibəyə  başalmağı 
sür
ətləndirmək  lazımdır”.  Lakin preventiv zərbə  stategiyası rəsmi 
şəkildə bəyənilib qəbul edilmədi və bu planlar elə kağız üzərində 
qaldı.  Bundan sonra isə  müşavirələrdə  “qabaqlayıcı  zərbə” dən 
danışılmağa  başlandı.  ABŞ  hərbi hava qüvvələrinin  komandanı 
Limey is
ə elan etdi ki, “biz ilk zərbə vurmağa cəhd etməyəcəyik”. 
H
ərbi hava qüvvələrinin  generalı  başa  düşürdü  ki,  ABŞ  dövlət 
maşınında  “qabaqlayıcı  zərbə” nin müzakirə  edilməsi,  həqiqətən 
d
ə, çox asan bir məsələdir.  
 1954-
cü  ilin  martında  Eyzenhauer  nüvə  erasında  qəfil 
ediril
əcək zərbənin prespektivləri və bu zaman yaranacaq problem-
l
ərin tədqiq edilməsi  üçün  xüsusi  elimi  konsultativ  komissiyanın 
yaradılması üçün qərar verdi. Komissiya da öz növbəsində gördüyü 
işlər nəticəsində  ilk olaraq ballistik raketlərin  hazırlanmasının 
sür
ətləndirilməsini təklif etmişdi.  
  
Komissiyanın üzərinə düşən işləri yerinə yetirdiyi bir vaxtda 
h
ələlik yenə də qarşılıqlı olaraq dövlət  aparatında  müxtəlif yollar 
v
ə  təkliflərlə  qəfil endiriləcək zərbə  strategiyası  üzərində 
dayandılar.  Misal üçün,  silahlandırılma  sisteminin  qiymətlən-
dirilm
əsi qrupu iddia edirdi ki,  atom  silahının  tətbiq edilməsi 
h
əmişəlik olaraq ümumi müharibəyə son qoyar və qarşıya qoyulan 
m
əqsəd- bir zərbə ilə müharibəni ABŞ-ın xeyrinə sona çatdırmaqla 

 
54 
yerin
ə yetirilərdi. Belə bir zərbənin endirilməsi nəticəsində praktik 
c
əhətdən  SSRİ-nin nüvə  sənayesini,  134  iri  şəhərindən 118-ni və 
60 milyon 
əhalisini məhv etmək  olardı.  Lakin bununla belə  bu 
qrupun m
əruzəsində  xəbərdarlıq  da  edilirdi  ki,  əgər aviyasiya 
sovet
ərin 645 aerodromunu məhv etməyi bacarsa belə,  SSRİ-də 
kiçik d
ə  olsa,  240 aerodrom qalacaqdır  ki,  burada da sovet bom-
bardmançıları cəmlənə və fəal hərbi əməliyyatlar apara bilərdi. Bu 
ABŞ-a və  onun müttəfiqlərinə  sovetlər tərəfindən endiriləcək 
cavab z
ərbəsi üçün kifayət edəcək idi.  
Bel
əliklə,  hazırlanmış  plana  əsasən  SSRİ  üzrərinə  hücum 
edilm
əsi üçün yeni tarix müəyyən edildi ki,  bu da 1957-ci ilin 
yanvarın  1-i idi.  Hazırlanmış  planın  şərti  adı  isə  “Dropşot”  idi. 
Plana gör
ə hücumda NATO-ya üzv olan bütün dövlətlərin iştirak 
etm
əsi nəzərdə  tutulurdu.  Buna  hazırlıq  üçün  amerikanlar  lazımı 
k
əşfiyyat  informasiyalarının  əldə  edilməsi  üçün  işləri aktivləş-
dirdil
ər. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin qərarına əsasən “Mobi Dik” 
şərti adı altında əməliyyat keçirildi. Əməliyyat ondan ibarət idi ki, 
k
əşfiyyat  xarakterli  məlumatların  toplanması  üçün  Şərqi  Avropa-
dan Yaponiyayad
ək sovet ərazisinə üzərində kamera quraşdırılmış, 
ABŞ hərbi hava qüvvələrinə aid nəhəng hava şarları buraxılmışdı.  
Bundan 
əlavə hələ Trumenin dövründə əsası qoyulan şərti adı 
“Rinqer”  olan  proqramı  əsasında  (bu proqram  1953-cü ilə  kimi 
davam  etmişdi)  xidmətdə  olan1300 hərbi və  mülki  şəxslərin 
köm
əkiliyi ilə  ilə  Qərbi Almaniyada,  Yaponiyada  və  Avstriyada 
sovet 
ərazisində nüvə obyektlərinin öyrənilməsi və hansı ərazilərə 
atom z
ərbələrinin endirilməsinin prespektivliyi sahəsində  (SSRİ-
d
ə) keçmiş sovet vətəndaşları ilə sorğu aparmışdılar.  
  
