Qazintilari

1.5.2. Kolçedan polimetal yataqları 
 
Kolçedan polimetal yataqları və təzahürləri Ordubad filiz rayonu-
nun Dırnıs-Səpdərə filizli zonasına aid edilir. Bu zona Eosen–Oliqosen 
vulkanitlərinin inkişaf etdiyi ərazidə Mehri-Ordubad plutonunun cənub-
şərq endotəmas zolağı boyunca şimal-şərq istiqamətdə uzanır. Polimetal 
yataq və  təzahürlərin məkanca plutona yaxın olması  nəzərə alınaraq  
Ş.Ə.Əzizbəyov (1961, 1964), T.H.Hacıyev (1964), M.P.İsayenko və 
digərləri tərəfindən onlar genetik olaraq Mehri-Ordubad qranitoid pluto-
nunun məhlulları hesab edilmişdir. Sonradan N.K.Qurbanov (1970, 
1973, 1976), V.İ.Əliyev (1976), Y.A.Ramazanov (1970), V.N.Nağıyev 
(1979) və başqaları onları kolçedan formasiyasına aid etmiş  və genetik 
olaraq Eosen və Oliqasenin vulkanitləri ilə  əlaqəsi olan vahid vul-
kanoplutonik kompleksin tərkib hissəsi hesab etmişlər. Yataq və təzahür-
lərin böyük bir hissəsi məkanca və genetik olaraq bazalt-andezit-dasit 
formasiyasının hidrotermal-metasomatik dəyişmiş ətraf süxurları ilə  sıx 
əlaqədardır.  
Dırnıs-Məzrə, Kvanus-Ağdərə, Ələhi-Nəsirvaz, Səpdərə filiz sahə-
ləri eyniadlı iri braxiantiklinala və lokal vulkanların qalxmış tağ hissə-
lərinə aid edilir. Qeyd olunan filiz sahələrinin daxilində  cənub-qərbdən 
şimal-qərbə doğru: 1. Şəkərdərə, Unus, Məzrə; 2. Ağdərə, Kvanus,  
Qovurmadərə: 3. Nəsirvaz, 4. Səpdərə, Əyridağ və s. kolçedan-polimetal, 
bəzi hallarda mis-kolçedan  (Şəkərdərə) yataq və təzahürləri ayrılır.  
Morfoloji cəhətcə onlar layşəkilli-linzagörünüşlü (stratiform), da-
mar, damar-ştokverk,  ştokverk zonalar və damarcıq-möhtəvi cisimlər 
əmələ gətirir. 
Filizin müxtəlif tipləri, morfoloji xüsusiyyətləri, yayılma səciyyəsi 
və mineral assosiasiyaların yaş münasibətləri Dırnıs-Səpdərə filiz zona-
sında kolçedan-polimetal filizlərin uzun və mürəkkəb tarixi dövrdə  
formalaşmasını təsdiq edir. Bazalt-andezit-dasit (Orta Eosen) və andezit-

 
47
dasit (Oliqosen) vulkanogen formasiyasının postvulkanik məhlulları ilə 
genetik   əlaqəsi olan  ilkin (Orta Eosen) kükürd-kolçedan və gec (Oliqo-
sen) kvars-qızıl filiz mərhələsi daxil olmaqla polimetal filizəmələgəlmə  
mərhələləri ayrılır. Bəzi hallarda Üst Oliqosen-Alt Miosen yaşlı qabbro-
monsonit-qranodiorit formasiyasının postmaqmatik məhlulları ilə gene-
tik və məkanca əlaqəsi olan filizəmələgəlmənin mis-porfir mərhələsi ilə 
kolçedan mərhələsinin assosiasiyasına  rast gəlinir.   
Bu hal Ordubad filiz rayonunda Paleogen maqmatizminin vul-
kanoplutonik kompleksində kolçedan-polimetal və mis-porfir formasiya-
larının paragenetik əlaqəsini təsdiq edir.  
 
1.5.2.1. Ağdərə yatağı 
 
Ağdərə yatağı Gilançayın yuxarı axım hissəsində, Tivi kəndindən 
şimalda yerləşir. Yataq 1951-ci ildə  aşkar olunmuş  və ehtiyatına görə, 
kiçik yataqlar qrupuna aid edilmişdir. Yataq 1954-cü ildən istismar 
olunur.  
N.K.Qurbanova, T.H.Hacıyevə  və digərlərinə (1976) görə yataq 
qanadlarının yatım bucağı 5-35° olan Kvanus-Ağdərə braxiantiklinal  
qalxımının nüvəsinin  şimal-qərb hissəsinə aid edilmişdir. Qırışıqlığın 
nüvəsi yuyulmuş boğaz və boğazətrafı liparit-dasit fasiyaları ilə, qanad-
ları və şərq pereklinal kilid hissəsi isə daha cavan andezit-bazaltlarla  və 
onların aqlomeratları ilə mürəkkəbləşmişdir.  
Ağdərə yatağının layşəkilli-linzagörünüşlü (stratiform) kolçedan-
polimetal layları braxiantiklinalın cənub-şərq pereklinal kilidinə aid olub, 
massiv filizlər törəmə kvarsitlərin altında yatır və azqalınlıqlı çökmə 
vulkanomikt layların üstünü örtür. Yatağın ərazisində layşəkilli-linzagö-
rünüşlü (stratiform) massiv və ştokverk-damarcıq-möhtəvi laylar ayrılır. 
Sonuncular massiv filizlərdən aşağıda inkişaf edərək 500 m-dən  çox 
dərinliyədək izlənilir. Lakin sənaye əhəmiyyətli konsentrasiyalar  yalnız 
massiv filizlərdə müəyyən edilmişdir, hələlik ştokverk-damarcıq filizlə-
rin perspektivliyi həll olunmamış qalır. Massiv stratiform tipli kolçedan-
polimetal laylar  suben istiqamətdə izlənilir və cənub-şərqə 10-15
0
 maili 
bucaq altında yatırlar. Layın parametrləri:  eni 65 m, düşmə istiqamə-
tində 150 m, qalınlığı 0,2-4,5 m-dir. 
Filiz cisminin morfologiyası qismən dəyişkəndir.  Şərq cinahda 
blokun yatan tərəfində damarcıq-möhtəvi filizlər massiv filizlərə keçir. 
Massiv filizlərin arasında linzaşəkilli və lentgörünüşlü zəif filizləşmiş və 

 
48
hətta filizsiz laycıqlara rast gəlinir. Ştokverk-damarcıq filizlərin morfolo-
giyası  mövcud andezit-dasit vulkanitlərin boğaz və dayka fasiyaları 
qırılmalar və çat tektonikası ilə mürəkkəbləşmişdir. Qalınlığı 1-30 mm-ə 
çatan zənginləşmiş damarcıqlar və damarcıqlar sistemi olan sahələr  
vardır. 
Filizlər massiv, kristallik, dənəli, brekçiyagörünüşlü, ilgəkşəkilli, 
ləkəli-möhtəvi, incə damarcıq və  ştokverq-damarcıq teksturlarla səciy-
yələnirlər. 
Ağdərə yatağının mineral tərkibi sadədir. Yatağın əsas mineralları 
bir neçə generasiya ilə  təmsil olunan sfalerit, qalenit, xalkopirit və 
piritdən (80-90%) ibarətdir. Filizdə ikinci dərəcəli və cüzi qarışıqlar 
şəklində tetraedrit, tennantit, psilomelan, pirolüzit, bornit, argentit, altait,  
enargit, vyursit və  sərbəst qızıl iştirak edir. Qeyri-filiz minerallarından 
kvarsa (nadir hallarda üstünlük təşkil edir), serisitə, baritə və kalsitə rast 
gəlinir. Oksidləşmə zonasında ilkin sulfid filizlərindən ayrılan  məhsullar 
kimi  xalkozin, kovellin, malaxit, azurit, anqlezit, serusit, vulfonit, hetit, 
hidrohetit, limonit qeyd olunur (V.İ.Əliyev, 1976). 
 Filizin strukturu  hipiomorfdənəli və allotriomorfdənəlidir. Sfale-
ritin xalkopiritlə  əvəz olunduğu qarışıq strukturlar (ilgəkşəkilli, pozul-
muş və s.) geniş inkişaf tapmışdır. 
Filizdə qurğuşun, sink və misin miqdarı geniş  həddə  dəyişir. 
Kondisiyalı filizlərdə bu metalların ümumi miqdarı 10%-ə çatır. Ağdərə 
yatağında filiz cisminin dabanından tavanına doğru qurğuşunun miqdarı 
artır, sinkin miqdarı isə əksinə azalır. Filizdə misin miqdarı əhəmiyyətli 
dərəcədə
 
az olub, onun miqdarı filiz cisminin şaquli və üfqi  kəsiliş-
lərində cüzi dəyişir.  
 Ağdərə yatağının element tərkibi aşağıdakı kimidir: vismut, sür-
mə, arsen, kadmium, indium, vanadium, manqan, gümüş, qızıl, selen, 
tellur, qallium və s. Bunların arasında qızıl, gümüş, selen və kadmium 
üstünlük təşkil edir. 
Yataq ərazisində və filiz sahəsində ətraf süxurların intensiv hidro-
termal-metasomatit dəyişikliyi müşahidə olunur. Filizin bütün tipləri 
yalnız törəmə kvarsitlər formasiyasına aid olan metasomatitləşmiş  sahə-
lərin daxilində formalaşmışdır.   
 
 
 
 

 
49
1.5.2.2. Nəsirvaz  yatağı 
 
Yataq yaxınlıqdakı  Ağdərə Filiz Saflaşdırma Fabrikindən 13-15 
km uzaqlıqda yerləşir. Yataq 1950-ci ildə M.A.Mustafabəyli tərəfindən 
aşkar edilmiş, Y.A.Ramazanov, S.Ə.Bəktaşi və digərləri tərəfindən 
axtarış  işləri aparılmışdır. 1952-1956-cı illərdə kiçik təzahür kimi 
qiymətləndirilmişdir. 1976-1984-cü illərdə V.N.Nağıyev, M.Ə.Seyidov, 
Ə.H.Babayev tərəfindən yenidən qiymətləndirilmiş  və orta kateqoriyalı 
yataqlara aid edilmişdir.  
Yatağın geoloji quruluşunda xırda və orta miqyaslı gümbəzşəkilli 
vulkan strukturları əmələ gətirən Eosen-Oliqosen yaşlı boğaz və subvul-
kanik fasiyalarla mürəkkəbləşmiş Orta və Üst Eosenin vulkanogen və 
vulkanogen-çökmə süxurları  iştirak edir. Piroklastolitlər, lava örtükləri 
və subvulkanik cisimlər tərkiblərinə görə ardıcıl diferensiallaşmış bazalt-
andezit-dasit formasiyasının süxurlarına aid olunur. Yatağın qərb 
cinahında vulkanik qurğu - Gülüm-Gülüm dağının turş  tərkibli boğaz 
fasiyaları çıxır və sonradan onlar törəmə kvarsitlərə çevrilmişdir. Ande-
zit-bazalt tərkibli boğaz fasiyalar Alangözdağda, Qartaldağda və digər 
yerlərdə  çıxır. Bütün bu seriya süxurlar diabaz-porfirit və  əsasən gec 
mərhələnin qranodiorit-porfir daykaları ilə  kəsilmişdir.  İki qranodiorit-
porfir daykası Nəsirvaz yatağını en istiqamətində kəsir və 3 km-dən çox 
izlənilir. Qeyd olunan daykalar Ordubad qırılmasını köndələn istiqamət-
də  kəsərək yataqda əlverişli filiznəzarətedici və müəyyən dərəcədə  
filizsaxlayan strukturlar əmələ  gətirir. Yataq bir sıra tektonik bloklara 
ayrılmışdır: uzunmüddətli Ordubad dərinlik qırılması; qırılmaları qabaq-
layan daha aşağı qaydalı
 