“Dropşot”  planının  həyata keçirilməsinin müddəti AFR-in 
yenid
ən remilitarizasiya edilməsi (yenidən hərbiləşdirməsi) prosesi 
il
ə  sıx  bağlı  idi.  Plana  əsasən Qərbi Almaniya və  Yaponiyanın 
bütün  lazımı  vasitələrndən maksimal dərəcədə  istifadə  olunmalı 
idi.  Bu ölk
ələrin  əraziləri və  əhalisi  planın  uğurla  həyata keçiril-
m
əsi üçün məhv edilməyə belə hesablanmışdı.  
  Müharib
ənin ilk mərhələsində SSRİ-nin sənayesinin 85% -
nin m
əhv edilməsi nəzərdə tutulmuşdu və onun üzərinə 300 atom 
bombası,  250  min  tonluq  adi  bombaların  tətbiq edilməsi nəzərdə 

 
55 
tutulurdu. 
İkinci  mərhələdə  isə  hücum  əməliyyatı  davam  etdirilir 
v
ə 69 diviziyasının amerikanlardan ibarət olacağı 164 diviziyadan 
ibar
ət yerüstü NATO ordusunun hərəkətə  gətirilməsi 
planlaşdırılırdı.  Üçüncü mərhələdə  isə  qərbdən NATO-nun 114 
diviziyası  cənubdan (Qara dənizə  çıxarılacaq  desant  ilə)  50 divi-
ziyanın  hücumu  baş  tutmala idi.  Bütün bu tədbirlər  SSRİ-niin 
t
əslim  olması  ilə  nəticələnməli idi.  ”Dropşot”  planına  əsasən 
əməliyyatların  keçirilməsində  əlavə  20 milyonluq birləşmiş  hərbi 
qüvv
ələrin iştirak etməsi də təklif edilirdi.  
Amerikan  h
ərbiçiləri  bu  planın  baş tutmasından  sonra  sovet 
xalqının  və,  ümumiyyətlə,  bu  ərazilərin gələcək aqibəti ilə  bağlı 
fikir mübadil
ələri də  aparmışdılar.  İlk  öncə  Sovet  əraziləri  işğal 
olunma
lı  idi.  Bu prossesdə  hər  diviziyada  1  milyon  canlı  qüvvə 
olmaqla 38 diviziyanın iştirakı nəzərdə tutulurdu.  
SSRİ ərazisi 4 zonaya bölünməli idi: SSRİ-nin qərb hissəsi; 
Qafqaz-Ukrayna; Ural-Q
ərbi Sibir-Türküstan (Mərkəzi Asiya-
red)  ; 
Şərqi Sibir-Zabaykalie (Baykal gölü ətrafı)–Primoriye 
(SSRİ-nin sakit okean sahilləri əraziləri)   
  Bu zonalar  da öz növb
əsində  22 rayona bölünməli idi. 
Moskvada  2  işğalçı  diviziya,  bir diviziya isə  ayrı-ayrılıqda-
Minskd
ə,  Murmanskda,  Qorkidə,  Kuybişevdə,  Kiyevdə,  Xarkov-
da,  Odessada,  Sevastopolda,  Rastov-na-Donda,  Novorossiyskd
ə, 
Batumda, 
Bakıda (göründüyü kimi Eyzenhauerin dövründə belə 
hazırlanan  məhv edilmə  planında  Bakının  da  adı  qeyd  olunur) 
diviziyalar yerl
əşdirilməli idi.   Bu isə  təbii idi.  Çünki o dövrdə 
Bakı şəhəri SSRİ üçün mühüm əhəmiyyətə malik şəhərlərdən idi. 
Bu 
əhəmiyyətlilik həm iqtisadi, həm də siyasi-hərbi cəhətdən idi 
ki, 
bu ABŞ hərbi dairələrinin nəzərindən qaçmırdı. . . . .  
Plana 
əsasən  işğalçı  diviziyalar həm də  cəza  vermə 
funksiyalarına da malik idilər.  İşğalçı diviziyaların əsas məqsədi 
“v
ətəndaşlara  və,  ümumiyyətlə,  ölkə  cəmiyyətinə  siyasi,  mənəvi 
c
əhətdən təsir edə  biləcək və  onu istiqamətləndirə  biləcək 
kommunist  partiyasının  hakim  olduğu  təşkilati  strukturları  məhv 
etm
ək idi”. 
ABŞ-da istər Trumenin, istərsə də Eyzenhauerin dövründə bu 
planları  reallaşdırmaq  mümkün  olmadı.  Beynəlxalq  şərait, 