qırılmalar və göstərilən dayka sistemləri. 
Çoxsaylı vulkanik qurğuların,
 
daykaların, kanal rolunu oynayan qırılma-
ların mövcudluğu  kvarslaşma, serisitləşmə, bəzən alunitləşmə  və s. ilə 
ifadə olunan geniş metasomatit sahələrin əmələ gəlməsinə səbəb olmuş-
dur. 
Yataqda filiz cisimləri çoxmərhələli hidrotermal dəyişmiş hori-
zontlarda,  əsasən uzun dayka və  qırılma zonaları boyunca  massiv lay-
şəkilli-linzagörünüşlü və  ştokverk-damarcıq morfoloji tiplərlə ifadə 
olunur. Onlar həmçinin vulkan aparatlarında öyrənilmişdir. Nəsirvaz 
yatağı iki qranodiorit-porfir daykası  və müxtəlif istiqamətli qırılmalarla 
4 sahəyə ayrılmışdır: qərbi Xardərə, mərkəzi Zərnəçay,  şərqi Tiviçay, 
cənubi Daşaltı. Birinci üç sahə  şimal dayka boyunca yerləşir. Daşaltı 
sahəsi isə  cənub daykaya aid edilir. Şimal daykada  zonanın filizliliyi 

 
50
daha yaxşı qiymətləndirilmiş, cənub-dayka zonası isə kifayət qədər 
öyrənilməmişdir.  İlkin məlumatlara görə,  şimal dayka boyunca tufların 
müxtəlif horizontlarında qalınlığı 1 m-dən 35 m-dək, uzunluqları isə bir 
neçə on metrdən 700 m-dək olan ştokverk cisimlərdə lentşəkilli zolaqlar 
əmələ  gətirən 25 kor filiz cisimləri müəyyən edilmişdir. Xardərə 
sahəsində linzagörünüşlü massiv filiz cisimləri izlənilmiş  və uzanma 
istiqamətində 12 m, düşmə istiqamətində isə 25 m sərhədləndirilmişdir. 
Zərnəçay sahəsində massiv filizlər 15 m-ə  qədər izlənilmişdir. Filiz 
cismində qurğuşunun, sinkin və misin orta miqdarı müvafiq olaraq 
0,29%-dən 1,55%-dək, 0,68%-dən 1,58%-dək, 0,06%-dən 0,12%-dək  
dəyişir. Massiv filiz linzalarında (Xardərə sahəsi) metalın ümumi 
miqdarı 10%-ə çatır və qurğuşun, sink və misin nisbətləri 4:5:1 kimidir. 
Filizləşmə 350 m dərinliyə  qədər rabitəsiz (natamam) öyrənilmişdir. 
Eroziya kəsilişi nəzərə alınmaqla filizləşmənin şaquli  təsirini öyrənmək 
üçün qazılmış buruq quyularının dərinliyi 700 m-dən çox olmuşdur. 
Filizdə yanaşı komponentlər kükürd və dəmirdən əlavə, qızılla, gümüşlə, 
molibdenlə, selenlə, tellurla, kadmiumla və s. təmsil olunur.  
Yataqda filizin tekstur tipləri: massiv, ştokverq-damarcıq, ləkəli-
möhtəvi və  damarcıq-möhtəvidir. Tərkibinə görə filizlər  əsasən, pirit-
xalkopirit-qalenit-sfaleritli  və piritlidir.  
Filizin mineral tərkibi  əsasən pirit, sfalerit, qalenit, xalkopirit, 
kvars və karbonatdan ibarətdir. İkinci dərəcəli minerallardan  tetraedrit, 
sərbəst qızıl, molibdenonit və digərlərinə rast gəlinir. Oksidləşmə zona-
sında serussit, anqlezit, malaxit, azurit, kovellin, limonit və digərləri 
inkişaf tapmışdır.  
Hidrotermal metamorfizm kvars-serussitli, kvars-alunitli və kvars-
karbonat-sulfid-serussitli fasiyalarla təmsil olunur. 
 
1.5.2.3. Kvanus, Qovurmadərə və  Məzrə təzahürlər qrupu 
 
Qeyd olunan kolçedan-polimetal təzahürlər qrupu Ordubad filiz 
rayonundakı  Dırnıs-Səpdərə kolçedan saxlayan zonaların cənub-şərq 
şaxəsinə aid edilmişdir.  
Kvanus təzahürü Parağaçay çayının sağ sahilində, Parağaçay 
molibden mədənindən 3 km cənub-qərbdə, Ağdərə polimetal mədə-
nindən isə 2 km cənub-şərqdə yerləşir. Təzahür rayonunda arasında 
diabaz və diabaz-porfirit tərkibli daykalar olan Alt Eosen yaşlı ande-
zitlər, onların aqlomeratları və tufları inkişaf etmişdir. Filiz cismi şimal-

 
51
qərb istiqamətli Dırnıs-Səpdərə zonası boyu inkişaf tapmış törəmə 
kvarsitlərə aid edilmişdir. Onlar damarlarda və  ştokverk zonalarda da-
marcıq-möhtəvi filizlər əmələ gətirirlər. 
Filizin tərkibi pirit, xalkopirit, sfalerit və qalenitdən ibarətdir.  
Damarcıq-möhtəvi filizlərdə pirit qalan mineralları üstələyir. Filizdə 
həmçinin argentit, psilomelan, kvars, kalsit, barit və digər minerallara 
rast gəlinir. Polimetal damarların qalınlığı 0,3-1,5 m, uzunluğu  20 m-ə 
qədərdir. Üç sahədə 11 damar müəyyən edilmişdir. Filizətrafı dəyişmələr 
kvarslaşma, kaolinləşmə, xloritləşmə  və serisitləşmə ilə ifadə olunur. 
Filizdə qurğuşunun miqdarı 0,07-6,8%, sink 0,05-3,8%, orta hesabla 
müvafiq olaraq 1,7% və 0,8% təşkil edir. Misin miqdarı çox aşağıdır. 
Polimetal filizlərdə 1,3-3,85%, orta hesabla 1,5% manqan iştirak edir. 
Qurğuşunun ehtiyatı cüzi olub, 350 ton təşkil edir. Filiz təzahürünün 
perspektivliyi Ağdərə yatağı istiqamətində ehtimal olunur. 
Qovurmadərə  təzahürü Parağaçay çayının sağ qolu sayılan 
Qovurmadərə çayının sağ yamacında,  Parağaçay mədənindən 2 km 
məsafədə və Kvanus təzahüründən cənub-şərqdə yerləşir. Geoloji mühit 
Kvanus təzahüründə oldüğu kimidir. Qovurmadərə  təzahüründə poli-
metal damar və damarcıqlardan əlavə,  kvars-kaolinit metasomatitlərində 
“Ağdərə” tipli linzaşəkilli-massiv kolçedan-polimetal filiz cismi müəy-
yən olunmuşdur. Linzaların ölçüləri 1,5-2,8 m-dən 3 m-dək dəyişir. 
Massiv filizlər tərkibcə sfalerit-qalenit-piritdən ibarətdir. Filizin əsas 
kütləsi piritdən, sementləşmiş kvars-karbonatdan təşkil olunmuşdur. 
Filiz təzahürü qalınlığı 0,1-0,8 m olan sfalerit-qalenit tərkibli üç az 
uzunluqlu damarla səciyyələnir.  Filizdə qurğuşunun və sinkin miqdarı 
müvafiq olaraq 0,06-6,9%, orta hesabla 0,88% və  0,52-3,3%, bəzən 
7,8%, orta hesabla 0,65% təşkil edir. Qurğuşun və sinkin nisbətləri 
1,4:1,0 kimidir. 
Məzrə  təzahürü  Məzrə  kəndindən 3 km şimal-şərqdə, quru 
Cəvizlidərə və Gilənardərəsində, Kvanus və Qovurmadərə təzahürlərinə 
nəzərən cənub-şərqdə yerləşir. 
Məzrə  təzahürünün filiz saxlayan süxurları Alt Eosenin kvars-
kaolinit süxurlarına çevrilmiş andezitlərindən, onların aqlomerat və 
qumdaşlarından ibarətdir. Filiz cismi çatlara, qırılmalara, litoloji hori-
zontlara aid olub, filiz cisimləri damarcıq və damarcıq-möhtəvi tipli 
ştokverklərlə təmsil olunur. Bəzən ləkəli-möhtəvi filizlər aşkar olunmuş-
dur. Məzrə təzahürü 80-ə yaxın mövcud damar və zonalarla səciyyələnir. 
Damarların uzunluğu 60 m-ə  qədər, bəzi hallarda isə bir qədər böyük 

 
52
olub, qalınlıqları 0,4-0,6 m-ə çatır. 1 №-li damar-zona istisna hesab 
olunur və onun qalınlığı 6 m-ə, uzunluğu isə 0,5 km-ə çatır. Filiz cismi 
iki sahədə toplanmışdır. Filizin mineral tipləri pirit-sfalerit-qalenitdən 
ibarətdir. Filizdə xalkopirit, xalkozin, tennantit, bornit, kalsit və kvarsa 
rast gəlinir.  Filizətrafı mövqelər kvars-kaolinit-serisitlidir. Qurğuşun və 
sink müvafiq olaraq 1) damarlarda 0,01-1,5% və 0,02-0,85%; 2) 
zonalarda 0,03-0,8% və 0,02-0,95%, bəzən 1,25-4,8% saxlayır. Qurğu-
şunun sinkə olan nisbəti 0,2:1,0 kimidir.   
   
1.5.3. Səpdərə filiz sahəsi  
 
Filiz sahəsi Nurgüt-Səpdərə braxiantiklinal qalxımına aid olub, 
daha dərin yuyulmuşdur. Nüvədə, kəsilişin aşağı hissəsində Eosenin 
vulkanogen süxurları müşahidə olunur. Qalxımın tağ hissələri  şimal-
şərq istiqamətli  iki subparalel braxiantiklinallarla təmsil olunur və bir-
birindən aydın  şəkildə seçilən eyni istiqamətli qırılmalarla ayrılır. 
Braxiantiklinalın tağ hissələri dasit və andezit-dasit ekstruziv cismləri ilə 
yarılmışdır. Aqlomeratlar vulkan qurğularının  ətraflarında inkişaf tap-
mışdır. Səpdərə filiz sahəsi hüdudlarında Səpdərə və Əyridağ  kolçedan-
polimetal  təzahürləri məlumdur.   
 
1.5.3.1. Səpdərə təzahürü 
 
Gilançay dərəsinin sağ yamacında Ləkətağ dağından 1,5 km 
şərqdə yerləşir. Təzahür Y.A.Ramazanov (1957, 1970), Ə.H.Babayev 
(1975) və digərləri tərəfindən öyrənilmişdir. Təzahür mütləq hündürlüyü 
2300 m olan ərazidə yerləşərək 3 km
2
-ə yaxın sahəni tutur. Geoloji 
quruluşunda Alt və Üst Lütetin boğaz, subvulkanik, lava, eksploziv və 
vulkanogen-çökmə fasiyaları iştirak edir. 
Bütün fasiyalar en istiqamətli bir sıra daykalarla kəsilirlər. Səpdərə  
çayının səviyyəsi ilə Bəyəhməd aşırımına qədər aralıqda - iki kilometrlik 
intervalda qalınlığı 3-5 m, uzunluğu isə 1,5-5,0 km olan 25-dən çox 
dayka  qeyd olunur. Onların hamısı  şaquli və ya maili yatımla  şimal 
istiqamətdə 80
0
 bucaq altında yatırlar. Onlar andezitlə, andezit-dasitlə və 
diorit-porfiritlə təmsil olunurlar. Qeyd olunan dayka seriyaları en istiqa-
mətli Zəngəzur (Göygöl-Qanlıgöl) dərinlik qırılmasının  şaxələri hesab 
olunur. Səpdərə  təzahürünün dayka seriyaları, o cümlədən filiz sahəsi 
intensiv hidrotermal metamorfizmə  məruz qalmış və  nəticədə polimetal 