 
56 
beyn
əlxalq  ictimaiyyətin,  xüsusilə  də  ABŞ  ictimaiyyətinin buna 
qarşı etirazı və ən əsası isə SSRİ-nin çox güclü bir siyasi-iqtisadi 
v
ə hərbi potensiala malik olması və dünya siyasət arenasında özünə 
m
əxsus yerinin olması buna imkan vermədi.  
H
ələ prezident Trumenin dövründə Moskvada ABŞ-ın səfiri 
işləmiş  Kennon  tərəfindən  işlənib  hazırlanmış  «rusların  hər  hansı 
bir c
əhdinin  qarşısını  almaq  siyasəti» yenə  də  öz  aktuallığını 
saxlayırdı.  ABŞ-ı xarici siyasəti yenə də zor işlətməkdə öz əksini 
tapırdı.  Eyzenhauer silahların və bütün iqtisadiyyatın modernləş-
dirilm
əsi xəttini yeritdi.  Onun prezidentliyi dövründə hərbi xərclər 
iki d
əfə  artdı,  strateji yollar çəkildi.    Əgər Trumen hidrogen 
silahının istehsalı haqqında sərəncam vermişdisə, Eyzenhauer hətta 
onu işlətməyi mümkün hesab edirdi.  Buna baxmayaraq Eyzenha-
uer dediyin
ə əməl etməyi bacarmadı. 1954-cü ildə Vyetnama Fran-
sa t
ərəfindən müstəqillik verilməsini müdafiə  etdi.    Eyzenhauer 
1956-
cı  ildə  Suveyş  kanalı  Misir tərəfindən  milliləşdirilərkən 
Fransa, 
İngiltərə və İsraillə müharibədə Misiri müdafiə etdi.  1957-
ci  ilin  yanvarında  Eyzenhauer  xüsusi doktrina irəli sürdü ki,  bu 
tarix
ə  «Eyzenhauer doktrinası»  adı  altında  daxil  oldu.    O zaman 
Yaxın və Orta Şərq regionunda dünya neft ehtiyatlarının 2/3 hissəsi 
yerl
əşirdi.    Həmin  doktrina  Bağdad  paktı  üzvlərinə  və  İsrailə  aid 
edilirdi.    H
əmin doktrinaya əsasən  ABŞ  öz  mövqeyini  Yaxın  və 
Orta Şərqdə möhkəmləndirdi.  Bu doktrina həmin dövrədək ABŞ 
siyas
ətində hələ də mövcud olan bitərəfliyi rədd edərək «boşluğu 
gücl
ə  doldurmaq» nəzəriyyəsinin  əsasının  qoydu.    Bu doktrina, 
ABŞ-ın Yaxın və  Orta  Şərq siyasətində yeni mərhələnin başlan-
ğıcını qoydu.  1958-ci ildə ABŞ Livana qoşun göndərdi, Konqoda 
1961-
ci  ilin  sentyabrında  P.  Lumumba hökumətinin devrilməsini 
t
əşkil etdi. Bu hadisə “konqo böhranı”da adlanır. 
Eyzenhauer dövründ
ə  silahlanmaya vəsait  qoyuluşu  artırılsa 
da, 
lakin  ABŞ  raket  texnikası  sahəsində  SSRİ-dən  geri  qalırdı.  
Eyzenhauer hökum
əti öz xarici siyasətində  Latın  Amerikası 
ölk
ələrinə  xüsusi diqqət yetirirdi.  ABŞ  burada  fəallaşaraq 
mövqel
ərini möhkəmləndirdi.    1954-cü  ilin  yanvarında  ABŞ 
Qvatemalada inqilabi h
ərəkatın  yatırılmasında  iştirak  etdi.  
Eyzenhauerin 1959-60-
cı illərdə Qərbi Avropa və Latın Amerikası 

 
57 
ölk
ələrinə  səfərləri də  qarşılıqlı  münasibətlərin  xeyli  inkişaf 
etm
əsinə səbəb oldu.