 
53
filizləşməsi daşıyan metasomatitlərin geniş sahə və zolaq-zonaları əmələ 
gəlmişdir. 
Səpdərə  təzahürü uzanma istiqamətində  əsasən, dörd uzun meta-
somatit zonaları ilə mürəkkəbləşmiş  Nəsirvaz tipli ştokverk-damarcıq, 
bəzən linzagörünüşlü-massiv kolçedan-polimetal filizləri ilə səciyyələnir. 
Qurğuşunun, sinkin, misin və  qızılın nisbətən yüksək miqdarı 100 m-ə 
qədər izlənilən kvars-karbonat-damarlarında öyrənilmişdir. Damarcıqlar 
sistemi daykanın zalbandında və tuf horizontunda qeyd olunur. Metaso-
matitlər adətən qalenitin, sfaleritin və xalkopiritin incə damarcıq möh-
təvilərini saxlayır və intensiv piritləşmişdir. 
1 №-li zona məkanca andezit tərkibli iki daykanın arasında yerlə-
şir. 1,6 km uzunluğa malikdir. Uzanması en istiqamətli olub, yatımı 80
0
 
bucaq altında  şimaladır. Komponentlərin miqdarı  aşağıdakı  həddə 
dəyişir: sink - 0,01-2,68%, mis - 0,01-0,21%, qurğuşun - 0,01-8,41%, 
molibden 0,008%-ə  qədər və  səpinti elementlər (selen, tellur, kadmium 
və digər) saxlayır. 2, 3 və 4 №-li zonalar 1 №-li zona ilə oxşar olub, 
yalnız parametrlərinə görə ondan geri qalır. Səpdərə  təzahürü dərinliyə 
öyrənilməmişdir.  
 
1.5.3.2. Əyridağ təzahürü  
 
Gilançayın yuxarı axım hissəsində Qırxlardağ və Əyridağ dağları-
nın arasında yerləşir. Təzahür tamamilə metasomatitlərə çevrilmiş ande-
zit tərkibli subvulkanik cisimə aid edilir. Vulkan aparatının  ətrafında 
andezitin tuf və lavalarının yanmış aqlomeratları inkişaf etmişdir. Bu 
törəmələr suayırıcı silsilənin cənub-qərb yamacında, Əlincəçay və Gilan-
çay çaylarının arasında Üst Lütetin argillit, tufqumdaşı və tuflarını qeyri-
uyğun örtür. Bütün süxur kompleksi enə yaxın istiqamətdə andezit 
daykaları, meridional istiqamətdə isə nisbətən cavan  lamprofir daykaları 
ilə kəsilir.  
Subvulkanın sahəsi 1,7 km
2
 təşkil edir və en istiqamətində uzanır. 
Metasomatitlər törəmə kvarsitlərlə, kvars-alunitli, kvars-serisitli və pro-
pilitləşmiş süxurlarla təmsil olunur. Bütün bu süxurlar piritləşmişdir və 
onlarda bəzi sahələrdə damarcıq-möhtəvi polimetal filizləşməsi müşahi-
də olunur.  
Əyridağ təzahürü güclü dislokasiyaya uğramışdır. Mərkəzi hissədə  
bir-birinə yaxın, qalınlığı 10 m-dən 30 m-dək olan sulfidləşmiş meta-
somatit zonaları vardır. Bu zonalarda səpələnmiş tektonik gil kütləsində  

 
54
qalenit, sfalerit, xalkopirit və ya malaxit möhtəviləri rast gəlinir. Sülfid-
lər  əksər hallarda qələviləşmiş, kvars və digər mineralların skletləri 
qalmışdır. Komponentlərin miqdarı yüksək olmayıb 0,6%-ə çatır. Tə-
zahür dərinliyə öyrənilməmişdir.     
 
1.5.4. Ortakənd-Başkənd təzahürlər qrupu 
 
Qeyd olunan təzahürlər qrupu Culfa rayonunda Başkənd və 
Ortakənd kəndlərinin  ətrafında, Atuçançay və Cacıxlı sahəsində, Baş-
kəndçayın yuxarı axım hissəsində yerləşir. Qeyd olunan filiz təzahürləri 
rayonu  Üst Eosenin argillit və alevroltləri və Orta Eosenin vulkanogen 
süxurları ilə mürəkkəbləşərək Başkənd antiklinalını  əmələ  gətirir.  Bu 
süxurlar Başkənd və Ortakənd kəndləri ətrafında  Oliqosen-Alt Pliosenin 
andezit-dasit intruziyası ilə yarılır və bunlar məkanca  və genetik olaraq 
qurğuşun-sink filizləşməsi ilə  əlaqədardır.  Şimal-şərq və en istiqamətli 
qırılma çatlarında formalaşan az qalınlıqlı kvars-kalsit damarları  və 
damarcıqları filizləşmiş hesab olunur.  
Filizli damarlar və damarcıqlar həm andezit-dasit intruzivinin 
özündə, həm də onların Üst Eosenlə  təmasında olan ətraf süxurlarda 
müşahidə olunur. Filizləşmə kasıb  olub, qalenitin, sfaleritin, tabe şəkildə  
xalkopiritin və piritin, nadir hallarda hematitin kiçik möhtəviləri ilə 
təmsil olunur. Damarcıq, möhtəvi, bəzən isə yuvaşəkilli polimetal filiz-
ləşməsi qalınlığı 60-100 m, uzunluğu 3,5 km-ə qədər olan hidrotermal-
dəyişmiş süxurlar zonasına aid edilir. Başkənd-Ortakənd təzahürlər 
qrupu üç bu cür zona ilə  səciyyələnir. Filizləşmə 30 m dərinliyə  qədər 
öyrənilmişdir.  
 
1.6. Alüminium filizləri  
 
1.6.1. Boksit yataqları  
 
1.6.1.1. Şərur filiz rayonunun boksitliliyi 
 
Boksit filizləri Araz struktur-metallogenik zonasının  Şərur filiz 
rayonunda 300 kv.km sahədə inkişaf etmişdir.  Boksit 1969-cu ildə 
Naxçıvan ekspedisiyasının geoloqları  tərəfindən Araz çayının sol qolu 
olan  Şərqi Arpaçay hövzəsində fosforitə axtarış  işləri aparılarkən aşkar 
edilmişdir (T.M.Seyidov və başqaları). Boksitə axtarış işləri 1970-ci ildə 

 
55
başlanılmış  və 1978-ci ilə  qədər davam etdirilmişdir. Axtarış  işləri 
M.Ə.Seyidov, R.Quliyev, M.B.Zeynalov tərəfindən, 1975-ci ildə isə 
V.N.Nağıyev və digərləri tərəfindən aparılmışdır. Axtarış  işləri nəticə-
sində Ceyranqalası, Kərki, Qabaqdağ, Qabaqyal, Münx-Balaoğlu və s. 
boksit yataq və təzahürləri aşkar edilmiş və öyrənilmişdir.   
Boksit filizlərinin və boksitsaxlayan çöküntülərin stratiqrafiyası, 
tektonikası, litologiyası, maddi tərkibi və əmələgəlmə şəraiti ilə əlaqədar 
xüsusiləşmiş  tədqiqat işləri  Ş.Ə.Əzizbəyov (1975), E.Y.Leven (1973), 
Ç.M.Xəlifəzadə (1979-1986), T.H.Hacıyev və M.B.Zeynalov (1976), 
B.A.Boqatırev (1978),  V.N.Nağıyev (1976, 1980, 1984), V.D.Axundov 
(1981-1985), M.Ə.Seyidov (1983), İ.A.Babayev (1986), E.A.Məmmə-
dov (1983), R.Q.Quliyev (1972), A.B.Məmmədov (1980, 1981, 1982), 
İ.A.Qreçişnikov (1980) və digərləri tərəfindən aparılmışdır. Çoxillik 
tədqiqatların nəticəsində Ç.M.Xəlifəzadə, V.D.Axundov və İ.A.Babayev 
tərəfindən Araz zonasının boksitlərınə həsr olunan “Naxçıvan MSSR-in 
boksit süxurlarının mineralogiyası və genezisi” adlı monoqrafiya  hazır-
lanmış və nəşr edilmişdir (1986).  
Şərur boksitli rayonu Anadolu-İran aralıq massivinin şimal 
hissəsinin kənarında yerləşir. Orada baykalidlərin kristallik fundamen-
tində epibaykal platformanın örtüyü hesab olunan Hersin və Alpın 
subplatformaları yatır. Sonrakı  mərhələ Eosen-Antropogenin aktivləş-
məsi ilə səciyyələnir. Qeyd olunan region ərazisində: 1) Ordovik və daha 
aşağı dövrün metamorfikləşmiş kompleks formasiyası; 2) Devon, Karbon, 
Perm və Triasın terrigen-karbonatlı və silisli-terrigen formasiyası; 3)  Yura 
və  Təbaşirin terrigen və vulkanogen-terrigen formasiyası; 4) Paleogen, 
Neogen və Dördüncü dövrün vulkanogen, vulkanogen-çökmə və molass 
formasiyası ayrılır.  
Boksitli horizont Karbon və Permin qeyri-uyğun stratiqrafik 
sərhədinə aid edilir. Boksit törəmələri Orta Vizey əhəngdaşları formalaş-
dıqdan sonra dənizin qeyd olunan ərazini tərk ediyi dövrü əhatə edir və 
Üst Karbon dövrünün sonunadək sahə qalxmış vəziyyətdə qalmışdır. Bu 
faktı qeyd olunan ərazidə Orta və Üst karbon çöküntülərinin və həmçinin 
Permin ilk dövrünün böyük bir hissəsinə aid çöküntülərin iştirak etmə-
məsi təsdiq edir. Bu dövr strukturun tektonik stabilləşmə mərhələsinə aid 
edilir  və fundamentdə aşınmış süxurların toplanma prosesinin müddətini 
və alüminium konsentrasiyalı lateritli aşınma qabığının əmələ gəlməsini 
təmin edir. Alt Permdə dəniz yenidən bərpa olunmuş, aşınmış materialın  
daşınması prosesi baş vermiş  və  əlverişli kontinental şəraitdə alümi-

 
56
niumla zənginləşmiş gillər çökmüşdür. Tektonik və iqlim şəraitləri  əl-
van rəngli boksit horizontlarının əmələ gəlməsini təmin etmişdir. Boksit 
çöküntüləri Alt Permin əhəngdaşlarının üzərini örtmüşdür.  
Beləliklə, fundamentin metamorfikləşmiş baykalitləri aşınmanın 
və  alüminiumun daşınmasının  mənbəyi sayılır, subplatforma hersinitləri 
boksit laylarına qarışmış  və sonrakı struktur mərhələdə boksit çöküntü-
lərinin üzərini bağlamışdır. Orogenez və aktivləşmə mərhələlərinin  həm 
hersinitləri, həm də alpidləri güclü dislokasiyaya uğramış,  şimal-qərb 
istiqamətli xətti qırışıqlar əmələ gətirmiş və nəticədə iri və xırda tektonik 
bloklara parçalanmışdır. Cənubda hersinitlər aşağı  düşərək çökəkliklər 
əmələ gətirmiş, nəticədə Naxçıvan çökəkliyi hallogen formasiya çökün-
tüləri ilə uyğunluq təşkil edən
 
molasslarla  dolmuşdur. Lakin ayrı-ayrı 
sahələrdə hersinitlər horst şəkilli struktur formasında  Neogen molassları 
arasında böyükolmayan adacıqlar əmələ gətirmişdir. 
Boksitli çöküntülər aralarında rast gəlinən lay və süxurlardan 
mürəkkəb və dəfələrlə təkrar olunan  tərkiblərlə səciyyələnirlər ki,  buna  
onların çökməsi dövründə uzunmüddətli fasilələrin  və ərazinin landşaft-
tektonik planında dəfələrlə  dəyişikliklərin baş verməsi səbəb olmuşdur.  
V.D.Axundov (1988) tərəfindən boksitli çöküntülərin aşağıdakı 
fasial tipləri müəyyən edilmişdir: 1) elüvial-delüvial-prolüvial; 2) kiçik 
göllərdə alüminiumlu-dəmirli lillər; 3) bar, burun və  təpə fasiyaları; 4) 
sublitoral.  
1. Elüvial-delüvial-prolüvial çöküntülər öz tərkiblərində altda 
yatan Vizey və Turney yaşlı  əhəngdaşlarının qırıntılarını saxlayaraq 
boksit layları üçün təməl rolunu oynayan, qalınlığı 3-5 m olan gil, argillit 
və brekçiyalarla təmsil olunur və Ceyranqalası, Qabaqyal və Münx-
Balaoğlu sahələrində yayılmışdır. Bu fasiyanın çöküntüləri qədim relye-
fin hamar olmayan səthini doldurur. Kaolinin aşınma qabığının denuda-
siyası hesabına  əmələ  gəlmiş hidroslyuda və xlorid fasiyaları qeyd 
olunur. 
2. Kiçik göllərin və çökəkliklərin alüminiumlu-dəmirli lil fasi-
yaları və ya filiz fasiyaları gilli boksitlə,  oolit-paxlaşəkilli, oolit-qırıntılı, 
bəzən arnit strukturlu daşlı və aşınmış boksitlə  mürəkkəbləşmişdir. Fa-
siya uzunluğu 100 m, qalınlığı isə 2-7 m olan boksitin  mikrolin-
zalarından ibarətdir. Filizli fasiyanın alt hissəsi qırmızımtıl-boz rəngli 
hetit-hematit-kaolinit-diasporlu boksitlə, üst hissəsi isə siderit qarışıqlı 
yaşılımtıl-boz şamozit-kaolinit-diasporlu boksitlə təmsil olunmuşdur.  

 
57
Danzik, Qaycama, Məmmədhəsən və Dağna meridianlarında, 
həmçinin mulda zonasının cənub-şərqində quru tropik iqlim mövcud  
olmuş, qrunt sularının səviyyəsinin aşağı olması  nəticəsində lateral 
aşınma qabığı formalaşmışdır. Qeyd olunan düzənlikdən qərbdə  xırda 
eroziya depressiyalı alçaq düzənlik, karst boşluğu, karst
 
çalaları 
(Ceyranqala və Münx-Balaoğlu sahələri)) və s. yerləşir. Birinci mərhə-
lədə karst boşluqlarında boksit qabığı dağılır və çalalarda asılı hissəcik 
və kolloid məhlullar  şəklində  gilli-dəmirli çöküntülər toplanır.  İkinci 
mərhələdə alüminiumlu-dəmirli lillərin akkumulyasiyası hesabına   filiz 
fasiyası formalaşır. Sonrakı  mərhələdə gilli-dəmirli lillərin hesabına  
şamozit-diasporlu boksitlər əmələ gəlir. Sideritin əmələ gəlməsi diagene-
zin  son mərhələsinə aid edilir.   
 3. Bar, burun və  təpə fasiyaları  məhdud sahələrdə yayılaraq 
Qaratəpə və Bozağıl dağlarının yaxınlığında əlvan rəngli qatın dabanında 
rast gəlinir. Onun çöküntüləri qırıntı süxurları, kvarslı qumdaşları, 
qravellitlərlə və bəzən kaolinit-hematitlə sementləşmiş konqlomeratlarla 
mürəkkəbləşmişdir. Bu fasiyanın çöküntüləri dəniz suyunun aktiv hidro-
dinamikası  nəticəsində litoral zonanın  ətraflarında  əmələ  gəlmişdir. 
Fasiya çöküntülərinin qalınlığı 1,5-5,0 m-ə çatır. 
4.Litoral fasiya şamozit və kalsium karbonatla sementləşmiş qırıntı 
süxurları, qumdaşları  və alevrolitlə mürəkkəbləşərək,  əlvan rəngli qatın 
dabanında rast gəlinir. Boz dəmirli və  şamozitli süxurların jelvak və 
linzaları oolit-pizolit strukturlu qırmızı  rəngli qatla birlikdə  həmçinin 
litoral fasiyaya aid edilir. Litoral fasiyanın qalınlığı 5 m-dən yuxarı 
qalxmır. 
5. Sublitoral fasiya dəmirli-karbonatlı qumdaşı və alevrolit laycıqlı 
hetit-hematit-kaolinitli argillitlərlə mürəkkəbləşmişdir. Dəmirli-kaolinitli 
argillitlərin içərisində pizolit strukturlu şamozitli süxurların linza və 
laycıqları rast gəlinir.  Şamozitli süxurların linzaları  və karbonatlı 
süxurlar gilli lillərin  diagenezi mərhələsində əmələ gəlmişdir.  
Boksitsaxlayan qat tranqressiv olaraq kömürlü-gilli qatın üzərini 
bağlayır və içərisində iki fasiya ayrılır: a) körfəz və kömürlü-gilli 
çöküntülər; b) sublitoral terrigen-əhəngli çöküntülər. Kömürlü-gilli 
çöküntülər fasiyası ilkin Perm dənizinin kənarında  əmələ  gəlmişdir. 
Kömürlü-gilli fasiyanın qalınlığı Qabaqyal və Qaratəpə sahələrində 4-7 
m təşkil edir. Sublitoral terrigen-əhəngli çöküntülər fasiyası  əhəngli-
kvarslı massiv qumdaşları, karbonatlı argillitlər və massiv hemogen 
əhəngdaşı layları ilə mürəkkəbləşmişdir.  

 
58
Şamozit və dəmir oksidi qarışıqları demək olar ki, müşahidə olun-
mur. Bu fasiya Münx-Balaoğlu dağından qərbdə geniş yayılmışdır.  
 
1.6.1.2. Boksitli qatın səciyyəsi  
 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, boksitin lay və laycıqları və boksitli 
süxurlar saxlayan əlvan rəngli qat Karbon və Permin hüdudlarında əmələ 
gəlmişdir. Boksitli və ya əlvan rəngli qat
 
Orta Permin transqressiv 
seriyasının dabanında  və ya Vizey, arabir Turney  yaşlı əhəngdaşlarının 
karstlaşmış  səthində lokallaşaraq Üst Karbon-Alt Perm yaşlı hesab 
olunurlar.  Əlvan rəngli qat
 
Ceyranqalası-Sədərək və Danzik-Pəyədərə 
xətti boyu olmaqla iki zolaq şəklində uzanır və  Kərki kəndi rayonunda  
birləşirlər. Əlvan rəngli qat
 
şimal-qərb istiqamətdə uzanaraq cənub-qərbə 
(240-260°) doğru  20-40° bucaq altında yatır.  Ayrı-ayrı  çıxışlar üzrə  
qatın ümumi uzunluğu 20-25 km,  qalınlığı isə 2-25 m, bəzi hallarda isə 
30 m-ə çatır. Boksitsaxlayan qat Ceyranqalası-Qabaqyal dağı rayonunda, 
Gümüşlü antiklinalının cənub-şərq qanadında daha yaxşı öyrənilmişdir.  
Şərur filiz rayonunda boksitsaxlayan qat iki genetik tiplə  təmsil 
olunur: kontinental və azsulu-dəniz (Ç.M.Xəlifəzadə, V.D.Axundov, 
1986). Kontinental fasiya Şərur qalxımının cənub-şərq hissəsində  və 
Araz çayının sol sahilində inkişaf etmişdir. Qeyd olunan boksitsaxlayan 
qat faktiki olaraq sərbəst alüminium və  dəmir oksidi ilə  zənginləşmiş 
allüvial-prolüvial və incədənəli göl çöküntüləri ilə mürəkkəbləşmişdir. 
Şərur qalxımının  şimal-qərb, qərb və  cənub-qərb hissələrində  əlvan 
rəngli qat demək olar ki, sərbəst alüminium oksidi saxlamayan,  dəmir 
oksidi, kaolinit, arabir şamozitlə  zənginləşmiş  xırdadənəli və kobud-
dənəli azsulu dəniz çöküntüləri ilə təmsil olunur.  
Ç.M.Xəlifəzadə  və V.D.Axundov tərəfindən boksit qatı aydın 
litoloji sərhədlərlə ayrılmasına, kimyəvi-mineraloji tərkibinə  və orada 
yatan süxurların fərqli struktur-tekstur xüsusiyyətlərinə görə dörd laya 
ayrılmışdır. 
1. Dəyişməmiş süxur qatı. O, iri üzvi əhəngdaşı qaymalarından və 
yaşılımtıl-boz və boz rəngli argillitlərlə mürəkkəbləşmişdir.    Bu  layda 
boksitin  əlamətlərinə rast gəlinmir.  
2.  Gilli boksit qatı. Qırmızımtıl-boz rəngli nadir paxla şəkilli və ya 
paxlasız argillit süxurları  ayrılır. Bu lay bəzən birinci layın - dəyişməmiş 
süxur qatının üzərində, bəzən isə bilavasitə Vizey əhəngdaşlarının yuyul-

 
59
muş, karstlaşmış səthində yatır. Gilli boksit qatının qalınlığı 2-7 m ara-
sında dəyişir.  
3. Daşlı
 
(bərk)
 
boksit qatı boksitsaxlayan qatın  əsas filizli lay 
dəstəsi hesab olunur. Çox dəyişkən quruluşa və qalınlığa malikdir. 
Ceyranqalası sahəsində o, qalınlığı 2,0-6,5 m, uzunluğu 300-800 m olan 
bir neçə linza ilə təmsil olunur. Münx-Balaoğlu və Qabaqyal sahələrində 
daşlı boksitlər qismən yuyulmuş, qalan hissələri isə  şamozit-kaolinit 
gilləri və ya oolit-pizolit strukturlu hematit-kaolinit  jelvakları    ilə 
qarışmışdır. 
4. Aşınmış boksit qatı. Aşınmış, çatlı, yumşaq boksit və kaolindən, 
bəzən isə  təmas sahəsində yerləşən Orta Perm yaşlı massiv dolomit-
ləşmiş əhəngdaşlarından ibarətdir. 
Boksitlər və boksitli süxurlar kaolinit-hidroslyudalı gillərdən və 
argillitlərdən, qırmızımtıl-boz rəngli diaspor-hetit-hematit-kaolinitli gilli 
boksitlərdən,  şamozit-diasporlu və kaolinit-diasporlu yaşılımtıl-boz və 
qırmızımtıl-boz rəngli daşlı boksitlərdən, çox quru,
  
 məsaməli,  aşınmış 
boksit və kaolindən ibarətdir. 
Morfoloji cəhətdən boksit yatağı  stratiform lay və linza şəkilli 
cisimlər əmələ gətirir. Nadir hallarda əhəngdaşlarında karst boşluqların-
da boksit yığımlarına rast gəlinir. Boksit filizləri möhkəm və yumşaq 
paxlaşəkilli, oolit, pelitomorf, bəzən konqlomerat və brekçiya görünüşlü 
teksturalar və strukturlar əmələ  gətirirlər. Boksit və boksitli süxurların 
1,5 km-dən 3,0 km-ə  qədər uzunluğunda sərhədləşdirilmiş sahədə qa-
lınlığı 2-13 m təşkil edir.    
Bütün aşkar edilmiş sahələr içərisində daha yaxşı öyrənilmiş  və 
perspektivli sahə Arpaçayın sol sahilində, Aşağı Yaycı kəndindən cənub-
da yerləşən Ceyranqalası sahəsi sayılır ki, burada boksit antiklinal 
qırışıqlığın periklinal hissəsinə  aid edilir.